Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

5. A.S.Makarenko (1888-1939) tərbiyə işi haqqında belə deyir: “Tərbiyə çox 
asan işdir, tərbiyə xoşbəxt işdir. Öz üstünlüyü etibarilə müstəsna dərəcədə qiymətli, 
dərin duyulan, real mənəvi təminatı  cəhətindən heç bir iş  tərbiyə  işi ilə müqayisə 
edilə bilməz. Tərbiyənin məqsədi olmalıdır.” 
O, tərbiyənin prinsiplərinə aşağıdakıları daxil edir: 
1.  Hörmət və tələbkarlıq;  2.  Səmimiyyət  və  açıqürəklilik;  3.  Prinsipiallıq; 
4. Qayğı  və diqqət, uşağı bilmək; 5. Təmrin; 6. İnsanı möhkəmlətmək; 7. Əmək;         
8. Kollektiv; 9. Ailə, ilk uşaqlıq, sevginin miqdarı və sərtliyin həddi; 10. Uşaq sevinci 
və oyun; 11. Cəza və mükafat. 
Makarenko kollektiv tərbiyəyə üstünlük verir. Onun fikrincə, fərdi tərbiyənin 
məqsədi  şəxsi qabiliyyətləri təkcə bilik sahəsində üzə  çıxarmaq deyil, həm də onu 
inkişaf etdirməkdir. 
Makarenkonun yaradıcılığında məktəbəqədər yaşlı  uşaqların tərbiyəsinə 
mühüm yer verilir. Uşağın ailədə  tərbiyəsinin düzgünlüyü ailə münasibətlərindən 
başlayır.  
Makarenko çox haqlı olaraq deyirdi ki, düzgün tərbiyə bizim xoşbəxt 
qocalığımızdır, pis tərbiyə bizim gələcək dərdimizdir, bizim gələcək göz 
yaşlarımızdır. Valideynlər bunun məsuliyyətini,  əhəmiyyətini dərk etməlidirlər. 
Valideynlər unutmamalıdırlar ki, korlanmış uşağı yenidən tərbiyə etmək çətindir.  
Ailənin  ən ümdə  vəzifələrindən biri odur ki, ailə maddi çətinlik çəksə belə 
onun bir neçə uşağı olmalıdır. Çünki tək uşağı tərbiyə etmək bir neçə uşağı tərbiyə 
etməkdən çox çətindir. Natamam ailə  həyatı da uşağın tərbiyəsinə  mənfi təsir edir. 
Əgər ərlə arvad arasında narazılıq olsa belə valideyn onu uşaqdan gizlində etməlidir.  
Uşaqların tərbiyəsində ailə mühüm şərtdir. Valideynlər bilməlidir ki, 
tərbiyənin məqsədi  əsas  şərtdir. Bəzi valideynlər uşaqların tərbiyəsinə fikir vermir. 
Belə  hesab  edirlər ki,  hər  şey  vaxtında  olacaqdır.  Tərbiyə işində qətiyyətlə və fəal 

---

 
170
qüvvə ilə məqsədə doğru getmək tələb olunur.  
Nəyə nail olmaq istədiyini bilmədən heç bir işi yaxşı görə bilməzsən. O, haqlı 
olaraq deyirdi ki, uşaqlarınıza tərbiyə verməyə başlamazdan  əvvəl öz davranışınızı 
yoxlayın.  
Makarenko yazır ki, bəzi valideynlər uşağı qorxutmaqla, bəzisi sözünü ana 
vasitəsilə çatdırmaqla, bəzisi öz vəzifəsi ilə lovğalanmaqla və s. yollarla uşaqlar 
üzərində nüfuzlarını göstərmək istəyirlər. Bunların heç biri düz deyil. Valideyn 
nüfuzunun əsası onların həyatı, işi, vətəndaşlıq siması, davranışdır.  
Makarenko intizam tərbiyəsinə  də yüksək qiymət vermişdir. O, intizamı 
tərbiyə işinin nəticəsi hesab edir. Rejim isə tərbiyənin vasitəsidir.  
Makarenko qeyd edir ki, oyun uşağın həyatında böyük əhəmiyyətə malikdir, 
yaşlı adamın həyatında iş, qulluq nə kimi əhəmiyyətə malikdirsə, uşağın həyatında da 
oyun bir o qədər vacibdir. Uşaq oyunda necədirsə, böyüyəndə işdə də elə olur. Kiçik 
uşaqlar hər şeyə oyun kimi baxır. Uşağı zorla oyundan ayırmaq olmaz, onda uşaqda 
əməyə nifrət yaranar. Oyunu elə təşkil etmək lazımdır ki, o oyun olaraq qalsın, lakin 
həmin oyunda gələcək işinin və  vətəndaşın keyfiyyətləri tərbiyə olunsun. Əslində 
oyunla iş arasında o qədər də böyük fərq yoxdur. Uşaq oyunda necədirsə, işdə də elə 
olacaq. Yaxşı oyun yaxşı işə, pis oyun isə pis işə bənzəyir. Oyun uşağı sevindirir. Bu 
yaradıcılıq sevincidir. 
Uşaq oyununun bir neçə  mərhələdən keçdiyini belə izah edir: Birinci 
mərhələni otaq oyunu dövrü adlandırır, oyuncaq dövrü. Bu mərhələ 5-6 yaşa kimi 
davam edir. Uşaq birinci mərhələdə tək oynamağı sevir.  
Ikinci mərhələdə 11-12 yaşı əhatə edir. Məktəb, oyunun üçüncü mərhələsinə 
keçid mərhələsidir. Üçüncü mərhələdə oyun kollektiv xarakter alır. Birinci mərhələdə 
oyunun maddi mərkəzi oyuncaqdır.  
Makarenko əmək tərbiyəsinə də xüsusi əhəmiyyət verir və məsləhət görür ki, 
erkən yaşdan uşaqları yaradıcı əməyə alışdırmaq lazımdır. Yaradıcı əməkdən insan o 
zaman zövq alır ki, onu sevir, əməyin faydalı və zəruri olduğunu başa düşür. Bəziləri 
belə hesab edir ki, əmək fiziki sağlamlıq üçün faydalıdır.  Əslində  əmək insanın 
mənəvi inkişafı üçün də  əhəmiyyətlidir. Uşaqlar lap erkən yaşdan ailə  əməyində 
iştirak etməlidir. Bu oyunla başlamalıdır. 

---

 
171
Makarenko mədəni vərdişlərin tərbiyə edilməsindən danışarkən qeyd edir ki, 
mədəni vərdişə də lap erkən yaşdan başlamaq lazımdır. O, yaxşı görməyi, eşitməyi, 
birtəhər danışmağı bacaran andan başlamaq lazımdır. Yaxşı söylənilən nağılın özü 
artıq mədəni vərdişlər tərbiyəsinin başlanğıcıdır. Heyvanlar haqqında olan nağıllar 
uşaqlar üçün ən maraqlı nağıldır. Sonra, şəkilli kitablar çox faydalıdır. Makarenko 
tərbiyədə nümunəyə böyük yer verir. Birinci növbədə  uşağı  tərbiyə edən valideyn, 
tərbiyəçi öz hərəkəti, davranışı ilə uşaqlara nümunə olmalıdır.  
33 il kənd məktəbində fasiləsiz işləyən A.Suxomlinski (1918-1970) yazır: 
“Mən öz həyatımı  uşaqlara həsr etmişəm və xeyli fikirləşəndən sonra əsərimi 
“Ürəyimi uşaqlar verirəm” adlandırmışam”. Bu əsərdə Suxomlinski məktəblə yanaşı 
məktəbəqədər tərbiyə ilə  də bağlı çoxlu fikirlər söyləmişdir. Xüsusən məktəbə 
hazırlıq qrupunda işləyən tərbiyəçilər üçün gözəl bir proqram vermişdir. Onun 
əsərlərində  uşaqların tərbiyə aldığı ailələrin, ailə üzvlərinin həyata, insanlara, 
cəmiyyətə münasibətlərinin körpə  uşaq qəlbi ilə etdiyi təsirdən bəhs edir. Əgər 
tərbiyəçi, müəllim uşağın ailə şəraitini düzgün qiymətləndirməsə, o, öz işini düzgün 
qura bilməz. Tərbiyəçi öz işini düzgün istiqamətləndirmək üçün onların 
valideynlərini tanımalıdır. Uşaqların qəlbinə yol tapmaq üçün nöqsanlı ailələrin 
hərəkətini uşağın başına qaxınc edib, onlarda nifrət hissi oyatmayın, onlarla mehriban 
dolanın – deyirdi. Suxomlinski məktəbə hazırlıq dövründə uşaqları təbiətin qoynuna 
aparmağı, təbiəti, onun gözəlliklərini müşahidə etməyi, görməyi məsləhət görür. 
Məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşı dövründə insanın xarakteri, təfəkkürü ilə nitqi 
formalaşır. Uşaqlıq illərində uzunmüddətli dərketmə  həm ağılla, həm də ürəklə 
dərketmə prosesi başlanır. Ona görə də bu yaşda uşaqlarda gözəl, mənəvi keyfiyyətlər 
tərbiyə olunmalıdır. Suxomlinski erkən yaşdan uşaqları  təbiətin qoynuna aparmağı, 
onun tükənməz gözəlliyi ilə  uşaqları tanış etməyi tövsiyə edir. Təbiət uşaqlar üçün 
hər şeydir. Birinci növbədə təbiət uşaqların sağlamlıq mənbəyidir. O, uşaqların açıq 
havada olmasını, tez-tez ekskursiyalar təşkil etməyi məsləhət görür. Təbiət həm də 
bilik mənbəyidir. Uşaqlar təbiətin qoynunda olarkən tərbiyəçi uşaqların diqqətini 
təbiətdə baş verən hadisələrə yönəltməlidir. Onların fantaziyalarını inkişaf 
etdirməlidir. Uşaqların əqli inkişafına təbiət gözəl vasitədir. O yazır: “Təbiətə edilən 
hər bir səyahət təfəkkür dərsidir,  əqli inkişaf etdirmək dərsidir”. Suxomlinski 

---

 
172
qətiyyətlə qeyd edir ki, bilik verməzdən əvvəl hər bir uşağa fikirləşməyi, qavramağı, 
müşahidə etməyi öyrtəmək lazımdır.  
Təbiət hadisələri ilə uşaqların nağıl düzəltməsi onların dünyagörüşünü artırır. 
Belə nağıllarda uşaqlar sanki inşa yazır, nitqi inkişaf edir, lüğət ehtiyatı zənginləşir. 
Təbiət həm də uşaqların estetik tərbiəysində mühüm rol oynayır. Tərbiyəçi yaxşı olar 
ki, uşaqların hisslərinə, təxəyyüllərinə  təsir etmək üçün sonsuz aləmə  tədricən 
pəncərə açsın. Uşaqların təfəkkürünün inkişafı üçün nağıllar, xəyallar, oyun uşaq 
qəlbinə yol açan bir açardır. Nağıl, obrazlı desək, uşaq fikrinin və nitqinin odunu 
alovlandıran təmiz bir küləkdir. Uşaqlar nəinki nağılı dinləməyi sevirlər, hətta özləri 
də nağıl yaradır. Uşaqlar nə üçün nağılı sevirlər? Ona görə ki, nağıldakı obrazlarda 
parlaq emosional boyalar vardır. Nağılın sözü uşağın  şüurunda yaşayır. Uşaq 
fantastik lövhə yaradan sözlər eşidəndə sanki onun ürəyi dayanır. Nağıllar uşaq 
qəlbinə xeyirxahlıq toxumunu səpən  ən böyük vasitədir. Onlar nağıllarda da 
köməksizə əl tutan insanlara, gücsüzlərə kömək edən heyvanlara, quşlara qarşı dərin 
məhəbbət duyur. Vətənin gözəlliyi torpağını, suyunu sevdirir. Xeyirxah hisslər, 
emosional mədəniyyət insaniyyətin əsasıdır. Əgər uşaqlıqda xeyirxahlıq hissi tərbiyə 
olunmayıbsa, onu sonradan heç vaxt tərbiyə etmək olmaz. “Adam uşaqlıqda 
emosional məktəb – xeyirxah hisslər tərbiyəsi məktəbi keçir”. 
Əmək tərbiyəsindən danışarkən qeyd edir ki, tərbiyənin  ən mühüm 
vəzifələrindən biri odur ki, uşağı  əmək, yaradıcılıq, quruculuq aləmi ilə  də  əhatə 
etsin.  
Insanın insana münasibəti, onun ictimai həyatı  hər  şeydən  əvvəl adamların 
səadəti naminə olan əməkdə üzə çıxır.  
Müsiqi qüdrətli fikir mənbəyidir. Musiqi tərbiyəsi olmadan uşağın tam əqli 
inkişafı mümkün deyil – deyirdi.  
Musiqi – təxəyyül – fantaziya – nağıl yaradıcılığı – bu elə cığırdır ki, həmin 
cığırla gedən uşaq öz mənəvi qüvvələrini inkişaf etdirir. Musiqi uşaq ürəyini tərbiyə 
edir, hisslərini insaniləşdirir. Sözlə olduğu kimi musiqidə də insaniyyət ifadə olunur.