Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

1. Şimal zonası (tundra, meşə-tundra). Burada torpaqlar, adətən bataqlıqdır az inkişaf etmişdir və turşdur. Bu 

torpaqlardan kənd təsərrufatında istifadə etmək ucun onların aerasiyası tələb olunur.  

2. Meşə zonası (cimli, podzol, nisbətən kasıb torpaqlar). Belə torpaqlar yaxşı şumlanıb, lazımi kubrələrlə təmin 

edildikdə  məhsuldar  olur.  Bu  zona  əkinciliyin  aparılmasına  gorə  minerallaşdırma  zonası  adlandırılmışdır.  Bu 

torpaqlardan  səmərəli  istifadə  etmək  ucun  onu  əhəng,  fosfor,  kalium,  azot  və  s.  ilə  kubrələmək,  mineral  tərkibini 

zənginləşdirmək lazımdır.  

3. Qaratorpaq zona.  Olkənin əsas əkincilik zonasıdır. Bu zonanın torpaqlarının cox zaman dənəvər strukturu 

olmur. Bu torpaqlardan istifadə etmək ucun onların dənəvər strukturunu bərpa etmək lazımdır. Belə torpaqlar olan 

zonaya fiziasiya zonası deyilir.  

4.  Suni  suvarmaya  ehtiyacı  olan  səhra  və  yarımsəhra  torpaqlar.  Dokucayev  bu  zonanı  «hidrasiya»  zonası 

adlandırır.  

5.  Qırmızı  və  ya  laterit  torpaqlı  səhra  və  yarımsəhra  zonası  –  gunəşin  mədəni  bitkilərə  intensiv  təsir 

gostərdiyi zona («heliasiya»).  

Dokucayev  elmi  fəaliyyətə  təbiətci  kimi  başlamışdır.  O,  təbiət  vasitəsilə  insan  dunyasını  dərk  etmiş  və  insan 

elementi  onun  yaradıcılığında  getdikcə  daha  cox  yer  tutmuşdur.  Sonralar  o  oyrəndiyi  təbii  aləmlə  insan  aləmini 

birləşdirməyə  calışmışdır.  Dokucayev  coğrafiyanın  tədqiqat  obyektini  muəyyənləşdirmək  məqsədilə  landşaft 

terminini «geomorfasiya» termini ilə əvəz etmişdir ki, bu da muasir «geosistem» termininə muvafiqdir.  

Alim, coğrafiya elminin obyektini təyin edərək təbii zonalar haqqındakı təlimi irəli surmuşdur. Təbii zonallıq 

istər  ufuqi,  istərsə  də  hundurluk  istiqamətində  olub  təbiətin  butun  elementlərini  əhatə  edir.  Quruda  olduğu  kimi 

okean və dənizlərdə də təbii zonallıq qanunu qabarıq surətdə ozunu buruzə verir. Zonaların daha dəqiq oyrənilməsi 

və burada bəzi dəqiqləşdirmələr edilməsi tələb olunur. Zonallıq qanunu təbiət elementlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin 

qanunudur, o, eyni zamanda muəyyən ərazidə insanın həyatı və fəaliyyəti qanunudur. O, sahə və zaman qanunudur.  

Qərbi Avropanın mutərəqqi fikirli alimlərindən biri alman Oskar Peşel (1826-1875) Ritterin idealist fikirlərinə 

qarşı cıxmış, Humboltun  «muqayisə coğrafiya» metodunu yer səthinin nisbətən kicik olan konkret tiplərinə tətbiq 

etmiş  və  fiordların,  adaların,  cay  vadilərinin,  dokların  təsvirini  vermiş,  insan  və  təbiət  munasibətləri  məsələsində 

insanın rolunu yuksək qiymətləndirmişdir.  

Peşelin  davamcısı  Bonn,  Leypsiq,  Berlin  universitetində  professor  işləmiş  və  Cinə  səyahətlər  edərək  Lyoş 

vilayətləri  və  relyef  formalarını  tədqiq  etmiş  Rixthofen  (1833-1905)  coğrafiyaya  Yerin  mənzərəsi  ilə  qarşılıqlı 

əlaqədə olan muxtəlif hadisələri oyrənən elm kimi baxmış, xususilə Yer səthini formalaşdıran proseslərə, xususən 

geoloji  proseslərə  daha  cox  əhəmiyyət  vermiş,  relyefin  başqa  təbiət  unsurləri  ilə  əlaqəsini  tədqiq  etmişdi.  İnsanın 

uzvu və qeyri-uzvu aləmlə qarşılıqlı əlaqələrini muəyyənləşdirməyi coğrafiyanın ali məqsədi saymışdı. O, coğrafiya 

elmləri sisteminə insan coğrafiyasını da daxil etmiş, antropologiya, etnoqrafiya, statistika kimi sosial elmlərlə təbiət 

elmləri  arasında  birlik  yaratmışdır.  Coğrafi  tədqiqatın  miqyasını  təyin  edərək  gostərmişdi  ki,  coğrafi  tədqiqat 

aparmaq  ucun  konkret  və  geniş  ərazi,  boyuk  rayon,  boyuk  landşaft  və  s.  kimi  miqyaslar  goturmək  daha  yaxşıdır. 

Rixthofenin  xidmətlərindən  biri  onun  regional  coğrafiyanı  umumi  coğrafiyaya  qarşı  qoymayıb,  onların  qarşılıqlı 

əməkdaşlıq şəraitində fəaliyyət gostərib birgə tədqiqat aparmaları ideyasını irəli surməsindədir.  

Almaniyada  Rixthofen  ilə  bir  zamanda  yaşamış  və  işləmiş  Fridrix  Ratsel  (1844-1904)  antropocoğrafiyanın 

əsasını qoymuşdur. İxtisasına gorə o, təbiətşunas, zooloq, muqayisəli anatomiya və paleontologiya alimi idi.  

O,  mutərəqqi  fransız  antropocoğraflarından  (insan  coğrafiyası  numayəndələrindən)  fərqli  olaraq 

antropocoğrafiyanı  Darvin  nəzəriyyəsi  ilə  bağlamışdır.  Ratselə  gorə,  insanların  məskunlaşması  və  fəaliyyətini 

oyrənmək  ucun  Darvin  nəzəriyyəsindən  istifadə  etmək  lazımdır.  Bununla  da  o,  sosial  darvinizmin  əsasını 

qoymuşdur.  Ratsel  omrunun  ikinci  yarısında  «Antropocoğrafiya»  adlı  2  cildli  əsər  nəşr  etdirdi.  Bu  əsərin  əsas 

ideyası  bundan  ibarətdir  ki,  insan  və  heyvanların  həyatında,  onların  məskunlaşmasında,  ətraf  təbiətlə  qarşılıqlı 

əlaqələrində  bir  cox  umumiliklər  var,  həm  insanlar,  həm  də  heyvanlar,  hər  ikisi  daim  həyat  uğrunda,  yaşamaq 

uğrunda  mubarizə  aparmalıdır.  1897-ci  ildə  Ratselin  «Siyasi  coğrafiya»  əsəri  capdan  cıxdı.  Bu  əsərdə  o,  dovləti 

Yerlə bağlı olan bir orqanizmə oxşadırdı. Dovlət bir orqanizm kimi ya yaşayıb boyuməli, yaxud da məhv olmalıdır. 

Salamat qalması ucun isə dovlət oz həyat sahəsini genişləndirməlidir. Beləliklə, Ratsel murtəce «həyat ucun məkan» 

ideyasına  gəlib  cıxdı  ki,  bundan  da  30  il  sonra  alman  faşizmi  geniş  istifadə  etdi.  Onun  fikirləri  hələ  oz  vaxtında 

Preston Ceyms və s. kimi boyuk coğrafiyaşunaslar tərəfindən tənqid olunmuşdu. Lakin vaxtilə onun tələbəsi olmuş 

Ellen Corcill Simpl (1863-1932) ABŞ-da onun fikirlərini təbliğ edirdi.  

Məşhur  fransız  coğrafiyaşunası,  Sarbon  Universitetinin  kafedra  mudiri  Vidal-de-la  Blaş  (1845-1919) 

coğrafiyanın vəzifəsini insanın onu əhatə edən muhitlə munasibətini oyrənməkdə gorurdu. O, bu məqsədlə bir-birinə 

oxşar kicik sahələri dəqiq oyrənməyi lazım bilirdi. Hər iki sahədə insan ozunə xeyir verən, ona lazım olan imkanları 

oyrənməlidir. Coğrafiyada bu istiqaməti possibilizm adlandırırlar.  

Coğrafiyacının  mutərəqqi  cəhətlərindən  biri  insan  ilə  təbiət  arasında  hərtərəfli  əlaqələrin  movcud  olduğunu 

təsdiq  etməsi  idi.  Lakin  bu  əlaqələrdə  həlledici  rolu  təbiətin  təsirində  gorduyunə  gorə  o,  coğrafi  determinizmə 

qapılırdı.  

Alim  Fransada  «İnsan  coğrafiyası»  məktəbini  yaradanlardan  biri  idi.  Bununla  belə  o,  Ratselin  siyasi  coğrafi 

ideyalarını  qəbul  etməmişdir.  Digər  tərəfdən,  onun  coğrafiyası  Elize  Reklunun  insan  coğrafiyasından 

konservatizminə, təsvirciliyinə və siyasi cəhətdən bir sıra noqsanlarına gorə secilirdi.  

Rusiyada antropocoğrafiya məktəbinin numayəndələri sayılan A.A.Kruber, İ.P.Silinic və b. insanların təbiətdən 

asılı  olmasını  iddia  edir,  təbii  quvvələrə  onun  dəyişdirici  təsirini  nəzərə  almırdı,  muti  surətdə  təbiətə 

uyğunlaşdıqlarını  qəbul  edirdilər.  Onlar  da  təbiət  qanunlarının  insan  coğrafiyasına  aidliyi  fikrini  irəli  sururdulər, 

insanların  məskunlaşmasını  və  bir  sıra  həyati  məsələlərini  yaşamaq  uğrunda  mubarizə  qanunu  ilə  izah  edirdilər. 

Bəzən bu cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri əhalinin sıxlığının artması ilə bağlayırdılar. Onlar təbiət və cəmiyyət 

arasında umumi ahəngin olmasını qəbul edirdilər.  

Fransız  akademiki  Emmanyuel  Marton  (1873-1955)  fiziki  coğrafiyanın  tanınmış  tədqiqatcılarından  biri 

olmuşdur.  O,  bir  sıra  qiymətli  əsərləri  ilə  cox  tanınmış,  umumi  coğrafiya  ilə  yanaşı  geomorfologiya  və 

iqlimşunaslıqla da məşğul olmuşdu. Əqidəsinə gorə o da «insan coğrafiyası» məktəbinə mənsub idi. Onun «Mərkəzi 

Avropanın coğrafiyası» əsəri qiymətli tədqiqat numunəsi kimi cox maraqlıdır.  

Coğrafi  determinizm  (coğrafi  fatalizm)  XIX  əsrin  axırlarında  ABŞ-da  geniş  vusət  almışdı.  Onun  ilk 

numayəndəsi  E.Hantinqtonun  (1876-1948)  fikrincə,  təbii  şərait  cəmiyyətin  inkişaf  səviyyəsini,  iqtisadiyyatı, 

mədəniyyəti və məişəti muəyyənləşdirir. O, elmi-texniki tərəqqinin əleyhinə cıxıb iddia edir ki, elmi-texniki tərəqqi 

şəraitində  kutləvi  əmtəə  istehsalı  ucuz  başa  gəlir,  həddindən  artıq  cox  mal  istehsal  olunur,  satış  qiymətləri  aşağı 

duşur. Bu da kapitalizm ucun yuksək qazanc əldə etməyə mane olur. Elmi-texniki tərəqqi iqtisadi bohranlara səbəb 

olan  bəladır.  O,  zəif  inkişaf  etmiş  olkələrin  sənayeləşdirilməsinin  əleyhinə  cıxaraq,  onları  qabaqcıl  olkələrin  aqrar 

xammal bazasına  cevirməyi lazım bilir.  Hantinqton da  bazar iqtisadiyyatı  yolu ilə  inkişaf edən olkələrin  gəlirinin 

artmasına komək etməyə calışırdı. O, sənaye sahələrini inkişaf səviyyəsinə gorə təsnifləşdirərək, aşağıdakı qruplara 

bolur:  1)  yalnız  əl  əməyindən  istifadə  edən  ibtidai  tipli  sənaye;  2)  mexaniki  dəyirman,  taxta  zavodu,  filiz  əridən, 

konserv  istehsal  edən  sadə  tipli  sənaye;  3)  qaz  zavodu,  su  kəməri,  poliqrafiya  sənayesi,  dəmir  yolu,  cuqun  əridən 

zavodu  olan  ictimai  tipli  sənaye;  4)  butun  başqa  sahələri  olan  kompleksli  inkişaf  etmiş  sənaye.  Bu  təsnifata  gorə 

təbii  şəraiti  və  təbii  ehtiyatları  zəngin  olan  sahədə  qurulan  sənaye  ən  əlverişli  tip  hesab  edilir.  Hər  hansı  rayonda 

iqlim şəraitinin murəkkəbliyini onun inkişafına mane olan əsas amil sayırdı. Beləliklə, o, sosial-iqtisadi mərhələlərin 

inkişafına  tarixi  baxımdan  yanaşmır,  onu  iqlim  şəraiti  ilə  bağlayır,  sənayenin  yerləşdirilməsini  coğrafi  fatalizm 

noqteyi-nəzərdən  izah  edir,  iqlimin  insan  fəaliyyətinə  optimal  təsirini  axtarırdı.  Bununla  əlaqədar  o, 

invayronmetalizm (bizi əhatə edən təbii muhit) məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbə gorə insanlar ətraf muhitlə sıx 

munasibətdədirlər,  təbii  muhit  təsərrufat  fəaliyyətinə  guclu  təsir  edir.  Bu  məktəbin  ABŞ-da  banisi  E.C.Simpl  idi. 

Bəzi muəlliflər insan davranışının butun tərəflərini ekoloji səbəblərlə izah etməyə calışırdılar.  

Coğrafi  determinizmə  cavab  olaraq  possibilizm  (mumkun  olan)  tezisi  irəli  suruldu.  Bu  tezisə  gorə,  insan 

təbiətin passiv yox, fəal agentidir.  

Muasir  geosiyasət  nəzəriyyəsinin  davamcısı  və  təşkilatcısı  Simpl  və  kontr-admiral  Alfred  Mexen  oz 

nəzəriyyələrini  xeyli  murəkkəbləşdirirlər.  Məsələn,  Mexen  dəniz  quvvələri  nəzəriyyəsini  irəli  surmuşdur.  Bu 

nəzəriyyəyə gorə, sahil zonaları xalqlarının tarixinə, xarakterinə təbii şərait guclu təsir gostərir. İngilis X.Makkinder 

«Tarixi  coğrafiyanın  əsasları»  adlı  kitabında  coğrafi  movqeyin  hər  hansı  bir  dovlətin  taleyində  həlledici  rolunu 

şişirtmişdir. Onun coğrafiyasındakı ətalət ideyası movcud dovlətlərin ağalığını saxlamaq siyasətini gudurdu.  

Geosiyasət (geopolitika) nəzəriyyəsi ilə isvecli sosialist  Yohan Kyellen  (1864-1922) də məşğul olmuşdur. O, 

«Boyuk məmləkətlər» kitabında coğrafi movqeyin dovlətlərin həyatında həlledici rolunu isbat etməyə calışmışdır. O 

gostərmişdir ki, imperialist dovlətlərinin vəzifəsi coğrafi bloklar, ozu də hərtərəfli inkişaf etmiş bloklar yaratmaqdır.  

Alman imperializmi geosiyasət nəzəriyyəsindən əməli işdə geniş istifadə edib, ona əsaslanaraq faşist dovlətini 

yaratmış  və  imperialist  muharibələri  torətmişdir.  Faşist  Almaniyası  akademiyasının  prezidenti  Karl  Haushoferin 

(1869-1946)  «Hərbi  geopolitika»  əsərində  əsas  məqsəd  faşizmin  planlarının  həyata  kecirilməsinə  ideoloji  baza 

yaratmaq  idi.  Bu  məsələdə  Haushofer  vulqar  coğrafiyadan  istifadə  etmiş,  coğrafi  movqeyin  guya  həlledici  rol 

oynaması ideyasını əsaslandırmışdır.  

* * *  

Coğrafiya tarixi, 

 

Tapdıq Həsənov,  

Əbdurrəhim Hacızadə  

V fəsil  

MUASİR DOVRUN COĞRAFİYASI 

 

5.1 Xarici olkələrin muasir dovrunun coğrafiyası  

Qərb olkələrində iqtisadiyyatı yuksəltmək və onu bohranlardan qurtarmaq ucun ştandort nəzəriyyəsi kimi bir sıra yeni 

ideyalar  meydana  gəlmişdi.  Almaniyada  sənaye  ucun  ştandort  nəzəriyyəsi  muvafiq  olaraq  Launqard  tərəfindən  1882-

1885-ci,  Lori  tərəfindən  isə  1885-1888-ci  illərdə  yaradılmış,  sonra  (1909)  A.Veber  tərəfindən  sadələşdirilərək  təbliğ 

olunmuşdur. Kapitalist istehsalının səmərəli yerləşdirilməsinə həsr edilmiş bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 

istehsalı ərazidə ən az xərc sərf etməklə yerləşdirmək olar. Burada antaqonist ziddiyyətlər, inhisarların yuksək qazanc əldə 

etmək  məqsədilə  apardıqları  mubarizə  və  məhsuldar  quvvələrin  muxtəlif  inkişaf  səviyyələri,  kapitalist  təsərrufatının 

qanunauyğunluqları nəzərə alınmırdı. Bu nəzəriyyə xəyalən duşunulmuş, kapitalist təsərrufat sistemindən təcrid olunmuş, 

xəyali ərazi ucun nəzərdə tutulmuşdur.  

A.Veber  xammal  və  yanacaq  mənbələri,  hazır  məhsulları  istehlak  edən  rayonlar  arasında  muəssisənin 

yerləşdirilməsində istehsal xərclərinin minimuma endirilməsini nəzərdə tuturdu. Muəssisənin yerləşdirilməsində: 1) 

nəqliyyat amili, 2) fəhlə amili, 3) aqlomerasiya amili əsas olmalıdır. O bu amillərin təsirini muəyyənləşdirmək ucun 

riyazi  hesablamalardan  geniş  istifadə  etmişdir.  Əlbəttə,  onun  hesablamalarından  hər  hansı  bir  olkədə  istehsalın 

yerləşdirilməsi  işində  istifadə  edilə  bilərdi.  1933-cu  ildə  alman  alimləri:  iqtisadi  coğrafiyacı  V.Kristaller  yaşayış 

məntəqələrinin  qarşılıqlı  əlaqədə  yerləşdirilməsi  və  mərkəzi  yer  nəzəriyyəsini  (şəkil  12.),  1943-cu  ildə  isə  A.Lyoş 

bazarların məkan nəzəriyyəsini yaratmışlar. Gorunduyu kimi, ştandort nəzəriyyəsinin inkişafında alman alimlərinin 

boyuk xidmətləri olmuşdur.  

Mərkəzi  yer  nəzəriyyəsinin  banisi  V.Kristaller  belə  hesab  edirdi  ki,  məskunlaşmanın  ən  kicik  hissələri  bərabər 

səpələnmələrdir  və  duz  ucbucaq  şəbəkəsi  yaratmalıdır.  Bərabər  satış  zonası  isə  duz  altıkunclu  fiqur  icərisində 

paylanmalıdır. Alimin fikrincə, mərkəzə getmə  məsafəsi ən qısa  yolla secilməlidir. Cunki hər hansı bir mərkəzin ondan 

asılı olan bərabər miqdarda yaşayış məntəqəsi var. V.Kristaller xidmət və satış mallarından səmərəli istifadə radiusunu da 

hesablamışdır. Bu radiusun mərkəzə munasibətilə qazancın əlverişliliyi təyin olunur. Həmin  altıkunclu fiqurlar arasında 

mərkəz  şəhərdir.  Bu  şəhərə  şəhər  tipli  məntəqələr  tabedir.  Hər  bir  məntəqə  mərkəzinə  isə  kəndlər  tabedir.  Əmtəənin  və 

xidmətin xarakterindən asılı olaraq optimal mərkəz secilir. Məsələn, corək almaq ucun mərkəz kənddir, qənd almaq ucun 

mərkəz şəhər tipli məntəqədir. Kostyum tikdirmək ucun mərkəz şəhərdir.  

Yaşayış məntəqələrinin həcmi satışa, nəqliyyata, inzibatı idarəetməyə gorə muəyyən edilir. Əlbəttə, bu bolgu şərtdir. 

Həyatda  isə  bu  cur  mərkəz  və  ona  tabe  olan  məntəqələrdə  satış  və  xidmət  hec  də  həmişə  belə  qanunauyğunluqla 

paylanmır. Ona gorə ki, yaşayış məntəqələrinin boyukluyu və kicikliyi var. Onlar cox pərakəndə paylanmışdır. Altıkunclu 

fiquru  hər  yerə  tətbiq  etmək  olmur  V.Kristallerin  sxemi  cəmiyyətin  ictimai  quruluşunu  nəzərə  almır,  istehsal  usulunun 

yerləşmədəki həlledici rolunu gorurdu.  

Deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  bu  dovrdə  coğrafiya  məktəbləri  sayca  artsa  da,  onların  numayəndələri  əksərən  yanlış 

movqe  tutmuşlar.  Butovlukdə  isə  coğrafiya  elmində  muxtəliflik,  hərc-mərcilk,  nəzəri  bohran  hiss  edilmişdir.  Coğrafiya 

sanki  oz  yolunu  itirmişdi.  Onun  problemlərini  kənar  elmlərin  numayəndələri  həll  etməyə  calışırdılar.  Onlar  da 

coğrafiyanın  elmi-nəzəri  əsaslarını  bilmədiklərindən,  boyuk  səhvlərə  yol  verirdilər.  Gostərilən  dovrdə  dunyanın  bir  cox 

yerlərində coğrafi axtarış və kəşflər davam etdirilmişdir.  

Belə ki, bu dovrdə dunyanın bir sıra Yer kurəsində hələ də insan ayağı dəyməmiş yerlər qalmaqda idi. Elə təkcə 

onu  demək  kifayətdir  ki,  Venesuela  təyyarəcisi  dunyanın  ən  hundur  Anhel  (1054m)  şəlaləsini  yalnız  1935-ci  ildə 

kəşf etmişdir.  

Hec  indinin  ozundə  də  bilinmir  ki,  Yerin  «ucuncu  qutbu»  sayılan  Comolunqmanın  (Everest)  kəşf  olunma  şərəfi 

kimə  məxsusdur.  Belə  ki,  Yer  kurəsinin  ən  hundur  zirvəsi  (8848  m)  olan  Comolunqma  (yerli  tibet  dilində  «dağlar 

olkəsinin anası» deməkdir) hələ 1825-ci ildə şimali Hindistanda aparılan topoqrafik cəkiliş zamanı məlum olmuşdur. Ona 

gorə  də  bu  zirvəni  Hindistan  topoqrafiya  xidməti  rəisinin  şərəfinə  1856-cı  ildə  Everest  adlandırırlar,  halbuki,  onun  bu 

kəşfə hec bir aidiyyatı yox idi.  

Yalnız 1053-cu ildə Yeni Zelandiyalı alpinist Edmund Helari ozunun Nepaldan olan bələdcisi Tinq Sinqlə ilk 

dəfə  Everest  zirvəsinə  qalxmışdır.  Bu  kəşfdən  sonra  Everest  dunya  alpinistlərinin  əsl  Məkkəsinə  cevrilir  və  30  il 

muddətində burada 18 olkədən 133 nəfər olmuşdur.  

İsvecli  Jak  Pikar  və  amerikalı  Don  Uolsi  1961-ci  ildə  ilk  dəfə  olaraq  dunyanın  ən  dərin  Marian  cokəkliyinə 

enmişlər.  

Boyuk  alman  coğrafiyacısı  Haydelberq  Universitetinin  professoru  Alfred  Hetner  (1859-1941)  «Coğrafiya, 

onun  tarixi,  mahiyyəti  və  metodları»  əsərini  yazmışdır.  Bu  kitabda  coğrafiya  elminin  mustəqil  metodları  və 

coğrafiyanın bir sıra başqa nəzəri məsələləri haqqında cox maraqlı məlumatlar toplanmışdır.  

Hetner Humboltun bir sıra materialist ideyalarını, xususilə landşaftın obyektiv varlığı ideyasını qəbul etmişdir. Onun umumi 

coğrafiyanın butovluyu, vahid elmiliyi ideyası,  Kantın və Ritterin ideyalarına  cox  yaxın idi. Alimin  vahid coğrafiyasında  əsas 

yeri  diyarşunaslıq  və  landşaftşunaslıq  tuturdu.  O,  həm  də  insana  təbii  landşaftın  bir  komponenti  kimi  baxırdı.  Coğrafiyada 

butovluyun  itməsindən  narahat  olan  Hetner  coğrafi  tədqiqatların  digər  elmlər,  yəni  geologiya,  fizika,  zoologiya,  botanika  və 

ictimai  elmlər  tərəfindən  aparılmasına  razı  deyildi.  O,  muxtəlif  tərəflərə  parcalanmayan,  ozunəməxsus  mahiyyəti  və  məzmunu 

olan coğrafiya yaratmağa calışırdı. Bunun ucun o, Ritterin «yer cisimləri ilə doldurulmuş məkan» konsepsiyasını əsas goturərək 

qeyd  edirdi  ki,  coğrafiya  muxtəlif  boyuklukdə  olan  əraziləri,  məkanı  doldurmuş  obyektlərin,  əşyaların  ərazi  munasibətlərini 

oyrənir. Coğrafiyanın mahiyyətini sahə-ərazi munasibətlərində gorən Hetner iddia edirdi ki, təbiətdə rayon, landşaft xususiyyəti 

yoxdur,  onlar  tədqiqatcının  təfəkkurunun  məhsuludur.  Buna  baxmayaraq,  ozu  landşaft  və  rayon  haqqında  xeyli  zəngin 

məlumatlar  vermişdir.  Beləliklə,  Hetner  də  coğrafiya  elmi  ucun  duzgun  konsepsiya  tapa  bilməmişdir.  Onun  xronoloji 

konsepsiyasının ən boyuk noqsanı aşağıdakılar idi.  

1. O, amillərin mənşəyi, inkişaf tarixini nəzərə carpan, məkanı dolduran obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrini 

oyrənməyi soyləməklə coğrafiyada xronoloji konsepsiyanı əsas goturmuşdur.  

2.  Həqiqi  varlıq  saydığı  tədqiqat  obyektinin  rayona  və  landşafta  subyektiv  munasibətini  gostərərək,  onu 

təfəkkurun inikası hesab etmişdir.  

Onun  ideyasının  quvvətli  tərəfi  hadisələrin  və  obyektlərin  qarşılıqlı  əlaqələrinə  boyuk  diqqət  verməsində  idi. 

Ərazi  aspekti  coğrafiya  elmlərinin  ana  xəttini  təşkil  edir  və  bu  elmin  butun  sahələrini  bir-birilə  əlaqələndirir.  Hetnerin 

fikrincə, bu aspekt coğrafiyanı vahid elmə cevirir. Lakin o, səhvə də yol verirdi, belə ki, ərazi aspekti coğrafiyanın vahid 

elmə  cevrilməsinə  deyil,  onların  birliyinə  səbəb  olur.  Bir  sozlə,  Hetnerin  vahid  coğrafiyası  geosiyasətin  təsirini  daha  da 

gucləndirir və onu daha cox sosial elmə cevirir, beləliklə də cəmiyyət təbiətdən təcrid edilmiş şəkildə oyrənilirdi.  

Bunu  biz  ABŞ  coğrafiyaşunası  İsay  Baumanın  (1878-1955)  fəaliyyətində  daha  aydın  goruruk.  O,  coğrafiyaya 

gorkəmli fiziki coğrafiyacı, geomorfoloq, biocoğrafiyacı kimi gəlmiş, And dağlarının Atakama səhrasının, Şimali Amerika 

meşələrinin  fiziki  coğrafiyasını  dərindən  oyrənmişdir.  Lakin  Birinci  Dunya  muharibəsindən  sonra  siyasi  və  sosial 

coğrafiya ilə məşğul olmuş, «Pioner sərhədləri», «Coğrafiyanın sosial munasibəti» və s. əsərlərini yazmışdır. İ.Baumana 

gorə,  insan  mutərəqqi  yaradıcı  və  təcrubəcidir.  Ən  muhum  təcrubə  insanın  ozudur.  O,  dunyanı  dəyişdirdikcə  ozu  də 

dəyişir.  

İ.Bauman  coğrafiyada  təsvirciliyin  əleyhinə  idi.  O,  hesab  edirdi  ki,  coğrafiyanın  vəzifəsi  inkişaf  prosesini 

oyrənməkdir. Onun belə mutərəqqi fikirləri ilə yanaşı, ziddiyyətli fikirləri də var. O, ABŞ prezidenti Vilsonun yaxın 

məsləhətcisi olmuş, 20 ildən artıq ABŞ-ın coğrafiya cəmiyyətinə rəhbərlik etmişdir.  

İ. Baumanın muasirləri Harlan Barrouz (1877-1960) və Karl Zauer (1889-1975) kimi ABŞ-ın gorkəmli fiziki 

coğrafiyacıları  ilk  dəfə  insan  ekologiyası  məsələləri  ilə  məşğul  olmuşlar.  Bu  məsələnin  qoyuluşu  ilə  onlar 

coğrafiyanın  vəhdəti  fikrinə  əsaslanmış  və  İ.Bauman  kimi  coğrafiyanın  vəzifəsini  insan  və  təbiət  arasındakı 

qarşılıqlı əlaqələrin oyrənilməsində gormuşlər.  

K. Zauer coğrafiyanın inkişafında cox boyuk rol oynamışdır. O, «Landşaftın morfologiyası», «Mədəni coğrafiya», «Mədəni 

bitkilərin  mənşəyi»,  və  s.  kimi  qiymətli  əsərlər  yazmışdır.  O,  elə  hesab  edirdi  ki,  coğrafiyanın  əsas  vəzifələrindən  biri  də  təbii 

landşaftların  mədəni  landşaftlara  cevrilməsini  oyrənməkdir.  Alim  coğrafiyada  tarixiliyə  cox  fikir  verərək  gostərir  ki,  yalnız 

kecmişi  yaxşı  oyrənməklə  insanın  landşaftlara  təsiri  prosesini  başa  duşmək  olar.  K.Zauerin  fikrincə,  coğrafiyanın  ən  muhum 

vəzifələrindən biri də insanın canlı və cansız aləmdən, butovlukdə muhitdən istifadə etmək vərdişlərini oyrənməkdir. Coğrafiya 

movcud  həyat  tipləri,  onların  bir-birilə  əlaqəsi  və  bu  əlaqələrdən  yaranan  mədəni  areallarla  maraqlanmalıdır.  Əhalinin 

vərdişlərini oyrənməklə insanların mədəni və təbii muhitlə munasibətlərini təyin etmək olar. O, coğrafiyada təbii muhitə ictimai 

həyat baxımından yanaşmaqla ilk dəfə olaraq fiziki coğrafiyanı sosial istiqamətə yonəltmişdir.  

Edvard Teyfomun rəhbərliyi ilə yazılan  «Coğrafiya» kitabında coğrafiya sosial elm hesab edilir və gostərilir 

ki, bu elm ərazilərin təşkili, həmin ərazilərdə olan şəhərlər, ətraf muhit və regional inkişaf, bizi  əhatə edən muhitə 

nəzarət və s. problemlərlə məşğul olmalıdır.  

ABŞ-da nəşr edilən «Sahə təşkili coğrafiyasından dunyaya baxış» əsəri bir qrup alimlər tərəfindən yazılmışdır. 

Bu əsərin ana xəttini sosial-coğrafiya təşkil edir.  

Ricard  Morilla  (1934-cu  ildə  anadan  olub)  «Cəmiyyətin  ərazi  təşkili»  kitabında  coğrafiya  aşağıdakı  uc 

baxımdan yanaşmışdır:  

1. Ənənəvi regional baxım, yaxud məhəlli baxım;  

2. Ekoloji, yəni ərazi ilə insanın qarşılıqlı munasibətinə baxım;  

3. Bixevioristik, yəni insanın ərazidə davranışına baxım.  

Bu  baxımlar  da  coğrafiyanın  əsas  obyekti  olmalıdır.  O,  coğrafiyanın  vəzifəsinə  sahə-məkan,  ərazi 

munasibətləri,  sahədə-məkanda,  ərazidə  baş  verən  dəyişikliklər,  fiziki  sahənin  tərkibi,  insanların  sahə  vasitəsi  ilə 

əlaqələri, cəmiyyətin sahələr uzrə təşkili, sahə dəyişikliklərindən istifadə zamanı biliklərimiz və s. kimi məsələləri 

daxil edir.  

Bixeviorizm: insanın gundəlik həyat kutləvi rəftarından, yaxud kutləvi davranışından danışan ən yeni metoddur.  

Muasir amerikan, ingilis və isvecli bixeviorist coğrafiya ədəbiyyatında insanların məkanda kutləvi hərəkəti, gundəlik 

miqrasiyası,  piyada  marşrutları,  insanlar  arasında  informasiya  mubadilələri,  poct  gondərişlərinin  məkan  analizləri, 

beynəlxalq  telefon  danışıqları  və  s.  kimi  problemlərdən  bəhs  olunur.  Bixeviorizm  bu  və  ya  digər  obyektin  sahədə 

yerləşməsi  haqqında  verilən  qərarları  təhlil  edir.  Bixeviorizmin  meydana  gəlməsində  alman  alimləri  V.Kristaller  və 

A.Lyoşin da təsiri olmuşdur.  

Son zamanlar bixeviorist coğrafiya və ekologiya ABŞ coğrafiyasında muhum yer tutur. Bu cəhətdən əsrimizin 

ən  qiymətli  kitablarından  biri  Piter  Haqqetin  (1933-cu  ildə  anadan  olub)  «Coğrafiya:  muasir  biliklərin  sintezi» 

əsəridir. Coğrafiyanın nəzəri əsasının daha dolğun verildiyi bu əsər insan ekologiyasına və bixeviorizmə istinad edir. 

Muəllif  muasir  biliklərin  coğrafi  sintezinə,  hazırda  surətlə  yayılmaqda  olan  «sosial  fizika»  və  «regional  analiz» 

məsələlərinə  də  geniş  yer  vermişdir.  XX  əsrin  birinci  yarısında  amerikan  və  ingilis  coğrafiyaşunasları  və 

iqtisadcıları  arasında  regional  ideya  yayılmağa  başlayır.  Bu  ideya  hələ  1905-ci  ildə  İngiltərədə  yaranmışdır.  O 

zamankı alimlər arasında Helbertson ilk dəfə iqlimi əsas goturərək Yerin butun səthini təbii regionlara ayırmışdır. 

Sonralar təbiətin digər elementlərinin oxşarlığına gorə də belə regionlar ayrılmışdır.  

Amerikan  alimi  R.Hartşorn  on  illərlə  coğrafiyanın,  xususilə  onun  muhum  sahəsi  olan  xorologiyanın  (yun. 

sahə-ərazi  haqqında  təlim)  nəzəri  problemləri  uzərində  calışmışdır.  Ozunun  ingilis  dilində  nəşr  etdirdiyi  iki 

kitabında:  «Coğrafiyanın  predmeti:  muasir  nəzəriyyələrin  tənqidi  təhlili»  (1939),  və  «Coğrafiyanın  predmetinin 

perspektivləri» (1959), xronologiya istiqamətini daha da dərinləşdirmişdir.  

Birinci kitabda R.Hartşorn Qərbi Avropa coğrafiyaşunaslarının nəzəri fikirlərinin inkişaf tarixini təhlil edir və 

ikincisində isə kəskin şəkildə qoyulmuş bir sıra suallara cavab verir:  

1. Coğrafiya nə deməkdir? Coğrafiya sahə (ərazi) təzadları (fərqləri) haqqında elmdir. Onun fokus noqtəsində 

coxsaylı yer fərdləri (landşaftlar, ərazi, məhəlli və s.) durur. Coğrafiyanın başlıca məqsədi dunyanın ərazi 

diferensiasiyası haqqında biliklər toplamaq, belə diferensiasiyaya əsaslanan unikal xususiyyətlərə malik olan ərazilər-

regionlar ayırmaq və onların elementlərinin qarşılıqlı sintezinə nail olmaqdır. R.Hartşorn yazırdı ki, biz Yer kurəsinin 

hər bir ərazisinin unikal olmasını qəbul etməliyik, belə ki, onun Yerdəki coğrafi movqeyi digər ərazilərə nisbətən 

təkrarolunmazdır. Region (rayon) oxşar əlamətlərinə gorə digər ərazi hissələrindən fərqlənir.  

İki tip region ayrılır: formal (yekcins) və qovşaq və yaxud funksional. Formal regionda oyrənilən hadisələr 

hər yerdə bir-birinə oxşardır. Qovşaq regionlarında isə bu oxşarlıq hadisələrin qovşaq ətrafında birləşməsi 

əsasında təmin olunur. Qovşaq regionları olkənin mərkəzində yerləşərək ətraf əraziləri ozunə meyl etdirir.  

2.  «Yer  səthi»  nə  deməkdir?  Yer  səthi  litosfer,  hidrosfer,  atmosfer,  biosfer  və  antroposfer  bir-birilə 

əlaqələndirən Yerin xarici təbəqəsidir. Məhz coğrafiya dunyası budur.  

3.  Muxtəlif  mənşəli  (geterogen  –  yun.  tərkibi  yekcins  olmayan)  hadisələrin  inteqrasiyası  coğrafiyanın 

xususiyyətləridirmi?  Coğrafiyanın  məqsədi  digər  elmlərlə  muqayisədə  bəlkə  də  daha  cox  yer  səthini  butovlukdə 

(Y.Q.Sauşkin,  Tarix  və  metodologiya,  1976.  səh.  273-275):  əhatə  etməkdir,  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  muxtəlif 

xarakterli hadisələrin analiz və sintezini verməkdir.  

4. Biz təbii və insan amillərini  mutləqmi fərqləndirməliyik? Fərdi xususiyyətlərin  və  elementlərin təsvirini  və 

təhlilini verərkən biz ictimai və yaxud təbii mənşəli olmasına baxmayaraq sərbəst surətdə təsnifləşdirmənin istənilən 

anlayışlarından istifadə edə bilərik.  

5. Coğrafiyanın fiziki və iqtisadi coğrafiya sahələrinə bolunməsi məqsədəuyğundurmu? Coğrafiyanın  ənənəvi 

olaraq iki hissəyə – «fiziki» və «insan» coğrafiyasına, onların isə daxili hissələrə ayrılması bu elmlərin obyektlərinin 

oxşar əlamətlərinə gorə aparılır.  

6. Zaman  və genezisin (yaranma  mənşəyin) coğrafiyada nə kimi əhəmiyyəti  vardır? Dəyişməkdə olan coğrafi 

kombinasiyaların tarixini oyrənməyin tarixə nisbətən coğrafiyaya daha cox aidiyyatı vardır.  

7.  Coğrafiya  «sahə»  və  «regional»  coğrafiyaya  bolunurmu?  Coğrafi  tədqiqatlar  gostərilən  bu  iki  qruplara 

bolunmurlər.  Lakin  ən  elementar  kombinasiyaları  oyrənərkən  tədricən  elmin  sahə  tədqiqatlarından  tam  coğrafi 

kombinasiyaları oyrənən regional tədqiqatlarına kecilir.  

Beləliklə,  yuxarıda  cavablanan  suallardan  aydın  olur  ki,  bizim  qarşımızda  sadə  təsvirdən  tədricən 

murəkkəbləşən, tədqiqatların yuxarı pillələrinə qalxan coğrafi konsepsiyanı gorə bilərik.  

«Sosial fizika» coğrafiyaya  Amerika alimləri – astronom Con Styuart və coğrafiyacı Vilyam Vornttes  tərəfindən 

gətirilmişdir.  Onlar  bir  sıra  demoqrafik  gostəricilərdən  demoqrafik  potensialın  xəritələşməsində  fizikanın  metodlarından 

istifadə  edərək  tədqiqatlar  aparmışlar  və  «Əhalinin  yerləşməsinin  fizikası»  kitabında  coğrafiyaya  demoqrafik  potensial 

məfhumunu  gətirmişlər.  Əlbəttə,  demoqrafik  potensial,  yaxud  sahə  potensialı  əhalinin  sıxlığı  məfhumuna  nisbətən  daha 

geniş mənada olub, elmi cəhətdən daha durust sayıla bilər. Şəhərlərin əhalisinin sayından asılı olaraq ətraf əraziləri maqnit 

potensial quvvəsi kimi ozunə cəlb edirlər.  

Sosial  fizika  anlayışını  nəzəri  cəhətdən  şərh  edərkən  nəzərə  almalıyıq  ki,  bu,  bixeviorizmin  ozunəməxsus 

təzahurudur. Bu sahədə işləyən alimlər calışırlar ki,  əhalinin sosial intensivliyini və sosial hərarətini təyin etsinlər. 

Onlar  beynəlxalq  telefon  şəbəkəsi  yaratmaq  və  onu  işləmək  ucun  qrafometrik  modellər  tərtib  edir  və  buna  bənzər 

əməli əhəmiyyətli tədqiqatlar aparılır.  

Regional  elm  anlayışı  əsasən  Amerika  iqtisadcılarına  mənsubdur.  İlk  dəfə  Uolter  Ayzard  (1966)  geniş 

məzmunlu regional tədqiqat işlərinə başlamışdır. O, mərkəzində fəlsəfə duran regional elm assosiasiyası yaratmış və 

bununla da mustəqil regional elmini yaratmışdır. Bu elm sosial-iqtisadi tədbirləri ərazi baxımından oyrənir. Adətən 

belə  tədqiqatlar  riyazi  metodlarla  aparılır.  Regional  elmin  məzmunu  rayon  planlaşdırılması,  şəhərlərin  inkişafı, 

rayonlararası əlaqələr, əhalinin yerləşdirilməsi, istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin ərazi təşkili və s. kimi məsələlərdən 

ibarətdir.  Lakin  burada  rayonların  təşkili  və  inkişafı  kimi  real  varlıqdan  danışılmır.  Bu  regional  elmin  əsaslı 

metodologiyası  olmadığına  gorə,  riyaziyyata  istinad  edir.  Bununla  belə  U.Ayzardın  elmi  işləri  coğrafiyanın  praktiki 

tədqiqatlar  da  istifadə  edilmək  baxımından  maraqlıdır.  Xususilə,  bir  sıra  sahə  ərazi  məsələlərinin  həllində  coğrafi 

obyektlərin  və  proseslərin  modelləşdirilməsində  regional  elmin  nəticələrindən  istifadə  olunur.  Onun  «Regional  təhlil 

metodları» (1966) kitabı rus dilində də cap edilmişdir.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gostərilən  irəliləmələrə  və  yuksəlişlərə  baxmayaraq  nə  determinizm,  nə  ekoloji 

coğrafiya,  nə  bixeviorizm,  nə  sosial  fizika,  nə  də  regional  analiz  coğrafiyanın butovluyunu  və  birliyini təmin edə 

bilmişdir.  Qərbin  gənc  mutərəqqi  coğrafiyacılarından  V.Bunqe,  D.Harvey  və  b.  coğrafiya  elmindəki  muəyyən 

gərginliyi aradan qaldırmaq ucun yeni nəzəriyyələr axtarmağa başladılar.  

Muasir  coğrafiyanın  vəziyyəti  bir  qrup  radikal  və  «solcu»  coğrafiyacılar  tərəfindən  kəskin  tənqid  edilir.  Bu  tənqid 

zamanı kecmiş Sovet İttifaqında yaranmış sovet coğrafiyasına da toxunulur. Radikal coğrafların  əksər əsərləri mutərəqqi 

və konstruktiv xarakterlidir. Məsələn, fəlsəfi aspektdə yazdığı «Coğrafiyada elmi anlayış» əsərində Harvey aydın gostərir 

ki,  burjua  coğrafiyasında  məntiqə  əsaslanan  mustəqil  nəzəriyyə  yoxdur.  O,  fəlsəfəyə,  məntiqə,  riyazi  məntiqə, 

tipologiyaya,  ehtimal  nəzəriyyəsinə  və  s.  elmlərə  istinad  edərək  calışmışdır  ki,  coğrafiyanı  cətin  vəziyyətdən  qurtarsın. 

Bunun  ucun  nəzəri  movqeyə  əsaslanaraq  dərin  elmi  təhlillər  aparmış  və  tamamilə  yeni  metodlardan  istifadə  etmişdir  ki, 

onların da coğrafiyada boyuk  əhəmiyyəti vardır. Harveyin  əsaslandığı fəlsəfi baxışlar onu bəzi idealizmə  yuvarlatsa da, 

butovlukdə materialist konsepsiyaya istinad etmişdir.  

Qərb  olkələrində  realist  istiqamətli  və  qiymətli  əsərlərin  bəziləri  rus  dilinə  tərcumə  olunmuşdur.  Bunlardan