Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

12.4. Direkt – Kosting və onun tətbiqi xüsusiyyətləri 
 
İdarəetmə uçotu sistemləri müxtəlif əlamətlərlə xarakteri-
zə olunur hansı ki bu əlamətlər onların təsnifatının əsasını təş-
kil edir. Bu əlamətlərdən biri də məsrəflərin məhsul istehsalı və 
satışının, əmtəələrin, işlərin və xidmətlərin maya dəyərinə daxil 
edilməsinin tamlığıdır. İdarəetmə uçotu sisteminin iki əsas sis-
temi fərqləndirilir: 
1. Məsrəflərin məhsul , iş və xidmətlərin maya dəyərinə 
tam daxil edilməsi sistemi, yəni tam maya dəyərinin uçotunun 
ənənəvi qaydası; 
2. Məsrəflərin məhsulların maya dəyərinə daxil edilmə 
məhdudluğu. Məsələn, xərclərin istehsal olunan məhsulun ma-

---

171 
ya dəyərinə istehsal olunan məhsulun həcmindən asılı olaraq 
daxil edilməsi. 
Tam maya dəyəri üzrə uçot normativ və qeyri-normativ 
uçot olmaqla iki yerə ayrılır. Standart – Kosting müəssisənin 
tam normativ məsrəflərinin ölçülməsi üçün istifadə edilir. Də-
yişən xərclər bazasında aparılan normativ uçot və yaxud Direkt 
– Kosting Standart – Kostingin gələcək inkişafı kimi qəbul et-
mək olar.
Direkt – Kosting – bu məhsul istehsalı və satışına məsrəf-
lərin uçotu sistemidir ki, bu da sabit yəni istehsal olunan və sa-
tılan məhsulun miqdarından asılı olmayan və dəyişən yəni hə-
min vaxt ərzində istehsal olunan məhsulun miqdarı ilə artıb və 
azalan xərclər. Yalnız bu üsuldan xərclərin sabit və dəyişən 
məsrəflər kimi məhsulun maya dəyəri hesablanmasında istifadə 
olunur.
İstənilən anlayışın mahiyyəti onun adında ifadə olunur. 
Direkt – Kosting məsrəflərin hesablanması prosesi kimi 1936-
cı ildə Amerika alimi D.Xarris tərəfindən müstəqim məsrəflə-
rin uçotu (hesablanması) kimi təklif edilmişdir. 
O zaman Direkt – Kosting Standart – Kostingin həm nə-
zəri, həm də təcrübənin inkişafı səviyyəsinə uyğun gəlirdi. Də-
yişən xərclərə isə yalnız müstəqim xərcləri aid edirdilər, bütün 
növ qeyri-müstəqim xərcləri isə bilavasitə maliyyə nəticələrinə 
silmək mümkün idi. 
Hal-hazırda Direkt – Kosting yalnız dəyişən müstəqim 
xərclər həcmində deyil, qismən dəyişən qeyri-müstəqim məs-
rəfləri də özündə ehtiva edir. Müxtəlif ölkələrdə Direkt – Kos-
ting sistemi müxtəlif formada adlandırılır. Almaniya və Avstri-
yada Direkt – Kosting anlayışı qismən (xüsusi) və yaxud sər-
hədli (hüquqlu) məsrəflər adlanır. 
Böyük Britaniyada Direkt – Kostingi marjinal kosting, 
marjinal məsrəflərin uçotu, Fransada isə marjinal uçot adlandı-
rırlar. 

---

172 
Bizim respublikamızda isə mühasibat uçotunda Direkt – 
Kosting sistemi başqa ölkələrdən fərqli olaraq “maya dəyərinin 
məhdudlaşdırılmış və yaxud ixtisar edilmiş maya dəyəri” adla-
nır. 
Respublikamızda, eləcə də bir sıra xarici ölkələrdə “Di-
rekt – Kosting” adına daha çox üstünlük verilməsini şərtləndi-
rən səbəblər aşağıdakılardır: 
1. Tarixən şərtləndirilib və sistemin əmələgəlmə tarixini 
özündə əks etdirir; 
2. Sistemin mahiyyətini tam əks etdirir, ona görə ki dəyi-
şən məsrəflərdə müstəqim dəyişən məsrəflər yüksək xüsusi çə-
kiyə malikdir; 
3. Yığcam və aydındır; 
4. Millilik xüsusiyyətlərinə malikdir. 
Direkt – Kosting anlayışından bir tərəfdən məsrəflərin 
maya dəyərinə daxil edilməsinin tamlığı nöqteyi-nəzərdən, di-
gər tərəfdən, istehsalın həcmindən asılı olaraq məsrəflərin sabit 
və dəyişən təsnifatına əsaslanan idarəetmə (istehsal) uçotunun 
sistemi olması kimi xarakterizə etmək üçün istifadə etmək olar. 
Direkt – Kosting sistemini, onun əsasında idarəetmə qərarları-
nın mümkün variantlarının hazırlanmasını, onlarım seçilməsi-
nin əsaslandırılmasını və icrasına nəzarəti özündə birləşdirən 
sistemi adətən kontrollinq adlanır. 
Direkt – Kostingin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 
sənaye məhsulunun maya dəyəri yalnız dəyişən məsrəflər üzrə 
planlaşdırılır və uçota alınır. Sabit xərclər ayrıca hesabda uçota 
alınır və dövri olaraq satış və maliyyə nəticələri hesabına sili-
nir. Sabit xərclər məmulatın maya dəyəri hesablanan zaman nə-
zərə alınmır, həmin dövrün xərci kimi onlar sərf edildiyi vaxt 
dövründə alınmış mənfəətin azalmasına silinir. Hazır məhsulun 
anbar qalığı və bitməmiş istehsal hesabatı dəyişən xərclər üzrə 
qiymətləndirilir. Direkt – Kosting sistemində müəssisənin gə-
lirləri üzrə tərtib edilən hesabat çoxpilləlidir. Direkt – Kosting 

---

173 
sistemində tərtib edilən hesabatlarda marjinal gəlir, mənfəət və 
digər göstəricilər əks etdirilir. Bu halda müəssisənin mənfəəti 
marjinal gəlirlə sabit xərclərin fərqi kimi hesablanır. Marjinal 
gəlir məbləğini sabit xərclərlə mənfəətin cəmi kimi müəyyən 
etmək olar. İqtisadi ədəbiyyatlarda bu göstəricini: ümumi gəlir, 
ümumi mənfəət, brutto – mənfəət, ödəmə məbləği, əlavə dəyər 
kimi adlandırırlar. Ümumi gəlir və mənfəət, əlavə dəyər vergisi 
və brutto mənfəəti anlayışları xüsusi müstəqil əhəmiyyət kəsb 
etdikləri üçün satışdan alınan gəlirlə dəyişən xərc arasındakı 
fərqi mənfəət məbləği və sabit məsrəflər anlayışları “marjinal 
gəlir” və yaxud “ödənilmə məbləği” adlandırılsın. 
Məsrəflərin sabit və dəyişən kimi qruplaşdırılmasına 
əsaslanan Direkt – Kostingin ən mühüm xüsusiyyətlərindən bi-
ri də istehsal və satışın həcmi ilə mənfəət və məsrəflər arasın-
dakı qarşılıqlı əlaqənin və qarşılıqlı asılılığın öyrənilməsi 
mümkünlüyünün təmin edilməsidir. Buradan məsrəf məbləği 
ilə istehsalın həcmi arasındakı əlaqənin və proporsiyanın (mü-
tənasibliyin) öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Di-
rekt – Kosting sistemindən istifadə edilməsi aşağıdakı işlərin 
yerinə yetirilməsinə imkan verir: 
1. məsrəflərin istehsalın həcmindən və yaxud istehsal 
güclərinin yüklənməsindən asılılığı formalarının müəyyən edil-
məsi; 
2. bərabərlik smetasının tərtib olunması; 
3. istehsalın həcmindən asılı olaraq mənfəət və yaxud zə-
rər haqqında informasiya alınmasını; 
4. istehsalın həcminin kritik nöqtəsinin hesablanmasını; 
5. həcm və istehsal gücü amillərindən asılı olaraq maya 
dəyərinin və yaxud ayrı-ayrı növ xərclərin hərəkətinin proq-
nozlaşdırılması.