Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/19
tarix21.04.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#15201
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19

Fernan  Magellan  (1480-1521)  1519-cu  ilin  20  sentyabrında  beş  gəmi  ilə  İspaniyadan  ilk  dunya  səyahətinə 

yola duşur. Atlantik okeanını kecdikdən sonra Magellan Cənubi Amerika sahilləri boyu uzərək qərbə gedən boğazı 

axtarır və nəhayət 520 c.e. indi onun adını daşıyan Magellan boğazını boyuk cətinliklə kecərək okean ənginliklərinə 

cıxır. Dar, qaranlıq boğaz dongələrindən sakit bir okeana cıxan ekspedisiya iştirakcılarında xoş təəssurat yaranır və 

bu  okeanı  Sakit  okean  adlandırırlar.  Dunyada  ilk  dəfə  Sakit  okeanın  ən  enli  yerindən  uzub  kecən  Magellanın 

gəmiləri xoş və acı gunləri yaşamaqla dord aydan sora gəlib indiki Filippin adalarına cıxırlar. Burada Magellan yerli 

tayfalar arasında gedən vuruşmaya qoşulur və 27 aprel 1521-ci ildə oldurulur.  

Qalan  gəmilərdən  birisi  Xuan  Sebastyan  Elkanonun  başcılığı  ilə  butun  yol  boyu  portuqaliyalılardan  gizli 

əvvəlcə  Moluk  adalarına  gəlir,  orada  xeyli  ədviyyat  yukləyir,  Timor  adasından  kecib  boyuk  cətinliklərlə  Hind 

okeanının cənub enliklərilə uzərək, Umid burnundan kecib 1522-ci ilin 8 sentyabrında salamat qalmış cəmi 18 nəfər 

dənizci ilə (yola cıxan 265 nəfərdən) gəlib İspaniyaya catır.  

Magellanın başcılığı altında həyata kecirilən Birinci Dunya səyahətinin muəyyən iqtisadi səmərəsi olmasa da, 

tarixdə  boyuk  coğrafi  nəticələr  qazanmışdır.  .Yeni  iqtisadi  baxımdan  əsas  ədviyyat  verən  olkələr  –  Hindistan  və 

digərləri yenə də Portuqaliyanın əlində qalırdı. Coğrafi baxımdan: Yerin kurə şəklində olması qəti subuta yetirildi; 

Vahid Dunya okeanının movcudluğu muəyyənləşdirildi və vaxtilə Ptolemeyin də mudafiə etdiyi «kontinental», yəni 

qurunun daha geniş sahə tutması baxışları ozunu doğrultmadı. Həm də gec də olsa bəşəriyyət bildi ki, Yer kurəsini 

şərqdən  qərbə  dolanarkən  bir  gun  qazanırsan.  Belə  ki,  səyahətcilər  İspaniyaya  8  sentyabr,  bazar  gunu  gəlib 

cıxmışdılar,  gəminin  gundəliyində  isə  şənbə  idi.  Qısa  dovrdə  –  cəmi  yarım  əsrdə  bizim  planetimizin  avropalılara 

məlum olan sərhədlərinin gorunməmiş dərəcədə genişlənməsi baş verdi. Lakin kohnə dunyanın və yeni kəşf olunan 

materiklərin daxili hissələri hələ də oyrənilməmiş qalırdı. Avstraliya, Antarktida, Asiya və Şimali Amerikanın şimal 

sahilləri hələ kəşf olunmamışdır.  

Boyuk Kəşflər dovru coğrafi  təsəvvurlərin inkişafı oz  əksini parlaq şəkildə dovrun  xəritələrində tapırdı. Daha 

duzgun proyeksiyalı və dərəcə toru ilə duzəldilmiş xəritələr (məsələn, Herard Merkatorun xəritəsi) meydana gəldi. 

Ərazi kəşfləri dunyanın coğrafi xəritəsində oz əksini tapdı. Ekspedisiyaların kəşf etdiyi obyektlərin coğrafi movqeyi 

dəqiq muəyyən edildi.  

3.4 Boyuk coğrafi kəşflərin ikinci dovru (1550-1650-ci illər)  

Boyuk  coğrafi  kəşflərin  muhum  iqtisadi  və  siyasi  nəticələri  də  olmuşdur.  Avropada  yayılan  yeni  burjuaziya 

ucun  həm  var-dovlət  və  həm  də  geniş  bazar  tələb  olunurdu.  Bununla  bağlı  olaraq  Boyuk  coğrafi  kəşflər 

mustəmləkəciliyin,  okean  arxasına  əhali  kocurulməsinin  və  beynəlxalq  əlaqələrin  butun  dunyaya  yayılmasının 

əsasını qoydu.  

Coğrafi kəşflər nəticəsində ticarət yolları Aralıq dənizindən Atlantik okeanına doğru yerini dəyişir və bu yollar 

uzərindəki hokmranlıq İspaniya və Portuqaliyanın əlində cəmlənir. Lakin daha cox sənaye məhsulları istehsalını və 

satışını  oz  əllərində  toplayan  İngiltərə,  Fransa  və  Hollandiya  surətlə  varlanırdılar.  Onlar  getdikcə  İspaniya  və 

Portuqaliyanı  bazarlardan,  dəniz  yollarından  və  okean  arxasındakı  torpaqlardan  sıxışdırmağa  başladılar.  Butun 

sonrakı  əsərlərdə  məhz  İngiltərə,  Hollandiya  və  sonralar  onlara  qoşulan  Fransa  yeni  torpaqların  kəşfində,  onların 

oyrənilməsində və oz mustəmləkələrinə cevirmələrində fəal rol oynamağa başlayıblar.  

Magellanın Sakit okeandan kecdiyi yol tədricən intensiv gediş-gəliş yoluna cevrilir. Bu yol boyu Yeni Qvineya, 

Karolina,  Marşal,  Solomon,  Markiz  və  b.  adalar  kəşf  olunur  və  həm  də  məlum  olur  ki,  bu  adaların  əksəriyyəti 

avropalılara qədər yerli xalqlarla məskunlaşıbdır. Ozu də avropalıların qorxa-qorxa uzdukləri okean sularında yerli 

dənizcilərin gəmiləri sərbəst surətdə şutuyurdulər.  

XVI  əsrdəki  Avropa  xəritələrində  «Naməlum  Cənub  Torpağı»  (Terra  Australis  İnkoqnita  –  latın.)  yenidən 

gundəmə  gətirilir.  Bu  torpağın  movcudluğu  haqqında  fərziyyələr  hələ  lap  qədimdən  movcud  idi.  Belə  ideya  irəli 

surulmuşdur  ki,  Şimal  yarımkurəsinin  geniş  quru  sahəsini  muvazinətdə  saxlayan  cənub  torpaqları  da  movcud 

olmalıdır.  


Ptolemeyə gorə bu torpaqlar cənubdan Hind okeanı ilə əhatələnir və Afrikanın davamıdır. Flamand kartoqrafı 

Abraham Ortelinin duzəltdiyi xəritədə (1570-ci il) «Naməlum Cənub Torpaqı» butun Yer kurəsini əhatə etməklə, 

aşağı enliklərə doğru cəkilir.  

Butun omrunu cənub torpağının axtarışına həsr etmiş Pedro de Kiros Avstraliyanın Kolumbu adlandırılsa da, 

bu torpağı tapa  bilməmişdir. Lakin qəribə  təsaduf  nəticəsində  onun  yol  yoldaşı  Luis de  Torres Avstraliyaya  xeyli 

yaxınlaşmış, indi onun adını daşıyan Torres boğazını kecmiş və subut etmişdir ki, Yeni Qvineya materikin cıxıntısı 

olmayıb,  mustəqil  adadır.  Kiros  və  Torresin  səyahətlərinin  boyuk  əhəmiyyəti  var  idi.  Belə  ki,  bir  tərəfdən  cənub 

torpağının axtarışı daimi diqqət mərkəzində saxlanılırdı və digər tərəfdən isə yeni-yeni əhəmiyyətli kəşflər edilirdi: 

Qrenlandiyadan  sonra  dunyanın  ikinci  boyuk  adası  olan  Yeni  Qvineya  avropalılara  məlum  olur.  Daha  sonra  isə 

axtarılan Cənub materikinin sərhədlərinin cənuba doğru uzanması aşkar olunur. Lakin bu kəşflərin coxu o zamanlar 

gizli saxlanıldığına gorə sonralar həmin yerlərin təkrar kəşfləri baş vermişdir. Kiros və Torresin kəşfləri İspaniyanın 

Boyuk coğrafi kəşflər erasında sonuncu akkordu oldu. Bundan sonra Pireney olkələri oz quvvələrini tamamilə əldə 

elədikləri torpaqların qorunmasına yonəltdilər.  

Hollandiya boyuk cəsarətlə Yeni kəşflər təşəbbusunu oz əlinə kecirdi. 1602-ci ildə təşkil olunmuş «Ost-İndiya 

Hollandiya şirkəti» bir necə ildən sonra Zond adalarındakı ən muhum əraziləri portuqaliyalıların əlindən aldı. Yeni 

sərvət  mənbələrinin  axtarışı  onları  tezliklə  Avstraliya  sahillərinə  gətirib  cıxartdı.  Hollandiya  dənizcisi  Villem 

Yanszon  Torresdən  bir  necə  ay  əvvəl  Avstraliya  sahillərində  olmuş  ilk  avropalı  hesab  olunur.  O,  1606-cı  ildə 

Keyp-York  yarımadasının  qərb  sahillərini  oz  xəritəsinə  kocurmuşdur.  Artıq  XVII  əsrin  ilk  illərində  hollandiyalı 

dənizcilər Avstraliyanın  «Yeni Hollandiya»  sahillərini  gorurdulər, 1615-ci ildən sonra onun qərb, qismən şimal və 

cənub  sahillərinin  xəttləri  muəyyənləşdirilmişdir.  Hollandiyalı  Abel  Tasman  1642-1643-cu  illərdə  Avstraliyanı 

cənubdan  kecərək  Tasmaniya  və  Yeni  Zelandiya  adalarını  kəşf  etdi.  Lakin  Tasmanın  uğursuzluğu  onda  İndiki  o, 

kəşf  etdiyi  bu  adaların  lap  yaxınlığında  yerləşən  Avstraliya  kimi  boyuk  bir  materiki  gorə  bilməmişdir.  Materikin 

kəşfi sonrakı əsrlərə qalmışdır.  

XVI  əsrin  ikinci  yarısında  qızıl  və  ədviyyatla  dolu  portuqal  və  ispan  gəmilərini  qarət  etmək  ucun  ingilis, 

holland və fransız dəniz quldarlarının fəaliyyəti guclənir, bir cox hallarda buna dovlətlərin ozləri də rəvac verirdilər.  

Boyuk dəniz qulduru hesab olunan ingilis Frensis Dreyk 1577-1580-ci illərdə Magellandan sonra ikinci dunya 

səyahətini həyata kecirir. Bu səyahəti zamanı o cənubi Amerikanı Antarktidadan ayıran ən enli Dreyk boğazını kəşf 

edir,  ispanların  gozləmədikləri  yollarla  Cənubi  Amerikanın  Sakit  okean  sahillərilə  uzərək  onların  coxlu  qızıl  və 

başqa  sərvətlər  yuklənmiş  gəmilərini  qarət  edir  və  ələ  kecməsin  deyə  ozunun  surətli  gəmisi  ilə  dunyanı  bir  daha 

dolanır.  İngiltərəyə  qayıdan  Dreyk  dovlət  xəzinəsinə  bu  olkənin  illik  gəlirindən  iki  dəfə  cox  dəyərində  olan  qızıl 

verir, ozunə və adamlarına da pay goturur.  

Bizim  oyrəndiyimiz  dovrun  muhum  bir  mərhələsini  də  Asiya  və  Şimali  Amerikanı  şimaldan  dolanmaqla 

Hindistana və Cinə yolların axtarışı təşkil edirdi. Dunyanın əsas dəniz yollarında İspaniya və Portuqaliya dovlətləri 

hokmranlıq  etdiklərinə  gorə  yeni  Şimal  yolunun  axtarışının  təşəbbuskarları  hollandlar  və  ingilislər  olmuşlar.  İlk 

ingilis  (1553-cu  il)  və  holland  (1557-ci  il)  ticarət  gəmiləri  Şimali  Dvinanın  ağzında  gorunurlər.  Ən  muhum  elmi 

əhəmiyyət  daşıyan  ekspedisiya  Villem  Barensin  (1596-1597-ci  illər)  başcılığı  ilə  hollandların  təşkil  etdikləri 

ekspedisiya olmuşdur. Bu ekspedisiya Yeni Torpaq adasını şimaldan kecərək Buzlu adlanan limanda qışlamışdır.  

Xarici  olkələrin  belə  cəhətlərini  gorən  rus  pomorları  Asiya  materikinin  şimalında  yeni  kəşflər  aparmağa 

girişirlər. Əlbəttə, belə işlərlə onlar hələ lap əvvəllər də məşğul olurdular.  

Qərbi  Avropa  ilə  ticarətin  genişləndirilməsi  coxlu  xəz-dəri  tələb  edirdi.  Kazan  xanlığının  suqutu  (1552-ci  il) 

xəz-dəri  ilə  zəngin  olan  Sibirə  qısa  və  rahat  yolların  acılmasına  səbəb  oldu.  Yermak  tərəfindən  Kucum  xanlığının 

məğlub  edilməsi  (1581-ci  il)  kazakların  və  onların  arxasınca  xəz-dəri  tədarukculərinin  Sibirə  axınını  xeyli 

surətləndirdi.  Yeni  torpaqlara  doğru  hərəkət  həm  cay  yolları  və  həm  də  şimal  dənizlərinin  sahilləri  boyu  həyata 

kecirilirdi. Cəmi əlli ildən sonra rus səyyahları Cukotkaya  və Kamcatkaya gedib cıxdılar. Xəritələrdən gorunur ki, 

onlar enlik uzrə 1200 – Yerin cevrəsinin 1/3 bərabər olan məsafə kecmişlər. Bu səyyahlar Yenisey, Xatanqa, Lena, 

Kolıma, İndiqirka, Yana, Anadır və b. cayların ağızlarını kəşf etmişlər. Pomorların qayıqları və buzlu suya davamlı 

olan  gəmiləri  (kocları)  cəsarətlə  Şimal  Buzlu  okeanına  cıxmışdır.  1639-cu  ildə  İvan  Moskvitin  Aldan  cayının  su 

ayrıcısını aşaraq Oxot dənizinə tokulən caylarla Sakit okeana gəlib cıxır.  

1643-1646-cı illərdə Vasiliy  Poyarkovun  dəstəsi  Lenadan  Amura  kecir  və Oxot dənizində uzur. 1648-ci ildə 

Semyon Dejnyov Kolıma cayından Cukot dənizinə cıxır və onu boyuk cətinliklə uzub kecərək Asiya ilə Amerikanı 

ayıran Berinq boğazına daxil olur, Asiyanın şimal-şərq ucqarının təsvirini verir və sonralar həmin burun Dejnyov 

burnu adlandırırlar.  

Boyuk coğrafi  kəşflərin ikinci  mərhələsində  coğrafiyaya  aid yazılan  ədəbiyyatların sayı  coxalır, elmi  əsasları 

dərinləşdirilir.  

Nikolay Kopernik (1473-1543-cu illər) Heliosentrik nəzəriyyəni yaratdı. Jan Bodenin (1530-1595) «Coğrafi 

muhitin  insan  cəmiyyətinə  təsiri»  kitabı  nəşr  (1566)  edildi  ki,  bu  da  coğrafiyanın  nəzəri  cəhətdən  dircəlməsində 

xususi  rol  oynadı.  Bu  əsərdə  muəllif  antik  və  ərəb  alimlərinin  muhit  haqqındakı  mulahizələrinə  əsaslanan  yeni 

fikirlər  irəli  sururdu.  Jan  Boden  antik  coğrafi  materializm  inkişaf  etdirməklə,  insanı  təbiətdən  ayrı  goturən  və  o 

zaman hakim olan xristian dininin doqmatizminə kəskin zərbə endirdi.  

Bu dovrdə bir sıra alimlər tarixi coğrafiya ilə məşğul olurdular. Hollandiya alimi Avraam Orteli (1524-1598) 

coğrafiyanı  tarixin  gozu  adlandırmışdır.  O,  qədimdə  xalqların  məskunlaşmasından,  o  dovrdəki  dovlətlərin 

sərhədlərindən danışan elmə tarixi coğrafiya deyirdi və onu tarix elminin yardımcı fənni hesab edirdi. Orteli 1570-ci 



ildə  tarixi  coğrafi  xəritə  və  atlasları  nəşr  etdirdi.  Onun  ardınca  1567-ci  ildə  İtaliya  (Florensiya)  taciri  Lyudoviko 

Qviccardinin iqtisadi coğrafiya sahəsində ilk əsər sayılan «Niderlanın təsviri» kitabı capdan cıxdı.  

Əsərin birinci  hissəsində Niderlandın butovlukdə təbiətindən, əhalisindən və təsərrufatından danışılır. Muəllif 

coğrafi movqeyin, cayların və dənizlərin olkələrin həyatındakı rolundan ətraflı bəhs etmiş, həmcinin olkədə movcud 

olan  sənətkarlıq  və  ticarətin  vəziyyəti,  olkənin  idarə  olunması  haqqında  geniş  məlumat  vermişdir.  İkinci  hissədə 

Niderlandın  17  əyalətinin  hər  biri  haqqında  ayrı-ayrılıqda  sohbət  acılır.  Qviccardini  bu  hissədə  şəhərlərin 

coğrafiyasına  daha  cox  diqqət  yetirmiş,  iqtisadi-coğrafi  hadisələri  və  muxtəlif  proseslərin  səbəblərini  daha  geniş 

gostərmişdir. Bu əsər coğrafiya tarixində əhəmiyyətli hadisə olub, 35 dilə tərcumə edilmişdir.  

XVII-XVIII  əsrlərdə  təbiiyyat  elmində  metafizika  (mexaniki)  materializm  hokm  sururdu  ki,  bunun  da  əsasını 

Bekonun  və  Dekartın  fəlsəfi  sistemi  təşkil  edirdi.  Empirik  təbiətşunaslıq  təbiət  və  sosial  hadisələrin  oyrənilməsi 

proseslərini  bir-birindən  ayırırdı.  Bu  dunyagoruşun  mərkəzində  təbiətin  dəyişməzliyi  haqqında  muddəa  dururdu: 

madam ki, təbiət movcuddur necə əmələ gəlməsindən asılı olmayaraq, o həmişə dəyişməz qalmışdır. Yer yaradılan 

gundən  bəri  necə  var,  elə  də  qalmışdır.  Təbiət  və  sosial  hadisələrin  oyrənilməsi  proseslərini  bir-birindən  ayıran 

empirik təbiətşunaslıq coğrafiya elminə də neqativ təsir gostərdi.  

Təbiətşunaslıqda empirik tədqiqatlar və formal sistemləşdirilmələr aparan tədqiqatcılardan biri olan Hollandiya 

coğrafi Varenius Bernxardın (Bernxard Varen) (1622-1650) 1650-ci ildə «Umumi coğrafiya» adlı elmi əsəri nəşr 

olundu.  Bu  kitabla  tarixdə  ilk  dəfə  olaraq  Yer  haqqında  bilikləri  sistemləşdirən  coğrafiya  elmi  meydana  gəldi.  Bu 

əsərdə iqtisadi coğrafiya ilə bağlı coxlu fikirlər var.  

Varenius  ilk  dəfə  olaraq  coğrafiyanı  butunluklə  (umumi  coğrafiya),  iri  zonalar  (xoroqrafiya)  və  kicik  sahələr 

uzrə  (topoqrafiya)  oyrənən  təbiiyyat  elmi  kimi  muəyyən  etdi.  Onun  əsərində  coğrafiya  vahid  bir  elm  kimi  qalır, 

cunki tədqiqat olunan obyektlərin miqyasına gorə bolunməsi onların oyrənilməsi prinsiplərini dəyişdirmir. Beləliklə, 

muəllif  ilk  dəfə  olaraq  Yer  barəsindəki  biliklər  sistemindən  umumi  coğrafiyanı  və  xususi  (regional)  coğrafiyanı 

ayırırdı.  

Vareniusa  gorə,  coğrafiya  riyazi  elm  olub,  Yer  kurəsinin  xususiyyətləri,  forması,  olculəri,  onda  baş  verən 

hərəkətlər,  hadisələrin  dinamikası,  quru  və  dənizlər  haqqında  riyazi-coğrafi  məlumatlar  verir,  enlik  və  uzunluq 

dairəsini  təyin  edir.  «Umumi  coğrafiya»  xəritədə  məsafəni  olcmək,  xəritədən  və  kompasdan  istifadə  qaydaları, 

gəmilərin dəniz yollarını təyin etmək və s. kimi əməli biliklər də verir.  

Xususi coğrafiyanı (muasir mənada, diyarşunaslığı) alim uc yerə bolur:  

1. Gunəşin və ulduzların hərəkətinə xas olan əlamətlər;  

2. Yerə məxsus əlamətlər (təbii şərait və ehtiyatlar);  

3. İnsanlara, yaxud olkənin sakinlərinə xas olan əlamət;  

Muəllif ucuncu qrup əlamətləri fərqləndirmədən insan ilə bağlı məsələlər sırasına daxil edir. Onun fikrincə, bu 

məsələlərin oyrənilməsi coğrafiyaya bilavasitə aid deyil. Vareniusun sosial hadisələrə, insanların yaşayışına bu cur 

munasibəti onun metafizik materializm movqeyində durması ilə izah olunur.  

Kitabda hadisələrin səbəbləri dərin, elmi ardıcıllıq və umumi səliqə ilə aydınlaşdırılır, bununla  əlaqədar coxlu 

xəritələr  və  qrafiklər  verilir.  Kitab  metodoloji  baxımdan  fərqlənir.  Bir  cox  antik  coğrafi  yazılara  xas  olan  tarixilik 

burada, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Muəllif oz dovrunə gorə oxucularına xeyli yeni məlumatlar – yerin quru 

və  su  hissələrinin  nisbəti,  relyef,  filizlər  və  s.  haqda  məlumatlar  vermiş,  Yerin  5  qurşağını,  iqlim  muxtəlifliyini, 

başqa  əlamətlərini  ilk  dəfə  geniş  izah  etmişdir.  Lakin  onun  kitabında  əsrin  fəlsəfəsi  təsirindən  asılı  olaraq,  insan 

məsələlərinə hec toxunulmamış, yaxud da cox az toxunulmuşdur. Beləliklə, Vareniusun coğrafiyaya gətirdiyi nəzəri 

və  praktiki  yeniliklər,  sistemləşdirmə,  təhlil  etmə  onu  coğrafiya  elminin  banisi  etmişdir.  Vareniusdan  sonra  yeni 

elmi coğrafiya yaranır və inkişaf etməyə başlayır. Butun olkələrdə, o cumlədən Rusiyada onun təsiri ilə coğrafiya 

məktəbləri meydana gəlir.  

3.5 Yeni Dovrun başlanğıcı (XVII əsrin ortası – XVIII əsrin ortası)  

Avropada  baş  verən  ingilis  burjua  inqilabı  (1642-1660)  kapitalizm  dovrunun  başlanmasından  xəbər  verdi. 

İngiltərə  sənayesinin  inkişafına  ciddi  fikir  verir,  əvvəlcə  Hollandiyanı  və  sonralar  isə  muəyyən  muddətə  Fransanı 

satış  bazarlarından  sıxışdırıb  cıxarır.  İngiltərə  iri  mustəmləkəci  dovlətə  cevrilir.  Lakin  buna  baxmayaraq  məhz 

Fransa bu dovrdə coğrafiya və xəritəşunaslıq sahəsində gorkəmli işlər gorur.  

Avropa  olkələrində  inkişaf  etməkdə  olan  kapitalizmə  coğrafi  biliklər  lazım  idi.  Dəniz  yollarını  idarə  etmək, 

ticarəti  nizama  salmaq,  fabrik,  zavod  muəssisələrini  yaratmaq  və  onları  xammalla  təmin  etmək  və  s.  ucun  coğrafi 

məlumatlar tələb olunurdu. Boyuk kəşflərin surəti XVII əsrin ortalarına zəifləyir. Bu muddətdən sonra materiklərin 

daxili  hissələri  və  onların  təbii  sərvətlərinin  oyrənilməsinə  daha  cox  diqqət  yetirilir.  Materiklərin  təbii  zonalarının 

bitki, heyvan aləmi, faydalı mineralları oyrənilir və əhalinin demoqrafik vəziyyəti uzərində muşahidələr aparılır.  

Gostərilən dovrdə ən cox coğrafi tədqiqat işlərini Rusiya təşkil edirdi və bu tədqiqatlar – Sibiri, Uzaq Şərqi və 

Şimali Amerikanın şimali-qərb sahillərini əhatə edirdi.  

Rusiyanı  boyuk  dəniz  olkəsinə  cevirmək  haqqında  I  Pyotrun  cəhdlərilə  bağlı  olaraq  olkədə  coğrafi 

ekspedisiyaların  sayı  artırılır.  Onun  təkidi  ilə  1717-1720-ci  illərdə  Qotlib  Şober  Volqaboyuna,  Xəzər  sahilinə  və 

Qafqaza səyahətlər edir və buraların iqlimini, heyvanlar aləmini və əhalisini oyrənir. I Pyotr Xəzərə və Xəzərsahili 

vilayətlərə  boyuk  maraq  gostərirdi.  Buradan  Cinə  və  Hindistana  qısa  yollar  axtarışına  və  səpinti  qızıl  yataqlarına 

xususilə əhəmiyyət verilirdi. 1703-1726-cı illərdə bu boyuk gol-dənizin artıq xəritəsi cəkilir və Amu-Dərya cayının 

Xəzərə tokulmədiyi muəyyənləşdirilir.  



Şimal Buzlu okeanından Sakit okeana  gedən dəniz  yolunu tədqiq etmək ucun I Pyotr  Vitus Berinqin (1681-

1741) başcılığı ilə Kamcatka ekspedisiyasını təşkil edir.  

Berinqin təşkil olunan ekspedisiyası nəticəsində: Alyaska sahillərinin bir hissəsi, Aleut, Komandor, Muqəddəs 

Lavrentiya adaları kəşf olunur. Şimal Buzlu okeanı (Kolımadan şərqə), Kuril adalarının bir hissəsi, Şimali Yaponiya 

sahil xəttləri başdan başa təsvir olunur və sonralar onun adını daşıyan Berinq boğazı və dənizi kəşf olunur. İlk dəfə 

xəritələrdə  uzunluğu  9  min  km-dən  cox  olan  Arxangelskdən  Cukotkaya  qədər  uzanan  Rusiyanın  butun  şimal 

sahillərinin real şəkli yaranır.  

XVII  əsrin  ortasından  XVIII  əsrin  ortalarına  qədər  olan  Yeni  dovrdə  dunya  və  onun  ayrı-ayrı  hissələrinin 

xəritələri duzəldilməyə başlanır, iri həcmli coğrafi tədqiqatlarla zənginləşir. Bununla belə  hər bir olkədə coğrafiya 

həmin olkənin xususi tələblərinə uyğun inkişaf etdirilirdi.  

Burokrat, muhafizəkar və yarımfeodal Almaniyada idarə sistemini təmin etmək ucun XVIII əsrin başlanğıcında 

sırf inzibatcılıq formasında kameral statistik coğrafiya meydana gəlir. Bu yeni coğrafiya məktəbi sonralar muxtəlif 

kameral, statistika, ticarət coğrafiyası adları altında inkişaf etdi. Bu məktəblər alman dovləti ucun iqtisadi səviyyəni 

gostərən muxtəlif məlumatlar hazırlayırdı. Statistik coğrafiyanın inkişafı ilə bağlı Almaniyada Axenval (1719-1772) 

və Buyuşinq (1724-1793) kimi alimlər yetişir.  

İngiltərədə XVII əsrin axırlarında təbiəti və sosial həyatı ayrı-ayrılıqda oyrənən, yeni əsaslar uzərində qurulmuş 

ideyalar meydana gəlirdi. Bu ideyaların coxu xususilə siyasi iqtisadın atası, ingilis fiziokratı Vilyam Pettiyə (1623-

1687)  məxsus  idi.  Fiziokratlar  kapitalın  ilk  təhlilini  vermiş,  onun  maddi  tərkibini  və  istehsalın  formalarını 

muəyyənləşdirmişlər. Əgər Varenius XVII əsrdə genişlənən dəniz ticarətinin təbii məsələlərini elmi cəhətdən təhlil 

etmişdisə, V.Petti onun iqtisadi tərəfini aydınlaşdırmışdır. Petti əhali artımını nəzərdən kecirmiş və bir əsr kecdikdən 

sonra  Maltusun  soyləyəcəyi  «əhali  artımı  bəşəriyyətin  bədbəxtliyidir»  fikrinə  tamamilə  zidd  olan  muddəa  irəli 

surmuşdur. O belə hesab edirdi ki, əhalinin cox olması varlılıq, əhalinin az olması isə yoxsulluqdur.  

XVIII əsrdə Rusiyada muxtəlif təsərrufat sahələrinin guclu inkişafı başlanmışdır. Yeni-yeni torpaqlar zəbt etmiş 

və  mənimsəmiş  Rusiya  artıq  nəhəng  bir  əraziyə  malik  idi.  Bu  nəhəng  imperiyanın  idarə  olunmasına,  onun  təbii 

ehtiyatlarının  mənimsənilməsinə,  istehsalın  inkişafına,  xarici  və  daxili  əlaqələrin  genişləndirilməsinə  komək  edə 

biləcək coğrafi biliklərə ehtiyacın artması Rusiyada coğrafiyaya aid əsərlər yazılmasına və xəritələr tərtib edilməsinə 

təkan verdi.  

Rus  alimi  V.N.Tatişev  (1686-1750)  coğrafiyanın  məzmununu,  mahiyyətini  təyin  edən  və  onun  vəzifələrini 

gostərən  «Umumi  coğrafiya  və  Rusiyanın  coğrafiyası»  adlı  əsər  yazmışdır.  Əsərdə  gostərilir  ki,  coğrafiya  uc 

hissədən ibarətdir: 1) riyazi coğrafiya, 2) geodeziya və kartoqrafiya, 3) fiziki və siyasi coğrafiya.  

Qərbi  Avropada  coğrafiyanın  əsas  vəzifəsi  dəniz  gəmiciliyinin  və  ticarətin  inkişafına  komək  etmək  idisə, 

Rusiyada  coğrafiyanın  muhum  vəzifəsi  ən  boyuk  quru  hissəsini  tutan  olkənin  zəngin  təbii  ehtiyatlarının 

mənimsənilməsinə, onun ərazisində yeni istehsal sahələrinin yaradılmasına təkan vermək idi.  

Alim gostərirdi ki, fiziki coğrafiyanın vəzifəsi təbiətin fiziki vəziyyətini, təkcə yerin səthini deyil, həm də onun 

tərkibini  və  quruluşunu,  daxili  sularını  oyrənmək,  onlardan  istifadə  yollarını,  kortəbii  proseslərin  qarşısını  almaq 

işlərinin  cox  vacib  və  əhəmiyyətli  olmasını  aydınlaşdırmaqdan  ibarətdir.  Siyasi  coğrafiya  isə  V.N.Tatişevə  gorə, 

boyuk  və  kicik  kəndlərin,  limanların,  olkələrin  mulkiyyətini  və  hakimiyyətini,  onların  inkişafını,  başqa  olkələrə 

munasibətlərini,  burada  yaşayanların  sənətini  və  əmək  vərdişlərini,  adət-ənənələrini,  hansı  mənəviyyata  malik 

olmalarını və necə dəyişmələrini oyrənməlidir.  

Tatişevin kitabında ilk dəfə olaraq coğrafiya elminin cox orijinal təhlili verilir. O, coğrafiyanı 3 cəhətli, 3 tərəfli 

və 3 tərkibli təsvir edir.  

I. Tədqiqatın miqyasına gorə:  

a) butun planeti və ya onun quru və su hissələrini təsvir edən universal və baş hissə;  

b) muxtəlif olkələrin xususiyyətlərini oyrənən coğrafiya;  

v) topoqrafiya və yaxud yerin kicik hissələrini oyrənən coğrafiya  



II. Keyfiyyət gostəricilərinə gorə:  

a) riyazi coğrafiya. Yer kurəsinin boyukluyu, həmcinin onun dərəcə torunu və s. oyrənən coğrafiya;  

b) Yerin fiziki xususiyyətlərini, yeni təbii coğrafi məsələlərini oyrənən coğrafiya;  

v) əhalini, onun əmək vərdişlərini, adət və ənənələrini və gəlirlərini oyrənən siyasi coğrafiya.  



Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin