Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli
Məsrəflərin təsnifatının məhsulun maya dəyərinin
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13.2. Məsrəflərin təsnifatının məhsulun maya dəyərinin
formalaşmasına təsiri Məsrəflərin idarə olunması sistemində onların istənilən əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsinin əsas məqsədi müəssisənin gələcək istehsal təsərrüfat fəaliyyəti haqqında düzgün, səmərəli və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qərarların qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Müəssisənin rəhbəri qərar qəbul edərkən bilməlidir ki, bu qərar özündə nə qədər və hansı məsrəfləri, faydanı, xeyri ehtiva edir. Ona görə də məsrəflərin təsnifat prosesi dedikdə müəssisə rəhbərinin təsir edə biləcəyi məsrəflərin təsnifatı başa düşülür. İstehsal müəssisələrində mühasibat uçotunun təşkili təcrübəsində məsrəflərin uçotunun məqsədindən və istiqamətindən asılı olaraq onların təsnifləşdirilməsinin müxtəlif variantlarından istifadə edilir. İnformasiyanın daxili və xarici (kənar) istifadəçiləri uçotun istiqamətini elə müəyyən edirlər ki, onlar məsrəflər, məsariflər və xərclər haqqında lazımi informasiya ilə təmin edilmiş olsunlar. Bu anlayışlardan (məsrəf, məsarif, xərc) yalnız iqtisadi ədəbiyyatlarda istifadə edilmir, normativ sənədlərdə də istifadə olunur. Yuxarıda sadalanan anlayışların mahiyyəti ilə diqqətlə tanış olduqda elə çıxır ki, bunlar hamısı müəyyən əməliyyatın yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan eyni məsələni, yəni eyni mənanı daşıyır. 179 “Məsariflər” anlayışı əsasən iqtisadi nəzəriyyədə işlədilir. “Məsrəf” müəssisədə müəyyən əməliyyatların yerinə yetirilməsi ilə bağlı olaraq məbləğ sərfiyyatı deməkdir. Bunlar özlərində açıq-aşkar (mühasibat, hesablaşma) 2 məsarif (sərfiyyat) və alternativ sərfiyyata bölünür. Açıq-aşkar məsarif dedikdə müəssisənin istehsal prosesində və məhsul, iş və xidmət tədavülündə iqtisadi resursların satın alınması və xərclənməsi ilə əlaqədar olaraq pul istifadəsində faktiki sərf edilmiş məsrəflər başa düşülür. Alternativ məsrəflər müəssisənin səhvi üzündən itirilmiş mənfəət (qazanc) deməkdir. Hansı ki, onu alternativ məhsul istehsal etməklə, alternativ qiymət qoymaqla, alternativ bazar seçməklə ala bilərdi. İqtisadi nəzəriyyədə və təcrübədə “Məsarif” anlayışı məhsul istehsalı baxımından “Məsrəflər” anlayışı kimi işlədilir. Bir sıra müəlliflər “İstehsal məsrəfləri” anlayışını “İstehsal məsarifləri” anlayışı ilə eyniləşdirirlər ki, bu da reallığa (həqiqətə) uyğun deyil. “Məsariflər” anlayışı “Məsrəflər” anlayışından daha geniş məfhumdur. Məsariflər məhsul istehsalı və satışı ilə bağlı olan müxtəlif növ məsrəflərin məcmusu deməkdir. Istehsal məsariflərinə məhsul istehsal və satışına sərf edilən material, əmək, maliyyə və digər növ resurslar aiddir. Bundan əlavə məsariflərə birdəfəlik sosial vergi, çıxdaşdan itkilər, təminatlı təmir və s. də daxil edilir. İstehsalata məsrəflər və istehsal məsrəflərini yalnız müəyyən şəraitlər daxilində eyniləşdirmək olar. Məsrəflərə yalnız faktiki olaraq açıq-aşkar sərf edilən xərcləri aid etmək olar. Məsrəflər, bu müəyyən hesabat dövründə məhsul istehsalına və satışına sərf edilən material, əmək, maliyyə, təbii resurslar, informasiya və digər növ resursların dəyərinin pul ilə qiymətləndirilməsidir. Məsrəflər aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur: 180 a) müxtəlif növ resursların ölçü prinsipini təmin etmək şərti ilə resursların pul ilə qiymətləndirilməsidir; b) məqsədli proqramla, onların bütövlükdə və bu prosesin hansısa mərhələsi ilə məhsul istehsalı hasilatını təmin edən; c) Vaxtın müəyyən dövrü ilə yəni, vaxtın həmin dövründə məhsula aid edilməlidir. Məsrəflərdən fərqli olaraq xərclər istehsal müəssisələrinin vəsaitlərinin azaldılmasını və yaxud istehsal təsərrüfat fəaliyyət prosesində onun borc öhdəliklərinin artmasını özündə ehtiva edir. Qeyd etmək lazımdır ki, xərclərin vergiqoyma məqsədi ilə istifadə olunan təsnifləşdirilən əlamətləri bir-birindən əhəmiyyətli surətdə fərqlənirlər. Belə ki xərclər vaxtın müəyyən dövründə sənədlərlə təsdiq edilmiş, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış öz dəyərini tam həmin dövrdə satılmış məhsula keçirilmiş məsrəflərdir. İstehsal müəssisələri məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün: a) məhsulun maya dəyəri göstəricisi üzrə planın yerinə yetirilməsinin və onun dinamikasının qiymətləndirilməsi; b) istehsalın və ayrı-ayrı növ məhsulların rentabelliyinin təyin edilməsi; c) məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkara çıxarılması; ç) məhsullara qiymətin təyin edilməsi; yeni texnika, texnologiya və təşkilati texniki tədbirlərin tətbiqinin iqtisadi faydalılığının hesablanması; e) yeni məhsulların istehsalı və bazarı nisbətən zəif olan məhsulların istehsaldan çıxarılması haqqında qərarların iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması kimi işlər görülməlidir. Məhsulun maya dəyəri özündə müəssisənin istehsal xüsusiyyətlərindən asılı olan və olmayan müxtəlif növ 181 məsrəfləri birləşdirir. Bununla əlaqədar olaraq məhsulu əmələ gətirən (əsasını təşkil edən) məsrəflərin tərkibinin əsaslandırılmış təsnifatının istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhsulun maya dəyərini əmələ gətirən məsrəflərin sadəcə olaraq sadalanması göstərir ki, onlar nə özlərinin tərkibinə, nə də məhsulun hazırlanmasındakı roluna görə bir- birindən köklü surətdə fərqlənirlər. Bir məsrəf bilavasitə məhsulun hazırlanması və buraxılışı (material, əməkhaqqı, amortizasiya və s.) ilə, digəri isə istehsalat xidməti və onun idarə olunması ilə bağlıdır. Bundan əlavə, məsrəflərin bir hissəsi konkret növ məhsulun maya dəyərinə birbaşa, digər hissəsi isə bir neçə növ məhsulun istehsalı ilə bağlı olduğuna görə dolayı yol ilə daxil edilir. Ona görə də məsrəflərin uçotunun və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının düzgün təşkili üçün müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərin təsnifləşdirilməsi əlamətlərinin düzgün seçilməsinə ciddi fikir vermək lazımdır ki, bunlara da aşağıdakılar daxildir: 1. Məsrəflərin tərkibi və iqtisadi məzmunu; 2. Onların baş verdiyi (sərf edildiyi) yer və onların daşıyıcıları; 3. Məhsulun hazırlanması texnoloji prosesindəki rolu və təyinatı; 4. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilmə üsuluna görə; 5. İnformasiya istifadəçilərinin istehsalın həcminə nisbətinə görə. Məsrəflər tərkibinə görə - birelementli və kompleks xərclər olmaqla iki yerə ayrılır. Yalnız bir elementdən ibarət olan xərclərə (material, əməkhaqqı, amortizasiya və s.) birelementli xərclər deyilir. Bir neçə elementdən (əməkhaqqı, amortizasiya, elektrik enerjisi) ibarət xərclər (ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat) kompleks xərclər adlanır. 182 Məhsulun maya dəyərinə və onun kalkulyasiyasına təsir edən amillərdən biri də məsrəflərin iqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddələri üzrə düzgün qruplaşdırılmasıdır. Məhsul istehsalına və satışına çəkilən ilkin eynicinsli məsrəflərə iqtisadi element deyilir. Bu məsrəflər müəssisə üzrə öz tərkib hissələrini parçalamaq qeyri-mümkündür. Məsrəflərin elementlər üzrə qruplaşması vaxtın müəyyən dövründə müəssisə üzrə bütövlükdə bu və ya digər növ məsrəfdən, onun harada baş verməsindən və hansı konkret növ məhsula sərf edilməsindən asılı olmayaraq nə qədər sərf edilməsidir. Məsrəflərin iqtisadi elementlər üzrə qruplaşdırılması maliyyə uçotunun obyekti hesab olunur və illik mühasibat hesabatları tərtib edilərkən istifadə edilir ki, bu informasiyalar da əsasən kənar istifadəçilər üçün hazırlanır. Məsrəflərin iqtisadi elementlər üzrə qruplaşdırılması əsas fondlara, dövriyyə vəsaitlərinə, əmək haqqı fonduna və s. olan tələbatın hesablanmasına imkan verir. Lakin məsrəflərin bu əlamət üzrə qruplaşdırılması müəssisənin ayrı-ayrı struktur bölmələri üzrə məsrəflərin həcmini müəyyən etməyə və məhsulun maya dəyərini hesablamağa imkan vermir. Məsələn, müəssisədə elektrik enerjisi məhsul istehsalının texnoloji prosesində də istifadə oluna bilər, inzibati idarəetmə məqsədləri ofis binasının işıqlandırılması üçün də istifadə oluna bilər. Eləcə də elektrik enerjisi texnoloji prosesdə, müxtəlif məmulatların hazırlanmasında müxtəlif miqdarda, bir məmulat çox, digər məmulat az miqdarda istifadə oluna bilər. Bu məsələlərin həll edilməsi üçün məsrəflərin xərc maddələri üzrə təsnifatından istifadə edilir ki, bu da yalnız daxili istifadəçilər üçün hazırlanır. Kalkulyasiya maddələri dedikdə həm bütövlükdə müəssisə üzrə, həm də ayrı-ayrı növ məhsul üzrə məhsulun maya dəyərini əmələ gətirən məsrəflər başa düşülür. 183 Məsrəflərin kalkulyasiya maddələri üzrə təsnifləşdirilməsi aşağıdakı göstəricilərin təyin edilməsinə və hesablanmasına imkan verir: 1. Məsrəflərin təyinatını və onların maya dəyərinin hesablanması və kalkulyasiya edilməsi; 2. Xərclər üzərində nəzarət etmək; 3. Bütövlükdə müəssisə üzrə təsərrüfat fəaliyyəti və onun ayrı-ayrı bölmələri üzrə keyfiyyət göstəricilərini aşkara çıxarmaq; 4. İstehsal məsrəflərinin aşağı salınması üzrə axtarışları hansı istiqamətlər üzrə aparmaq; 5. İstehsal məsrəflərinin analitik uçotunun kalkulyasiya maddələri üzrə aparılması; 6. Ayrı-ayrı məhsul növlərinin plan və faktiki kalkulyasiyasının həmin maddələr üzrə aparılması. İstehsal müəssisələrində məsrəflərin xərc maddələri üzrə təsnifatı əsas kimi qəbul edilir. Lakin hər sənaye sahəsinin spesifik (özünəməxsus) xüsusiyyətindən çıxış edilərək həmin sahələrdə kalkulyasiya maddələri “Maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiyası” üzrə sahəvi təlimatlara uyğun olaraq fərqləndirilir. Kalkulyasiya maddələrinin ümumi şəkildə nomenklaturası aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Xammal, əsas material, satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar; 2. Öz istehsalının yarımfabrikatları; 3. Sexlərdən geri qaytarılmış atqıntılar (çıxılır) ; 4. Köməkçi materiallar; 5. Texnoloji məqsədlər üçün istifadə olunan yanacaq və enerji; 6. İstehsal fəhlələrinin əmək ödənişi xərcləri; 7. Sosial ehtiyaclara ayırmalar; 8. Maşın və avadanlıqların istismarı üzrə xərclər; 184 9. Ümumsex xərcləri; 10. Sair istehsal xərcləri; 11. Sex istehsal maya dəyərinin yekunu; 12. Ümumtəsərrüfat xərcləri; 13. Ümumzavod istehsal maya dəyərinin yekunu; 14. Satış xərcləri; 15. Tam maya dəyərinin cəmi. Məsrəflər baş vermə yerlərinə sexlər, sahələr, şöbələr, briqadalar və müəssisənin digər struktur bölmələri, yəni məsrəf mərkəzləri üzrə qruplaşdırılır və uçota alınır. Məsrəflərin bu qaydada qruplaşdırılması uçotun istehsal prosesinin mərhələləri (mərhələ, dövr, faza, proses, əməliyyat) üzrə aparılmasına səbəb olur və məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsini və firmadaxili hesablaşmanın təşkilini təmin edir. Məsrəflərin müəssisənin funksional fəaliyyətindən və onların əmələgəlmə yerlərindən asılı olaraq qruplaşdırılması da məsrəflərin yuxarıda verilmiş təsnifatı ilə əsaslı surətdə əlaqədardır. Bu əlamət üzrə məsrəflər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: a) təchizat-tədarük əməliyyatları üzrə; b) istehsal prosesi üzrə; c) kommersiya-satış əməliyyatları üzrə; ç) təşkilati idarəetmə mərhələsi üzrə. Yuxarıda göstərilən qruplaşmalar aşağıdakılarla nəticələnir: 1. Məsuliyyət mərkəzlərinin fəaliyyətinin möhkəmlənməsi və məsuliyyət mərkəzləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin və qarşılıqlı asılılığın gücləndirilməsi; 2. Sərf edilmiş məsrəflər haqqında daha düzgün informasiyanın təqdim edilməsinin təmin olunması; 3. Menecerlərə məhsul satışının yolları, qiyməti, tərkibi, növü haqqında qarşılıqlı, əsaslandırılmış qərarların qəbul etmələrinə köməklik edir; 185 4. Müəssisənin istehsal-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə səbəb olur. Uçot və kalkulyasiya sisteminin seçilməsində məsrəflərin istehsalın həcminə nisbəti üzrə qruplaşdırılması həlledici rol oynayır. Bu əlamət üzrə məsrəflər sabit məsrəflər və dəyişən məsrəflər olmaqla iki yerə ayrılır. İstehsalın həcminin dəyişməsi ilə birlikdə həcmi dəyişən məsrəflərə dəyişən məsrəflər deyilir. Dəyişən xərclərə xammal və material, texnoloji məqsəd üçün istifadə edilən yanacaq və enerji, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s. daxildir. İstehsalın həcmi dəyişərkən həcmi dəyişməyən məsrəflər sabit məsrəflər adlanır. Bunlara ümumsex, ümumtəsərrüfat və s. xərclər daxildir. Məhsulun maya dəyərinin planlaşdırılması uçotu və təhlili işlərinin normal gedişatında məsrəflərin sabit və dəyişən xərclərə bölünməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sabit və dəyi- şən xərclər müəssisələrin iş təcrübəsində özünü əsas (istehsal) və üstəlik (dövri) xərclər kimi büruzə verir. Əsas xərclər məhsulun hazırlanmasının texnoloji prosesləri ilə əlaqədar olan xərclər daxildir. Bunlara məhsulun sex istehsalat maya dəyərinin tərkibinə daxil olan məsrəflər (xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri, texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən yanacaq və enerjinin dəyəri, istehsalat fəhlələrinə hesablanan əməkhaqqı xərcləri, sosial ehtiyaclar üçün aparılan ayırmalar, maşın və avadanlıqların istismarı üzrə xərclər və s.) daxil edilir. Məhsulun satışı, idarə olunması, istehsalın təşkili və xidməti ilə bağlı olan xərclərə üstəlik (dövri) xərclər deyilir. Üstəlik xərclər kompleks ümumtəsərrüfat və kommersiya xərc- lərindən ibarətdir. Bu xərclərin həcmi müəssisənin istehsal- kommersiya fəaliyyətinin təşkilindən, inzibati idarə heyətinin işgüzar siyasətindən, hesabat dövrünün müddətindən, müəssi- sənin quruluşundan və digər amillərdən asılıdır. Məsrəflərin əsas və üstəlik xərclərə bölünməsinin mahiyyəti ondan 186 ibarətdir ki, məhsulun maya dəyərinə yalnız istehsal xərcləri daxil edilməlidir. Bunlar məhsulun istehsal maya dəyərini formalaşdırır və məhsul vahidinin maya dəyərinin hesablanması üçün istifadə edilir. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilmə üsuluna görə məsrəflər müstəqim və qeyri-müstəqim xərclər olmaqla iki yerə ayrılır. Konkret növ məhsulun istehsalına sərf olunan xərclərə müstəqim xərclər deyilir. Ona görə də bu xərclər baş verdiyi zaman ilk sənədlərə əsasən birbaşa kalkulyasiya obyektinə silinir. Qeyri-müstəqim xərclər bir neçə növ məhsul istehsalına sərf olunan xərclərə aiddir. Qeyri-müstəqim xərclər hesabat dövrü ərzində müvafiq toplayıcı-bölüşdürücü hesablarda toplanır və ayın axırında bölüşdürülmə metoduna əsasən ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülür. Məsrəflər baş verdikləri vaxtdan və məhsulun maya dəyərinə daxil edildiyi vaxtdan asılı olaraq cari və təxirə salınmış xərclərə bölünür. Müəyyən hesabat dövrü ərzində məhsul istehsalına və satışına sərf olunan xərclərə cari xərclər deyilir. Gələcək dövrün xərcləri və qarşıdakı xərclər isə təxirə salınmış xərclər hesab olunur. Məsrəflər sərf edildikləri müddətdən asılı olaraq planlaşdırılan və planlaşdırılmayan xərclərə ayrılır. Planlaşdırılan xərclərə müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan və istehsal məsrəflərinin smetasında nəzərdə tutulan məhsuldar xərclər aid edilir. Bu xərclər normalara, normativlərə, limitlərə və smetalara uyğun olaraq məhsulun plan maya dəyərinə daxil edilir. Planlaşdırılmayan xərclər – qeyri-məhsuldar xərclər hesab olunur, təsərrüfat fəaliyyətinin normal şəraitindən çıxış etmir və zəruri hesab olunmayan xərclərdir. Bu xərclərə məhsul çıxdaşından və boşdayanmalardan alınan itkilər daxil edilir və onlar yalnız əmtəəlik məhsulun faktiki maya dəyərinə daxil edilir. |