Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

İstehsal məsrəflərinin icmal uçotu cədvəli (iyun 2016), min manatla
Cədvəl 20. 
S/n 
Məsrəf 
maddəsinin 
adı 
Bitməmiş 
istehsalın 
ayın əvvəlinə 
qalığı 
Ay ərzində 
məsrəflər 
Ay ərzində silinmişdir 
Bitməmiş 
istehsalın 
ayın 
axırına 
qalığı 
Qalıqla 
birlikdə 
məsrəflərin 
cəmi 
Son çıxdaşın 
çatışmayan 
maya dəyəri 
Bitməmiş 
istehsalın 
maya dəyəri 
Buraxılan 
məhsulun 
maya 
dəyəri 
1 
Materiallar 
241700 
8935600 
9177300 
14130 
1190 
8922130 
239850 
2 
və i. a. 
Obyekt üzrə
Cəmi 
1196325 
25764800 
26961125 
34920 
2060 
25713415 
1210703 

---

163 
İstehsal məsrəflərinin icmal uçotu cədvəli üzrə məbləğlər 
(məsrəflərin bütün uçot obyektləri üzrə) “İstehsal məsrəfləri” 
(202) hesabının dövriyyələrinə və qalığına bərabər olmalıdır. 
Məhsul 
vahidinin 
maya 
dəyərinin 
sonrakı (növbəti) 
kalkulyasiyası üçün istehsal məsrəflərinin icmal uçot 
cədvəlində xammal və əsas materiallar pul və cinsi ifadədə 
kalkulyasiya qrupları üzrə göstərilir. 
MÖVZU 12. STANDART - KOSTİNG VƏ DİREKT - 
KOSTİNG SİSTEMLƏRİ ƏSASINDA MƏSRƏFLƏRİN 
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
12.1. Standart - Kosting haqqında anlayış və onun 
yaranma tarixi 
 
Standart – Kosting müəssisənin və onun ayrı-ayrı 
bölmələrinin 
gözlənilən 
xərclərinin 
müəyyən 
edilməsi 
sistemini özündə ehtiva edir. Gözlənilən xərclərin müəyyən 
edilməsi sisteminin əsasını keçmiş dövrün məsrəflərinin orta 
plan səviyyəsi, bütövlükdə məmulat və yaxud iş üzrə sınaqdan 
keçirilmiş normativlər (standartlar) təşkil edir. Standart – 
Kosting üçün ən mühüm iş ondan ibarətdir ki, məhsul istehsalı 
ilə bağlı xərclər hesablanana qədər əmtəəlik məhsul buraxılışı 
və xidmətlərin nomenklaturalarının mümkün ola bilən 
variantları və təşkilati-texniki tədbirlər planı yəni xərclərin 
aşağı salınması qarşıda duran işlər müəyyən edilmiş 
(hazırlanmış) olsun. 
Qarşıdakı dövrdə məsrəflərin həcmi onların nail olduqları 
səviyyədən və xərclərin aşağı salınma planından çıxış edilərək 
hesablanır. Faktiki məsrəflərin uçotu ilə müqayisədə xərc 
növləri üzrə daha çox detallaşdırılır. Onu da qeyd edək ki, bu 
detallaşdırma məsrəflərin uçotunun normativ səviyyəsindəki 
qədər müfəssəlləşdirilə bilmir. Əgər uçot normativ dəyəri ilə 

---

164 
aparılırsa 
normativlərin 
hesablanması 
əməliyyatların, 
yarımfabrikatların və hazır məmulatların hər bir növü üzrə 
başlayırsa, bu iş Standart – Kosting sistemində yalnız məhsul 
növləri, onların qrupları üzrə, mühüm xərc maddələri üzrə 
aparılır. 
Məsrəflərin plan (standart) dəyəri ilə uçota alınması, 
prinsip etibarı ilə xərclərin normativlər üzrə uçota alınması ilə 
xeyli oxşardır. Bu və ya digər halda qarşıdakı (gözlənilən) 
xərclər hesablanır, sonra isə onların faktiki miqdarından 
kənarlaşmalar aşkara çıxarılır və təhlil edilir. Normativ uçot 
şəraitində qarşıdakı xərclər verilmiş sərt məhsul buraxılışına 
əsasən Standart – Kosting sistemində isə mümkün olan 
variantlarla təyin edilir. Bu hal xərclərin qiymət və miqdar 
göstəricilərinə aid edilir. Standart – Kosting sistemində məsrəf-
lərin müxtəlif miqdar və qiymət standartlarından istifadə edilə 
bilər, normativ uçotunda isə həmin dövr üçün optimal hesab 
edilən standartlardan istifadə olunur. 
Faktiki məsrəflər bu və ya digər halda mühasibat uçotu 
sistemində istehsalın və satışın faktiki həcmindən çıxış edilərək 
hesablanır. 
Standart – Kosting sistemində kənarlaşma dedikdə - plan 
və faktiki xərc arasındakı fərq başa düşülür və bu məbləğ 
müxtəlif üsullarla hesablana bilər. 
Məsrəflərin uçotunun Standart – Kosting sistemi faktiki 
maya dəyərinin normativ uçotundan xeyli əvvəl meydana 
gəlmişdir. Standart – Kosting ilə ideyasını P.Lonqmyu 1902-ci 
ildə “The Engineering Magazine” jurnalında çap etdirdiyi “The 
Rekording and İnterpreting of Fondru Costs” məqaləsində irəli 
sürmüşdür. Lakin bu barədə digər fikirlər (ideyalar) da 
mövcuddur. Belə ki, Standart – Kosting (Standart - Costing) 
vaxtı ilə məhsuldarlıq nəzəriyyəsinin görkəmli müəllifi hesab 
olunan Emerson tətbiq etmişdir. Əgər söhbət qaydaların 
metodu haqqında deyil sistemi haqqında gedirsə bu zaman 

---

165 
“Standart - Kosting” anlayışı tətbiq edilir. Standart – Kosting 
sistemi təcrübədə ilk dəfə XX əsrin 20-ci illərində Amerika 
Birləşmiş Ştatlarının sənaye şirkətlərində istifadə olunmağa 
başlanılmışdır. İlk dəfə bu sistemi əmək və idarəetmənin elmi 
təşkili üzrə görkəmli mütəxəssis olan Ç.Qarrıson işləyib 
hazırlamış və öz firmasında tətbiq etmişdir. Birinci Dünya 
müharibəsi qurtardıqdan sonra Standart – Kosting sistemi ye-
niləşdirilmiş formada Avropa ölkələrində istifadə edilməyə 
başlanılmışdır. Bizim ölkəmizdə Standart – Kosting sistemi 
mühasibat uçotu üzrə bir qrup mütəxəssisin 1992-ci ildə 
Amerikaya səfərindən sonra istifadə edilməyə başlanılmışdır.