Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

İohann Tunen (1783-1850) olmuşdur. O, kənd təsərrufatı istehsalının yerləşdirilməsinin optimal modelinə yaxın ilk 

sxem  tərtib  etmiş,  «Təcrid  olunmuş  dovlət»  (1826)  kitabında  bu  modelləşdirmə  ideyasının  izahını  vermişdir.  O, 

kənd  təsərrufatının  yerləşdirilməsinə  təsir  edən  3  amili  –  1)  istehsalın  xarakterini,  2)  torpaqların  munbitliyini  və 

bitkilərin xususiyyətlərini, 3) bazar qiymətləri ilə muqayisədə nəqliyyat xərclərini əsas goturmuşdur (şəkil 11).  

Sonra Tunen kənd təsərrufatının yerləşdirilməsinə bazar mərkəzinin təsirini oyrənməklə bu sxemi 

mucərrədləşdirərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, muxtəlif kənd təsərrufat sahələrini həmin mərkəz ətrafında torpaqdan 

səmərəli istifadə etmək prinsipi əsasında yerləşdirmək lazımdır. Onun fikrincə, bazar mərkəzini əhatə edən ən yaxın 

dairədə bazar ucun ucuz və daşınması cətin olan məhsul istehsal edən sahələr, xususən tovlə şəraitində saxlanan təzə 

sud verən maldarlıq və istixana tərəvəzciliyi yaradılmalıdır.  

İkinci dairəni meşə təsərrufatı tutmalıdır. Bu təsərrufatı bazar mərkəzinə yaxın yerləşdirərək meşə 

məmulatının yanacaq kimi boyuk əhəmiyyəti, meşəcilik məhsullarının (odun, taxta və s.) daşınmasının cətinliyi 

nəzərə alınmalıdır.  

Ucuncu  dairədə  toxumculuq,  taxılcılıq  sahələrinin  yerləşdirilməsi  nəzərdə  tutulmalıdır.  Burada  mərkəzə 

gondərmək ucun mal-qaranın kokəltmə məntəqələri saxlanmalıdır.  

Dorduncu dairədə sudluk və ətlik heyvanlar saxlanması, yeddi tarlalı əkincilik və oruş yerləri olmalıdır.  

Beşinci dairədə uctarlalı oruş yerləri və taxılcılıq təsərrufatı yerləşməli.  

Altıncı dairəni isə yardımcı əkincilik təsərrufatı, otlaq heyvandarlığı, ot, yun, yağ istehsalı təşkil etməlidir.  

Nəhayət, dairədən kənarda qalan sahələrdə ibtidai ovculuq və balıqcılıq təsərrufatı yerləşdirilməlidir.  

Tunen  kənd  təsərrufatı  sisteminin  ərazidə  yerləşməsini  yalnız  bazar  mərkəzi  munasibəti  ilə,  yəni  nəqliyyat 

şəraitinin dəyişməsi ilə izah edir.  

Onun  fikrincə, təsərrufat  mərkəzdən nə qədər uzaqda  yerləşirsə, bir o qədər sadələşir və onun səviyyəsi aşağı 

enir. Əlbəttə, nəqliyyatın kənd təsərrufatının ixtisaslaşdırılmasına və onun gəlirliyinə təsiri var, lakin bu təsir yeganə 

amil  deyil.  Beləliklə,  Tunen  cəmiyyətin  tələbatı  və  istehsal  imkanları  ilə  əlaqədar,  təbii  şəraitlə  sıx  bağlı  olan 

murəkkəb  və  tarixən  dəyişən  kənd  təsərrufatı  sisteminin  yaradılmasını  mucərrəd  və  tarixi  reallıqdan  kənar  bir 

sxemlə  izah  edir.  Bununla  belə,  onun  ərazi  qanunauyğunluqlarının  təhlilində  riyazi  prinsipləri  işlətməsi,  ərazidə 

zonaların optimal əlaqələrini tapmaq prinsipi təqdirəlayiqdir.  

XIX  əsrin  başlanğıcında  Rusiyada  dunya  klassik  coğrafiyasının  banilərindən  biri  K.İ.Arsenyev  (1789-1805) 

olmuşdur. O, dunya coğrafiyasında rayonlaşdırmanın əsasını qoymuşdur. K.İ.Arsenyev oz muasirlərini və onlardan 

əvvəlki  coğrafiyacıları  geridə  qoyaraq,  gələcəkdə  meydana  cıxacaq  coğrafi  problemlər  haqqında  bir  sıra  qabaqcıl 

fikirlər irəli surmuşdur. O, Rusiyanı spesifik təbii şəraitinə və əhalinin xususi təsərrufat fəaliyyətinə gorə 10 sahəyə 

ayırmışdır ki, bu da, Rusiyanın ilk elmi rayonlaşması və dunya coğrafiyasında rayonlaşma uzrə ilk tədqiqat idi. O, 

hər  bir  rayonu  hərtərəfli  xarakterizə  etmiş,  rayonların  təbiəti,  əhalisi  və  təsərrufatı  haqda  dolğun  məlumatlar 

vermişdir. Alim oz elmi fəaliyyətini təsviri statistika məktəbində başlamış, lakin sonrakı tədqiqatlarında məlumatlar 

toplayan və təsərrufatları təsvir edən bu məktəbdən xeyli irəli getmişdir.  

Arsenyev  Rusiyada  və  dunyanın  bir  sıra  olkələrində  coğrafiyanın  inkişafına  cox  boyuk  təsir  gostərmişdir.  O, 

Rusiya  Coğrafiya  cəmiyyətinin  təşkilatcılarından  biri  olmuşdur.  İqtisadi  coğrafiyaya  həsr  edilən  ilk  əsəri  – 

«Rusiyanın  statistik  ocerkləri»  (1848)  XIX  əsrin  birinci  yarısında  aparılmış  boyuk  tədqiqat  işinin  nəticəsi  idi. 

Muəllif,  Rusiyanı  rayonlara  (sahələrə),  yarımrayonlara  (qurşaqlara)  ayırmış,  hər  rayonun  geniş  fiziki  və  iqtisadi-

coğrafi  səciyyəsini  vermişdir.  Arsenyevin  coğrafi  elmi  fəaliyyətinin  coxtərəfliliyini  onun  «Rusiya  şəhərlərinin 

hidroqrafik-statistik  təsviri»,  «Rusiyanın  statistik  ocerkləri»,  «Cayların  Rusiya  şəhərlərinin  inkişafında  rolu»  və  s. 

əsərlərindən daha yaxşı gormək olar.  

İnqilabcı  demokrat  N.P.Oqaryov  (1813-1877)  iqtisadi  rayonlaşma  məsələsinə  dair  xeyli  qiymətli  fikirlər 

soyləmişdi.  Moskva  Universitetinin  yetirməsi  olan  Oqaryov  həm  yazıcı,  həm  jurnalist,  həm  də  siyasi  xadim  idi. 

Rusiyanın  geriliyini  aradan  qaldırmaq  ucun  sadəcə  gostəricilərlə  kifayətlənməyib  hər  bir  rayonun  iqtisadiyyatına 

dair  ətraflı  məlumat  toplamaq,  onun  inkişaf  yollarını  tapmaq  tələb  olunurdu.  Bunun  ucun  olkənin  duzgun 

rayonlaşdırması lazım idi. Bu məsələ ilə əlaqədar yazırdı ki, rayonların gələcək inkişafını nəzərə alaraq, məhsuldar 

quvvələrin  ərazi  uzrə  qruplaşdırmasını  aparmaq,  hər  rayonda  aparıcı  məhsuldar  quvvələr  sahəsini  ayırmaq, 

rayonlaşdırma  zamanı  yerli  şəraitdə  muvafiq olaraq eyni  sahə  uzrə  ixtisaslaşdırılmış, iqtisadi fəaliyyətin bu  və  ya 

digər novu ilə məşğul olan vilayətləri bir qrupda birləşdirmək lazımdır. Beləliklə, Oqaryov hər bir rayonu dinamik 

inkişafda goturur rayonlaşdırma ucun maddi bazanı, təbiətin və məhsuldar quvvələrin aparıcı komponentlərini əsas 

hesab edirdi. Rayonlaşdırmada o, nəinki hazırda burada yerləşən obyektləri və baş verən hadisələri əsas goturməyi, 

həm də onların gələcək inkişafını, əlaqələrini nəzərə almağı lazım bilirdi.  

4.2 XIX əsrin ortalarında coğrafi ideyaların inkişafı  

XIX  əsrin  ortalarında  Rusiyada  cox  maraqlı  və  dərin  məzmunlu  sənaye  xəritələri  nəşr  edilməyə  başlandı  ki, 

bunların  da  Pavel  Kryukov  tərəfindən  tərtib  edilməsi  ehtimal  olunur.  Xəritələr  «Rusiyanın  Avropa  hissəsində 

manufaktura  sənaye  quvvələri»  adlı  ocerklərə  əlavə  kimi  hazırlanmışdı.  Belə  xəritələr  ilk  dəfə  idi  ki,  sənayenin 

yerləşdirilməsi  haqqında  cox  mufəssəl  və  zəngin  məlumatlar  verirdi.  Həmin  ocerklərdə  coğrafiya  tarixinə  aid 

məlumatlar  da  vardı.  Ocerklərdə  Rusiyada  sənaye  istehsalının  səmərəli  yerləşdirilməsi  haqqında  qiymətli  fikirlər 

irəli  surulurdu.  Ocerklərin  muəllifləri  Rusiyada  yeni  sənaye  sahələrinin  yaradılmasını  təklif  edir,  ayrı-ayrı 

rayonların,  şəhərlərin sənayecə  inkişafının perspektivlərini  gostərirdilər. Ərazinin rayonlara  bolunməsində  təbii və 

iqtisadi gostəricilər əsas tutulurdu.  

XVIII  əsrin  sonu  XIX  əsrin  ortalarında  biologiya  elminin  inkişafında  təkamul  nəzəriyyəsinin  meydana 

gəlməsilə coğrafiya elminin inkişafı ucun daha bir əlverişli şərait yarandı. Coxəsrlik tarixi olan coğrafiya ilə yanaşı, 

gənc biologiya elmi yarandı. Biologiya elmi ilə sıx əlaqə coğrafi ideyaların inkişafında boyuk rol oynadı.  

Təkamul  nəzəriyyəsinin  banilərindən  biri  fransız  təbiətşunası  və  filosofu  Lamarkın  (1744-1829)  biologiya 

elminin inkişafında  boyuk  xidmətləri olmuşdur.  «Biologiya» terminini ilk dəfə  elmə  gətirmiş; alim orqanizmlərin 

təkamulundə  ətraf  muhitin  roluna  boyuk  əhəmiyyət  vermiş,  bitki  və  heyvan  novlərinin  əmələgəlmə  prosesinin 

coğrafi aspektini ardıcıl surətdə şərh etmişdir. O, heyvan formalarının muxtəlifliyini xarici muhitin ərazi fərqləri ilə 

əlaqələndirmiş və gostərmişdir ki, bu muxtəliflik orqanizmlərin arasıkəsilməz təkamulundən meydana gəlir.  

Darvinə  qədərki  təkamul  nəzəriyyəsinin  gorkəmli  numayəndələri  arasında  rus  bioloqu  Karl  Rulyenin  (1814-

1858) adının cəkilməsi vacibdir.  

Uzun muddət Moskva Universitetində professor vəzifəsində calışan alim hələ ilk əsərlərində novlərin sabitliyi 

və  dəyişməzliyi  fikrini  tənqid  etmiş,  ətraf  muhitdən  asılı  olaraq  novlərin  dəyişməsi  movqeyində  durmuşdu.  O, 

heyvanların  həyat  tərzini  butun  təbiətlə,  onların  yaşayış  xususiyyətləri,  məkan  və  zamanla  əlaqədar  olaraq 

oyrənməyi  irəli  surmuşdur.  «Xarici  şəraitin  heyvanların  həyatına  təsiri  haqqında»  əsərində  butunlukdə  təbiət  ilə 

heyvanların  həyatı  arasındakı  munasibətlərin  tədqiqində  daha  irəli  getmiş  və  bir  sıra  yeni  ideyalar  soyləmişdir. 

Maraqlı  burasıdır  ki,  «xarici  muhit»  dedikdə  o,  təkcə  təbiətin  tərkib  hissələrini  deyil,  həm  də  heyvanların  və 

bitkilərin qarşılıqlı təsirini və insanın oz fəaliyyəti nəticəsində gostərdiyi təsiri də nəzərdə tutmuşdu.  

Rulye «Zoobiologiya» kursunda heyvanlar coğrafiyasına boyuk bir bolmə ayrılmışdır ki, burada da heyvanların 

muxtəlif coğrafi şəraitə  munasibəti on plana cəkilmişdir, ekologiyanın  əsasını qoyaraq  muəyyən şəraitdə bitkilərin 

və  heyvanların  orqanizmləri  və  onların  həyat  tərzlərinin  qarşılıqlı  inkişafını  oyrənməyi  tədqiqatcıların  muhum 

vəzifəsi  saymışdır.  Rulyenin  ardıcılı  və  tələbəsi  N.A.Severtsov  (1827-1885)  gorkəmli  təbiətşunas  alim  olmaqla 

yanaşı,  geniş  dunyagoruşunə  və  dərin  biliyə  malik  şəxs  idi.  O,  coğrafiyacı,  zooloq,  zoocoğrafiyacı,  həm  də  ilk 

ekoloq  kimi  tanınırdı.  N.A.Severtsova  qədər  hec  kəs  coğrafiya  ilə  biologiya  ideyalarını  uzvu  surətdə  birləşdirə 

bilməmişdir.  

Severtsov  «Voronej  quberniyası  heyvanlarının,  quşlarının  və  surunənlərinin  həyatında  «Dovru  hallar»»  adlı 

kitab yazmışdır. Tədqiqatcının məqsədi xarici muhitin heyvanların həyatına təsirini oyrənmək olmuşdur. Maraqlı və 

indi  də  oz  əhəmiyyətini  itirməmiş  yeni  elmi  fikirlər  irəli  surulmuşdur.  O,  ətraf  muhitdə  baş  verən  dəyişmələri 

oyrənmiş  və  bu  dəyişmələrin  muxtəlif  heyvanların,  xususən  quşların  həyatındakı  dovri  dəyişmələrin  əsas  səbəbi 

olduğunu gostərmişdir. Elə bu zaman Severtsov novun dəyişkənliyi haqqında bir necə nəzəri muddəa soyləmişdir ki, 

həmin muddəalar indi də oz əhəmiyyətini itirməmişdir. Alimin fikrincə, yerli faunanın tərkibi oz-ozunə yaranmayıb, 

olkənin  fiziki  şəraiti  ilə  bağlıdır.  Beləliklə,  Severtsov  hələ  o  zaman  biosenoz  haqqında  muasir  ideyalara  yaxın 

fikirlər soyləyirdi. O, təbii aləmin butovluyu və ondakı elementlərin bir-birilə əlaqəsini də gorurdu. N.A.Severtsov 

1857-ci ildə Orta Asiya, Pamir, Tyan-Şan, Sır-Dərya və Aral golunə ekspedisiyaya getmiş, şəraitin xususiyyətlərini 

və  heyvanlar  aləmi  ilə  əlaqələrini  oyrənmiş,  təbii  qurşaqları  muəyyənləşdirmiş  və  bu  qurşaqlarda  ətraf  muhitin 

heyvanat  aləminə  təsirini  gostərmişdir.  1873-cu  ildə  o,  «Turkustan  heyvanlarının  şaquli  və  ufuqi  yayılması» 

haqqında kitab yazmışdır.  

Təkamul nəzəriyyəsini dərindən oyrənən alim Darvinin suni və təbii secmə nəzəriyyəsini qəbul edirsə də, onun 

xarici  muhitin  təkamulə  təsiri  nəzəriyyəsi  ilə  razılaşmır.  O  gostərirdi  ki,  dağ  otlaqları,  dağ  havası  iqlimin  sərt 

dəyişmələri və başqa şərait də təbii secmə kimi novlərin əmələ gəlməsinə komək edir.  

Severtsov  Orta  Asiya  dağlarında  şaquli  təbii  qurşaqları  muəyyənləşdirmiş  və  bu  qurşaqlar  uzrə  ətraf  muhitin 

heyvanların həyat tərzinə təsirini muşahidə etmişdir. Avropa Rusiyasında o, beş zona (tundra, tayqa, kecid zonası – 

qarışıq  meşələr  və  meşə-col  zonası,  collər  və  səhralar)  ayırmış  və  onların  hər  birinin  heyvanat  aləmini 

səciyyələndirmişdir.  

Təkamul  nəzəriyyəsinin  banisi,  məşhur  ingilis  bioloqu  Carlz  Darvin  (1809-1882)  elmi  fəaliyyətə  «Biql» 

gəmisində beş il (1831-1836) davam edən səyahətlə başlamışdır. Ozunun qeyd etdiyi kimi, bu səyahət ona qiymətli 

muşahidələr  aparmağa  və  dərin  bilik  toplamağa  imkan  vermişdir.  Buna  gorə  də  Darvin  bu  coğrafi  səyahəti  oz 

həyatının ən qiymətli anı hesab etmişdir.  «Biql»  gəmisində dunya  ətrafında naturalistin  səyahəti» adlı kitabında o, 

səyahətin  ona  verdiyi  geniş  dunyagoruşundən,  apardığı  muşahidələrdən,  ayrı-ayrı  olkələrin  fauna  və  florasının 

əsrarəngizliyindən danışır.  

Darvin  təkcə  bioloq,  naturalist  kimi  yox,  həm  də  geoloq,  coğrafiyacı,  zooloq,  okeanoloq  kimi  muşahidələr 

aparmış və amillərin bir-biri ilə əlaqəsindən yaranmış təbiətin vahidliyini gormuşdu. Onun 20 illik elmi fəaliyyəti 

novlərin  mənşəyinə  həsr  edilmişdir.  1859-cu  ildə  Darvinin  «Novlərin  mənşəyi»  əsəri  nəşr  olunmuşdur.  Bu  əsərdə 

gostərilmişdir ki, bitki və heyvan novləri sabit deyil, dəyişkəndir. İndiki novlər təbii secmə yolu ilə əvvəllər movcud 

olan  novlərdən  torəmişdir.  Canlı  təbiətdə  muşahidə  edilən  məqsədəuyğunluq  orqanizm  ucun  faydalı  olan 

istiqamətləndirilməmiş dəyişmələrin təbii secilməsi yolu ilə yaranmış və yaranır.  

O,  dəyişikliyin  iki  tipini  əsas  goturmuşdu:  aşkar  dəyişkənlik  (orqanizmlərin  xarici  muhit  amillərinin  təsirinə 

qarşı  uyğunlaşma  reaksiyası)  və  qeyri-aşkar  dəyişkənlik  (xarici  muhit  amillərinin  təsiri  altında  əmələ  gələn,  lakin 

uyğunlaşma xarakteri daşımayan dəyişkənlik). Aşkar dəyişmələr ona səbəb olan amilin yoxa cıxması ilə bir qayda 

olaraq,  artıq  novbəti  nəsildə  itib  gedirlər.  Qeyri-aşkar  dəyişmələr  isə  əksinə,  muhitdən,  şəraitdən  asılı  olmayaraq 

nəsildən nəsilə kecir. Buna gorə də məhz qeyri-aşkar dəyişkənlik təkamul ucun əsas material verir.  

Darvin təbii secməni təkamulun əsas amili hesab etsə də, novlərin əmələ gəlməsində coğrafi muhitin və onun 

unsurlərinin (iqlimin) rolunu inkar etmirdi. Omrunun axırına yaxın o, belə bir fikri etiraf etməli olmuşdur ki, ətraf 

muhitin, yəni qidanın, iqlimin və s. bilavasitə təsirinə olduqca az əhəmiyyət verilməsi onun ən boyuk səhvidir. Məhz 

bu  etirafın  gələcək  coğrafi  və  ekoloji  tədqiqatlar  ucun  muhum  əhəmiyyəti  olmuşdu.  Uzvu  aləmin  inkişaf 

qanunlarının kəşf edilməsi coğrafiyanın bir sıra cətin anlaşılan və mubahisəli məsələlərinin həll edilməsinə yaxından 

komək etmişdi.  

Kapitalizmin  surətli  inkişafı  geniş  ərazilərin  və  təbii  ehtiyatların  istehsala  cəlb  edilməsinə,  boyuk  torpaq 

sahələrinin  mənimsənilməsinə,  nəhəng  meşə  sahələrinin  qırılmasına  və  s.  səbəb  olurdu.  Bu  da  oz  novbəsində,  yer 

səthinin dəyişilməsinə gətirib cıxarırdı. Ona gorə də dunya coğrafiyası qarşısına yeni problemlər – insan ilə təbiətin 

munasibəti,  təbiətin  qorunması,  korlanmış  təbiətin  yenidən  bərpa  edilməsi  məsələləri  kimi  praktiki  əhəmiyyətli 

problemlər  cıxırdı.  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Avropa  və  Amerikada  həmin  problemlərin  həlli  ucun  yollar  axtaran 

bir sıra mutərəqqi coğrafiyacı elm xadimləri meydana gəldi.  

Alman botaniki və aqronomu Karl Fraas (1810-1875) «Zaman ərzindəki iqlim, bitki aləmi, onların tarixi» adlı 

əsərində  isbat  etməyə  calışmışdır  ki,  tarixi  dovrlərdə  iqlim  və  bitki  aləmi  dəyişir.  O,  gostərmişdir  ki,  mədəni 

bitkilərin  yayılması  ilə  torpağın  rutubəti  itir,  getdikcə  bitkilər  cənubdan  şimala  doğru  irəliləyir,  uzun  muddət  əkin 

ucun  istifadə  edilən  torpaqlar  artıq  sıradan  cıxır,  əvvəllər  əkincilik  ucun  əhəmiyyətli  torpaqlar  cox  istifadə 

olunduğundan məhsuldarlığı aşağı duşur, nəticədə onlar collərə və hətta səhraya cevrilir.  

Rus  inqilabcı  demokratı  D.İ.Pisarevin  (1840-1862)  «Əməyin  tarixindən  ocerklər»  əsəri  coğrafi  cəhətdən 

maraqlıdır. Muəllif təbiətdə movcud olan maddələr dovranı haqqında yazır və bu dovrana insan fəaliyyətini də daxil 

edir.  İnsan  şuurlu  surətdə  maddələr  mubadiləsinə  qarışır,  həmin  maddələrin  bəzi  xırda  axınlarını  surətləndirir  və 

istiqamətləndirir.  İnsan  materiyanın  movcud  olduğu  formaların  və  təbiətin  sadə  elementlərinin  daxil  olduğu 

kombinasiyaları yaradır və ya dağıdır, bununla da təbiətdə baş verən boyuk dovranda iştirak edir.  

Pisarev  təbiətə  «nəhəng  bir  kapital»  kimi  baxır;  bu  «kapital»a  əmək  sərf  edilsə,  ondan  yarım  qəpik  də  itməz. 

Təbiətə sərf edilən əməyə insanın təbiət ilə mubarizəsi kimi baxmaq lazımdır. İnsan əməyinin təbiətə tətbiqi əmanət 

kassasına boyuk məbləğdə pul yığmaq kimi bir şeydir.  

Muəllif  belə  bir  fikir  irəli  surur:  indi  ki,  təbiət  bizdən  əvvəl  yaşamış  nəsillərin  zəhməti  ilə  bizim  ucun 

hazırlanmışdır, biz də boyuk əmək sərf etməklə təbiəti gələcək nəsillər ucun hazırlamalıyıq. İnsanlar oz əməlləri ilə 

Yer uzunu qabaqcadan yaşayış və istehsal fəaliyyəti ucun hazırlamasaydılar, bu qədər əhali sıxlığı olmazdı. Pisarev 

qeyd edirdi ki, bir cox hallarda insan ilə təbiət arasında uyğunsuzluqlar da əmələ gəlir ki, bu da təbiət qanunlarının 

və  onun  imkanlarının  insanlar  tərəfindən  yaxşı  oyrənilməsi  uzundən  baş  verir.  Təbiət  haqqındakı  biliklər  boyuk 

quvvədir, onu əldə etmək lazımdır.  

ABŞ  alimi,  gorkəmli  diplomat,  siyasi  xadim,  filoloq  Georq  Marş  (1801-1882)  tərəfindən  insan  və  təbiət 

probleminə aid cox maraqlı tədqiqatlar aparılmışdır. Marş uzun muddət Turkiyədə, İtaliyada və başqa olkələrdə səfir 

işləmiş, prezident A.Linkolnın məsləhətcisi olmuşdur. Marş gəzdiyi butun olkələrdə geniş muşahidələr aparmış və 

xeyli  məlumat  toplamışdır.  «İnsan  və  təbiət»  kitabında  o,  təbiətdən  vəhşicəsinə  istifadə  edilməsini,  meşələrin 

amansızcasına  qırılmasını,  torpaqların  eroziyaya  məruz  qalmasını,  kənd  təsərrufatı  ziyanvericilərinin  əkinciliyi 

bərbad etməsini və s. bu kimi neqativ halları təsvir etmişdir. O, bu acınacaqlı hallara qarşı həyəcan siqnalı verməklə 

yanaşı,  təbiəti  məqsədyonlu  şəkildə  bərpa  etmək  ucun  nəhəng  muhəndis  qurğuları  tikməyi,  meliorasiya  və 

meşəsalma işləri aparmağı, fauna və floranı zənginləşdirmə tədbirlərini həyata kecirməyi məsləhət gorurdu.  

Onun ilk əsəri təbiətdən istifadə edilməsi işinə həsr edilmişdir. O, Ritterin əsərləri ilə tanış idi. Lakin Ritterdən 

fərqli  olaraq,  xalqların  həyatından,  insanlarla  coğrafi  muhit  arasındakı  əlaqələrdən  geniş  bəhs  etmişdir.  Marş 

omrunun  son  illərində  Amerika  universitetlərində  professorluq  etmiş,  mutərəqqi  muhakimələr  soyləmiş,  insanların 

xoşbəxtliyi,  onların  ehtiyaclarının  təmin  edilməsi,  yaşayış  və  əmək  fəaliyyətlərini  yaxşılaşdırması  ucun  tovsiyələr 

vermişdir.  Onun  əsərlərində  coğrafiyanın  nəzəri  məsələləri,  insan-təbiət  munasibətləri  gorkəmli  yer  tutur.  Eyni 

zamanda bu əsərlərdə Yerin təbiətinin dəyişdirilməsinə həsr edilən qlobal əhəmiyyətli boyuk təkliflər var. Bununla 

belə, Marşın əsərlərində tarixilik problemi zəif verilmişdir. Onun fikrincə, təbiət uzun muddət ərzində cuzi, insanın 

həyatı  isə  cox  surətlə  dəyişir.  Təbiətin  dəyişilməsinin  coğrafi  məsələlərinə  hec  toxunmamasına  baxmayaraq,  Marş 

coğrafiyanın klassik alimlərindən biri hesab olunur.  

İnsan və təbiət munasibətlərini oyrənən alimlər sırasında P.A.Cixacev və A.F.Middendorf kimi mutərəqqi fikirli 

rus alimləri də var idi. Onların hər ikisi Rusiyada Marşın ideyalarının davamcısı olmuşdur.  

P.A.Cixacev  (1808-1890)  insan  tərəfindən  təbiətin  dəyişdirilməsini  əsaslı  surətdə  tədqiq  etmişdir.  O  da  Marş 

kimi diplomatik xidmətlər sayəsində coğrafiyaya gəlmişdir. Cixacev Turkiyədə, İtaliyada, Fransada, Almaniyada və 

bir sıra olkələrdə olmuş, geniş coğrafi muşahidələr aparmışdır. O, təkcə coğrafiyaya aid deyil, geologiya, botanika, 

zoologiya  və statistikaya da aid tədqiqatlar aparmışdır.  Altay olkəsini, Kuzbas  hovzəsini oyrənmiş,  Kicik  Asiyanı, 

İspaniyanı,  Aralıq  dənizinin  Afrika  sahillərini  tədqiq  etmiş  və  Fransız  dilində  qiymətli  kitablar  yazmışdır.  O,  oz 

əsərlərində  dəyişməkdə  olan  təbiətə  insan  fəaliyyətinin  təsiri  məsələsini  on  planda  vermişdir.  Bu  təsiri  və 

dəyişmələrin  xarakterini,  miqyasını  Aralıq  dənizi  sahillərindən  başlamış  Mərkəzi  Asiyaya  qədər  dəqiq  faktlar 

əsasında oyrənmişdir.  

Şərqi  Asiyanı,  Uzaq  Şərqi,  Orta  Asiyanı  (Fərqanə  vadisini)  oyrənən  digər  rus  alimi  A.F.Middendorf  (1815-

1894)  olmuşdur.  Onun  «Fərqanə  vadisi»  adlı  ocerklərində  təbiətin  dəyişməsində  insanın  roluna  xususi  fikir 

verilmişdir.  

Təbiətdə dəyişmələrin cox  yavaş  və zəif getməsini iddia edən, təbiət tarixini bəşər tarixindən ayıran Marşdan 

fərqli olaraq, Cixacev və Middendorf təbiətin və cəmiyyətin tarixini biri-biri ilə əlaqədar goturmuşlər.  

XIX  əsrin  ortalarında  Avropada  da  insanla  təbiətin  qarşılıqlı  munasibətlərinə  dair  qiymətli  və  mutərəqqi  elmi 

tədqiqatlar  aparılmışdır.  Bu  tədqiqatların  təşkilatcısı  məşhur  fransız  coğrafiyacısı  Elize  Reklu  (1830-1905)  idi.  O, 

vaxtilə  Berlin  universitetində  oxumuş,  Ritterin  tələbəsi  olmuşdur.  Lakin  Reklu  oz  muəllimindən  xeyli  irəli 

getmişdir.  O,  qazanc  dalınca  İrlandiyaya,  ABŞ-a,  Cənubi  Amerikaya  getmiş  insanların  həyatı  ilə  tanış  olmuşdur. 

1857-ci ildə Fransaya qayıtmış və o zamanki inqilabı hərəkata qoşulmuşdur, burada bir sıra gorkəmli inqilabcılarla 

tanış olmuşdur. Həmin illərdə Reklu coğrafiya ilə məşğul olub təbiətin və onu ram edən insanın fəaliyyətini olduğu 

kimi acıb  gostərmişdir.  Alim  20 il  ərzində  (1873-1893)  «Yer və  insanlar» adı altında  «Umumi coğrafiya»  əsərini 

yazmışdır. 19 cilddən ibarət olan bu əsərdə planetimizin tayı-bərabəri olmayan coğrafi təsviri verilmişdir. 1890-cı 

illərin  sonunda  yazdığı  «İnsan  və  Yer»  adlı  6  cildlik  yeni  kitabında  insanın  qudrətinə  və  istedadına,  yaradıcılıq 

bacarığına boyuk qiymət vermiş, təbiətin butun insanların xeyrinə şuurlu dəyişdirilməsi ideyasını əsas goturmuşdur.  

Reklunun  muxtəlif  olkələrdə  coxlu  dostları  və  ardıcılları  var  idi.  Rus  alimləri  L.İ.Mecnikov  (1838-1888)  və 

P.A.Kropatkin (1842-1921) onun həmfikirlərindən idilər.  

Rus  demokratı  və  siyasi  muhaciri  L.İ.Mecnikov  oz  vətənində  və  sonralar  isə  xaricdə  inqilabi  fəaliyyətdə 

olmuşdur.  O,  İtaliyada  «Min  Haribaldicilər»  dəstəsində  vuruşmuş,  İnternasionalın  uzvu  olmuş,  Hertsen  və 

Oqaryovun «Kolokol» jurnalında əməkdaşlıq etmişdir. Bunlarla yanaşı, Mecnikov «Xalq ucun yerin təsviri» kitabın 

muəlliflərindən biri olmuş, Reklunun «Yer və insanlar» kitablar kulliyyatının yazılmasında da iştirak etmişdir. Onun 

ən  boyuk  əsəri  «Sivilizasiya  və  boyuk  tarixi  caylar»  kitabıdır.  Bu  kitab  muəllifin  olumundən  sonra  Reklunun 

redaktəsi altında və onun yazdığı girişlə nəşr olunmuşdur.  

Mecnikov  belə  hesab  edirdi  ki,  bəşər  tarixi  insanları  əhatə  edən  muhitlə  sıx  əlaqədardır.  Lakin  ətraf  muhit 

dedikdə, o, ilkin təbiəti deyil, əvvəlki nəsillərin əməyi ilə dəyişilən təbiəti nəzərdə tuturdu. O, coğrafi fatalizmi rədd 

edib gostərirdi ki, coğrafi fatalizm yalnız təbiətin insan cəmiyyətinə təsirini gorur, insan fəaliyyətinin təbiətə təsirini 

isə  nəzərə  almır,  təbiətlə  cəmiyyət  arasındakı  əlaqəyə  səthi  munasibət  muxtəlif  dini  fanatik  fikirlərin  meydana 

gəlməsinə səbəb olurdu. Mecnikov qeyd edirdi ki, bu sahədə daha dəqiq olmaq lazımdır.  

Suvarma əkinciliyinin inkişaf etdiyi Misir, Mesopotamiya və Hindistanın qədim «boyuk cay sivilizasiyasından» 

danışarkən,  Mecnikov  gostərirdi  ki,  bu  boyuk  sivilizasiyaların  cicəklənməsinin  səbəbi  suvarma  əkinciliyinin 

inkişafıdır.  Suvarma  əkinciliyi  cay  sahilindəki  torpaqları  milyonlarla  adamı  ərzaqla  təmin  edən  taxıl  anbarına 

cevirmişdir. Bu yerlərdə sərf olunan əmək insanı xeyli qaldırmış və təbiəti onun xeyrinə dəyişdirmişdir.  

Əlbəttə, Reklu məktəbinin səhvləri də az deyildi, Mecnikovun əsərlərindəki, ziddiyyətlər bunu bir daha subut 

edirdi. Məsələn, Mecnikov bəşər tarixinin inkişafını sosial-iqtisadi formasiyaların qanunauyğunluqla bir-birini əvəz 

etməsində  deyil,  təbii  əsaslarda  gorurdu.  O,  bəşər  tarixini  cay,  dəniz  və  okean  sivilizasiyaları  dovrunə  bolurdu. 

Bununla  da  o,  iqtisadi  formasiyaları,  onlara  məxsus  məhsuldar  quvvələri  və  istehsal  munasibətlərini 

qiymətləndirmirdi.  

Mecnikov belə hesab edirdi ki, insanlar konullu və şuurlu olaraq birləşib təbiətlə mubarizə aparacaqlar. Tarixi 

proseslər  insanların  konullu  əməkdaşlığı  hesabına  baş  verəcəkdir.  Bu  fikir  Reklu  məktəbinə  xas  olub  idealizmə 

yaxın muddəalar ilə bağlı idi.