Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 

İfadəli dilin inkişaf etdirilməsi 

 

Uşaqlara  qulaq  asmaq  asan  olan  qaydada  danışmaqda  kömək 

edin.  

  UĢaq  mahnı  oxuyarkən,  yaxud  nağıl  danıĢarkən,  səsini  lentə 

yazın.  Maqnitafona  qulaq  asarkən,  həmin  uĢağın  nitqində  problem 

yaranan səs və sözləri aydın Ģəkildə özü üçün müəyyənləĢdirə bilər. 

  UĢaqlar  üçün  əyləncəli  məzmuna  malik  olan,  diqqəti  xüsusi 

səslər üzərinə yönəldən Ģerlər seçin. 

  UĢaq  düzgün  olmayan  səs  və  fellər  olan  cümlə  iĢlədirsə, 

cümləni düzgün Ģəkildə təkrar edin.  

  Əhvalat  danıĢıldığı  zaman  müxtəlif  fiqurlardan  istifadə  edin. 

Məqsədli Ģəkildə deyilənlə lövhənin üzərində yerləĢdirilən əĢya arasında 

uyğunsuzluq yaradın. Tələbələr səhvləri düzəltməlidirlər.  

  ġəkilləri,  yaxud  digər  əĢyaları balaca bir  qutunun içinə qoyun. 

ƏĢyaların  adlarındakı  baĢlanğıc  səsləri  ifadə  edən  4-5  hərfi  uĢaqların 

qarĢısına  qoyun.  UĢaqdan  qutunun  içindən  bir  əĢyanı  çıxarmağı  xahiĢ 

edin və sonra bu əĢyanın baĢlandığı səsi ifadə edən kartı seçin.  

 Diqqəti baĢlanğıc samit səsə yönəldin. Üç sözü deyin, onlardan 

ikisi  eyni  samitlə  baĢlasın.  UĢaqda  müxtəlif  səslərlə  baĢlayan  sözü 

seçməyi tələb edin – məsələn, maĢın, it, piĢik.  

 

İdeya və duyğuları bölüşmək məqsədilə dildən istifadə olunmasına 

şərait yaradın.  

---

 

171 

  UĢaqlarla  tez-tez  söhbət  edin  və  onların  ideya  və  duyğularının 

ifadə  edilməsi  məqsədilə  müvafiq  imkanlar  yaradın.  «Ailənin  Ģəkli 

haqqında mənə danıĢın».  

  UĢaqdan  Ģəkil  çəkməyi  xahiĢ  edin  və  sonra  ondan  bu  Ģəkil 

barədə fikrini ifadə etməyi xahiĢ edin. 

  UĢaqlara  məlumatın  bölüĢdürülməsi  və  onların  ideya  və 

düĢüncələrinin istiqamətləndirilməsi məqsədilə suallar verin.  

  Sinifdə  irəli  sürülən  ideyaların,  yaxud  müvafiq  təcrübələr 

barədə  danıĢılan  əhvalatların  siyahısını  tutun  ki,  hər  bir  uĢaq  burada 

təmsil olunmağa çalıĢsın.  

 Ünsiyyət vərdiĢlərinin sınaqdan kesirilməsi məqsədilə dramatik 

oyun  mərkəzlərində  uĢaqlar  üçün  senarilər  yazın.  Müəllim  də  öz 

növbəsində  bu  oyuna  qoĢula  bilər.  UĢaqlar  yaradılan  situasiyalara 

reaksiya  verir,  fikir  mübadiləsi  aparır,  cavabları  təkrar  edir,  yaxud 

müəyyən  edir,  yaxud  müəyyən  yollarla  cavab  axtarırlar.  Bu  fəaliyyət 

uĢaqlara ünsiyyət məqsədilə təcrübə aparmaq imkanı yaradır.  

 DanıĢığı həvəsləndirmək məqsədilə açıq sonluqlu suallar verin. 

«Dünənki tufan zamanı özünü necə hiss edirdim?» 

  Günorta  yeməyi  zamanı  və  bütün  gün  ərzində  uĢaqla  söhbət 

edin.  

 Kiçik kukla kolleksiyasından istifadə etməklə, uĢaqdan diĢlərin 

təmizlənməsi,  saçların  sancaqlanması  və  ayaqqabının  geyindirilməsi 

kimi gündəlik vərdiĢləri icra etməyi xahiĢ edin.  

 

Uşaqların söz və səslərlə təcrübə keçməsinə nail olun.            

 Tez-tez mahnı və Ģerlərdən istifadə edin.  

 Bir qafiyə deyin və uĢaqdan onu tamamlamağı xahiĢ edin. Belə 

bir qafiyə oyununda heyvan adlarından istifadə edilməsi əlveriĢlidir.  

 Qafiyələrə uyğun hərəkətlər edin. 

  Bədəninizi  hərəkət  etdirin.  «B  səsi  ilə  başlayan  sözü  eşidəndə 

əyləşin; V səsi ilə başlayan sözü eşitdikdə isə ayağa qalxın». 

  Sözləri  və  səsləri  elə  təkrar  edin  ki,  uĢaqların  arasındakıgözə 

çarpan  fərqlər  və  oxqarlıqlar  bununla  ifadə  edilsin.  Eyni  zamanda 

uĢaqlar  üçün  elə  imkanlar  yaradın  ki,  onlar  bildikləri  söz  və  səslərdən 

istifadə etməyi təcrübədən keçirsinlər.  

  Maqnitli  həfrlər  kolleksiyasını  əlifba  sırası  ilə  düzün.  Sonra 

uĢaqlara deyin ki, siz hər hansı bir sözü tələffüz edəcəksiniz. Onların iĢi 

sözün  birinci  səsini  təĢkil  edən  hərfi  və  sözün  sonuncu  səsinə  uyğun 

---

 

172 

gələn  hərfi  tapmaqdır.  Müəllim  uĢaqlardan  bu  səslə  baĢlayan  digər 

sözlər barədə fikirləĢməyi xahiĢ edə bilər.  

 

Uşaqlar ardıcıllıqla əhvalat, yaxud bir mətni söyləyə bilərlər.  

  Əhvalat,  yaxud  Ģer  oxyyun  ,  mahnı  oxuyun.  Bir  neçə  dəfə 

təkrarladıqdan  sonra  ara  verin  və  imkan  yaradın  ki,  uĢaq  bunları 

tamamlasın. 

  Nazik  lövhələrdən  istifadə  edən  və  uĢaqdan  ona  tanıĢ  olan 

əhvalatı söyləməyi xahiĢ edin.  

 UĢağın artıq bildiyi əhvalatı dramatikləĢdirin.  

 Sual vermə prosesinə baĢlayın. «Bəs canavar sonra nə dedi?» 

  UĢaq  hələ  əhvalatı  danıĢmağa  qabil  deyildirsə,  onu  müxtəlif 

əĢyaların  adlarını  çəkməsinə  yardım  göstərin.  Daha  sonra  uĢağı  əĢya 

haqqında mürəkkəb və sadə cümlələrlə danıĢmağa həvəsləndirin.  

  UĢaqla  yanaĢı  əyləĢin  və  kitabdakı,  yaxud  kartlardakı  sözsüz 

Ģəkillərə  baxın.  Müəyyən  əĢyaların  adını  çəkməklə  Ģəkillərə  baxın  və 

sonra  prosesin  əvvəlinə  qayıdın  və  danıĢılan  əhvalatda  nədən  bəhs 

edildiyini uĢaqdan soruĢun.  

 

Uşağın  qavrama  ilə  əlaqədar  anlayışları  başa  düşməsinə  imkan 

yaradın.  

 Təsviri sözləri seçmək məqsədilə müvafiq əĢyaları əldə edin.  

 Ġki söz və içərisində əĢyalar olan qutunu götürün. UĢaq müvafiq 

quruluĢa uyğun olaraq onları seçə bilər.  

 Sözlərə hərəkət aĢılayın. «Sən siçan kimi sakit ola bilərsənmi?» 

 MüĢahidə diaqramı qurun. UĢaqlara müəyyən qumu göstərin və 

onların nə gördüklərini cavablar üzrə müəyyənləĢdirin. Sonra yenə nəsə 

göstərin, məsələn Ģəkər tozu, yaxud rəng. Bu yolla müĢahidə diaqramını 

doldurun.  Bu  proses  zamanı  uĢaqlara  iki  materialı  müqayisə  etmək 

imkanı  yaradın  və  onlardan  həmin  əĢyaların  ümumi  səciyyəsi  barədə 

danıĢmağı xahiĢ edin.