Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

12.3. Direkt – Kosting sisteminin yaranma tarixi və 
tətbiqinin müasir variantları 
Direkt 
– 
Kosting 
sisteminin 
mahiyyətini 
və 
xüsusiyyətlərini daha yaxşı dərk etmək üçün onun yaranma 
tarixini və inkişaf mərhələlərini də nəzərdən keçirmək lazımdır. 
Müəssisənin məsrəflərinin sabit və dəyişən məsrəflərə 
bölünməsi metodunu Şvetsariya professoru İoqamşer (1846-
1924) təklif etmişdir. Konkret növ məhsulun maya dəyərinə 
yalnız dəyişən xərclərin aid edilməsini, üstəlik xərclərin ümum 
mənfəət hesabına ötürülməsini alman alimi E.Şmalenbax təklif 

---

167 
etmişdir. Bu mahiyyət etibarı ilə Direkt – Kosting uçot 
sisteminin yaradılması demək idi. XX əsrin 30-cu illərində 
Direkt 
– 
Kosting 
sisteminin 
təkmilləşdirilməsi 
ilə 
V.Raytenştranx, X.Ulyams və Ç.M.Knoppel məşğul olmuşdur. 
Onlar aralıq büdcə ideyasını işləyib hazırlamış, istehsalın kritik 
həcminin qrafik metodunu təklif etmişdilər. İkinci Dünya 
müharibəsinə qədər istehsalın uçotu sahəsində aparılan tədqiqat 
işləri əsasən nəzəri xarakter daşımışdır. XX əsrin 50-60-cı 
illərində istehsal məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya 
dəyərinin kalkulyasiyasına Amerika Birləşmiş Ştatlarında 
praktik (təcrübi) maraq güclənmişdir. Uçotun məzmunu və 
funksiyaları dəyişdirilmişdir. İstehsalın uçotu (COST 
accounting) anlayışı “İdarəetmə uçotu” (Management 
accounting) anlayışı ilə əvəz edilmişdir.
Burada əsasən məsrəflərin smetalarının əvvəlcədən 
tərtibi, onlardan operativ kənarlaşmaların aşkara çıxarılması, 
istehsal məsrəflərinin mütəmadi olaraq təhlili, onların maya 
dəyərinin qiymətləndirilməsi əsasında idarəetmə qərarlarının 
variantlarına istinad edilmişdir. 
Hal-hazırda Direkt – Kosting bir neçə variantda tətbiq 
edilir: 
1. Klassik Direkt – Kosting – kalkulyasiya birbaşa 
(müstəqim) bütün dəyişən məsrəflər üzrə aparılır; 
2. Dəyişən məsrəflər sistemi – kalkulyasiya dəyişən 
məsrəflər üzrə həyata keçirilir, burada maya dəyərinə 
müstəqim xərclər və dəyişən qeyri-müstəqim xərclər daxil 
edilir; 
3. İstehsal güclərinin yüklənməsindən asılı olaraq 
məsrəflərin uçotu sistemi - kalkulyasiyaya bütün dəyişən 
xərclər və istehsal gücünün istifadə əmsalına uyğun olaraq 
müəyyən edilən sabit xərclərin bir hissəsi daxil edilir. 
Deməli bu halda tam maya dəyəri deyil, maya dəyəri 
qismən kalkulyasiya edilir. 

---

168 
Direkt – Kosting ideyası mühasibat uçotu üzrə 
məsrəflərin 
əks etdirilməsi və maliyyə nəticələrinin 
formalaşması nöqteyi-nəzərindən beynəlxalq standartlarda 
əksini tapmışdır. 
Bizim respublikamızda Direkt – Kosting ideyası çoxdan 
mövcuddur, lakin onun təcrübədə tətbiqinə indi ilk addımlar 
atılır. 
Məsrəflərin fərqlənmə dərəcəsinə görə Direkt – Kosting 
iki əsas variantda ola bilər: 
1. Sadə variant – birpilləli Direkt – Kosting, bu 
hesablamalarda yalnız vahid blokda uçota alınan əməliyyat 
(üstəlik) məsrəflərdən istifadəyə əsaslanır; 
2. İnkişaf etmiş (çoxpilləli) Direkt – Kosting – bu halda 
sabit məsrəflər məhsul və xidmət növlərinə ayrılmır 
(bölünmür). Üstəlik xərclərin formalaşma yerləri üzrə, yəni 
müəssisənin idarəolunma səviyyələri üzrə ayrılır (bölünür). 
Direkt – Kosting sisteminin hər iki variantında dövr 
ərzində satışdan alınan ümumi məbləği dəyişən məsrəflərin 
məbləği ilə müqayisə edərək hesabat dövrünün marjinal 
gəlirini (brutto mənfəəti, ödəmə (ötürmə) məbləğini) müəyyən 
edirlər. Müəssisənin netto mənfəətini hesablamaq üçün o 
məbləğdən (marjinal gəlirdən) sabit məsrəflər məbləğini 
çıxırlar. Bununla da sabit məsrəflərin dövr ərzindəki ümumi 
məbləğini onların əmələ gəldiyi hesabat dövrünün nəticələrinə 
aid edirlər. Vahid bölünməyən blokun sabit xərclərinin uçotu 
Direkt – Kosting sisteminin klassik forması hesab olunur. 
Ödəmə (ötürülmə) məbləğinin birpilləli uçotunda bir blokda 
birləşdirilən bütün sabit xərclər həmin hesabat dövrünün 
ödəmə məbləğindən çıxılır. Mühasibat uçotunda müəssisənin 
sabit məsrəfləri aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər: 
1. Məmulata düşən sabit xərclər hesabat dövründə 
istehsal edilən bir növ məhsulun ümumi miqdarına birbaşa aid 

---

169 
edilən sabit xərclər. Məsələn, yalnız müvafiq məhsul növünün 
mənimsənilməsinə aid edilən xərclər; 
2. Məmulatlar qrupuna sərf edilən sabit xərclər – bir 
qrupda birləşdirilə bilən oxşar növ məhsullara düşən sabit 
xərclər. Məsələn, müvafiq qrup məmulatların istehsalı ilə bağlı 
olan avadanlıqların təmiri və yaxud həmin avadanlıqların 
təmiri xərcləri, həmin qrup məmulatların mənimsənilməsinə 
tədqiqat xərcləri; 
3. Məsrəflərin meydana gəldiyi yerlər üzrə sabit xərclər – 
bura ayrı-ayrı məsrəf daşıyıcıları arasında bölüşdürmək 
mümkün olmayan, məsrəflərin ayrı-ayrı başvermə yerlərinə 
birbaşa aid edilən sabit xərclər; 
4. Bölmələrin sabit xərcləri. Belə xərclərin mövcud 
olması – bir bölmədə məsrəflərin baş verməsinin bir neçə 
yerinin mövcud olması ilə bağlı olan sabit xərclər; 
5. Müəssisənin sabit xərcləri özündə elə xərcləri 
birləşdirir ki, onları xüsusi kalkulyasiya obyektləri arasında 
bölüşdürmək mümkün olmur. 
İnkişaf etmiş Direkt – Kosting sisteminin xüsusiyyəti 
onun mütəmadi olaraq istiqaməti müəssisənin fəaliyyətinin son 
nəticəsi, yəni mənfəət və bütövlükdə müəssisə üzrə, eləcə də 
məmulat, iş və xidmət və bazar sektorları üzrə marjinal gəlirin 
təyin edilməsi hesab olunur. 
Üstəlik xərclər blokunun məmulatın sabit məsrəflərinə, 
məmulatlar qrupuna, məsrəflərin istehsal yerlərinə, məsuliyyət 
mərkəzlərinə, idarəetmə bölmələrinə müəssisənin sabit 
xərclərinin ümumi sxemi və onların qarşılıqlı əlaqəsi və 
istehsal – maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticələrinə çıxışı 
aşağıdakı şəkildə təqdim oluna bilər: 
Marjinal gəlirin çoxpilləli uçotu 
Bir məmulatın satışından (qiymət) gəlir 
- bu məmulatın dəyişən maya dəyəri 
- örtülmə məbləği məmulatın marjinal gəliri 

---

170 
- Məmulat qrupunun sabit xərcləri 
- Örtülmə məbləği marjinal gəlir 
Bir qrup məmulatın marjinal gəlir məbləği 
- məmulat qrupunun sabit xərcləri 
- örtülmə xərcləri 2 (marjinal gəlir 2) 
Marjinal gəlir məbləği 2 məsrəflərin əmələgəlmə yerləri 
- məsrəflərin əmələgəlmə yerlərinin sabit xərcləri 
- örtülmə xərcləri 3 (marjinal gəlir 3). 
Bir bölmənin marjinal gəlir məbləği 3 
- Bölmənin sabit xərcləri 
- örtülmə məbləği 4 (marjinal gəlir 4) 
- Müəssisənin marjinal gəlir məbləği 4 
- Müəssisənin sabit xərcləri 
- Müəssisənin istehsal təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi 
(mənfəəti) 
İnkişaf etmiş Direkt – Kosting sistemi sabit xərclərin ötü-
rülmə məbləğinin çoxpilləli uçotu hesabına alınan nəticənin 
quruluşunun və onun kəmiyyətinə təsir edən əsas amillərin təh-
lili üçün daha təkmilləşmiş informasiya bazası yaradır.