DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
IV FƏSİL. MALİYYƏ SİSTEMİ
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV FƏSİL. MALİYYƏ SİSTEMİ 4.1. Maliyyə sisteminin mahiyyəti Maliyyə sisteminin iştirakı ilə məcmu daxili məhsul müxtəlif təsərrüfat subyekti arasında və məqsədli istiqamətlərdə bölüşdürülür və nəticədə hər bir təsərrüfat subyektləri zəruri maliyyə resursları ilə təmin olunur. Beləliklə, maliyyə sistemi iqtisadi kateqoriya kimi ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü məhz onunla həyata keçirilir ki, bunun nəticəsində pul vəsaiti fondları yaradılır və istifadə edilir. Pul fondlarının başlıca maddi mənbəyi kimi ölkənin milli gəliri, yəni yaradılmış dəyər çıxış edir. Onun həcmi həmçinin milli gəlirin bölündüyü yığım və istehlak fondları arasındakı, iqtisadiyyatın inkişafındakı və strukturundakı nisbətləri də müəyyən edən obyektiv bir amildir. Maliyyə sistemi müxtəlif pul vəsaiti fondlarının formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədar olan iqtisadi münasibətləri əhatə edir. Qeyd edək ki, pul vəsaiti fondları mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş fondlara ayrılır. Mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarına müəssisələrin fondları daxildir. Buraya yığım fondunu, istehlak fondunu və ehtiyat fondunu aid etmək olar. Yığım fondunun vəsaitləri kapital
qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsinə, istehsal fondlarının tamamlanmasına və s. xərcləri qarşılamaq üçün istifadə edilir. İstehlak fondu, zəruri və izafi məhsulun dəyəri hesabına formalaşır. Ehtiyat fondu izafi məhsulun dəyəri hesabına təşkil olunur və müvəqqəti yaranan ehtiyaclar həmin fondların vəsaiti hesabına maliyyələşir. Bəli, maliyyə sisteminin bir sıra həlqələrə bölünməsi bu həlqələrin hər birinin
yerinə yetirdiyi vəzifələrin fərqli
olmasından, həm
də mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının təşkili və istifadəsi metodlarının müxtəlifliyindən irəli gəlir. Mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondları milli gəlirin bölüşdürülməsi yolu ilə formalaşdırılır. Dövlətin iqtisadi və sosial sahələrdə yerinə yetirdiyi funksiyaların vacibliyi maliyyə resurslarının mühüm hissənin və əlində cəmləşdirilməsini, mərkəzləşdirilməsini zəruri edir. Bu resurslardan istifadə forması isə dövlətin iqtisadi, siyasi və sosial vəzifələrini yerinə yetirməsi tələbatını təmin edən dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlardır. Maliyyə sistemi vasitəsi ilə kredit və sığorta həlqələri pul vəsaiti fondlarının təşkili və istifadəsində digər forma və metodlardan istifadə
55 edirlər. Qeyri-mərkəzləşdirilməmiş pul vəsaiti fondları isə müxtəlif mülkiyyət formasında olan təsərrüfat subyektlərinin pul gəlirləri və yığımları hesabına yaradılır. Maliyyə sistemi əsas həlqələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və bir-birləri ilə qarşılıqlı təsiri məhz maliyyənin mahiyyətindən doğur. Müxtəlif mülkiyyət formasında olan təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsi ölkələrin iqtisadi sisteminin əsası olmaqla ümumi daxili məhsul və milli gəlir yaradılması və bölüşdürülməsinə xidmət edir. Mərkəzləşdirilmiş pul fondlarının maliyyə vəsaiti ilə təmin edilməsi təsərrüfat sahələrinin maliyyəsindən asılıdır. Maliyyə sisteminin həlqələrinin bir-birləri ilə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərməsi maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsini şərtləndirir ki, bu da aktiv maliyyə siyasəti vasitəsilə mümkündür. Bir tərəfdən ümumdövlət maliyyəsinin əsas həlqəsi olan dövlət büdcəsinin mənbəyi istehsalda yaradılan milli gəlirdir. Digər tərəfdən geniş təkrar istehsal prosesi təkcə müəssisələrin xüsusi vəsaiti hesabına deyil, həm də büdcə təxsisatları və bank kreditlərindən istifadə formasında ümumdövlət pul vəsaitləri fondundan maliyyələşdirilir. Təsərrüfat subyektlərinin xüsusi vəsaiti artmadıqca o pay haqları əsasında səhmdar kapitalı yaxud qiymətli kağızlarla əməliyyatlar şəklində borc vəsaitlərini bu isə cəlb edə bilər. Sığorta təşkilatları vasitəsi ilə müqavilə bağlanması əsasında sahibkarlıq riskini sığortalamaq mümkündür və s. Maliyyə sistemi mahiyyətini anlamaq üçün ona müəyyən subyektlər arasında meydana gələn pul münasibətlərinin ifadəsi şəklində baxmaq məqsədəuyğun olardı: 1. Müəyyən əmtəə-material dəyərləri əldə edən məhsullarını və ya xidmətlərini reallaşdıran müəssisələr arasında; 2. Mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının yaradılması və bölüşdürülməsi zamanı müəssisələrdə yuxarı təşkilatlar arasında; 3. Büdcə tədiyyələrinin ödənilməsi və məsrəflərin maliyyələşdirilməsi zamanı dövlətlə müəssisələr arasında; 4. Vergilərin və digər tədiyyələrin ödənilməsi zamanı dövlətdə vətəndaşlar; 5. Tədiyyələrin ödənilməsi və ehtiyatların yaradılması zamanı, müəssisələr vətəndaşlar və büdcədənkənar fondlar arasında; 6. Büdcə sisteminin müxtəlif səviyyələri (həlqələri) arasında; 7. Sığorta haqqının ödənilməsi və sığorta hadisəsi baş verdikcə, zərərin əvəzinin ödənilməsi müəssisələrin fondlarının dövranına vasitəçilik edilən zaman sığorta təşkilatları, müəssisələr və əhali arasında. Azərbaycan Respublikası maliyyə sisteminin tərkibinə daxildir: dövlət büdcəsi, büdcədənkənar fondlar, dövlət krediti, sığorta fondları və müxtəlif mülkiyyət formalarında olan müəssisələrin maliyyəsi. 56 Dövlət büdcəsi – ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölgüsündə iştirak etməklə dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondu və əsas maliyyə planı kimi çıxış edir. Büdcədənkənar fondlar - dövlətin məqsədli pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətlərini həyata keçirir. Dövlət krediti - dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranan kredit münasibətlərinin xüsusi formasıdır. Burada əsasən dövlət borc alan (debitor), əhali yaxud hüquqi şəxslər isə borc verən (kreditor) kimi çıxış edir. Sığorta - əsasən ictimai istehsal prosesində yaranan maddi itkilərin və fövqəladə hadisələrdən şəxslərə dəyən zərərlərin əvəzinin ödənilməsi ilə əlaqədar maliyyə münasibətləridir. Təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsi - müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrin maliyyə münasibətlərini təşkil etməklə ÜDM və MG-in yaradılması və bölgüsü prosesini əhatə edir.
57
P U L M Ü N A S İB ƏT L ƏR İ M ц əс си сə и лə иш чи лə р a рa сı нд a пул м ц н a си b əт лə ри
M ц яс си ся ля р ар ас ында пул м ц нас ибя т- ля ри
M ц яс си ся ля рл я дюв ля тл яр ар ас ында пул м ц нас ибя тл яр и
ö вл əт лə р- ар ас ı пул м ц на - си б əт лə ри
F из ик и şə х сл əр ар ас ıнда йа - ранан пул м ц нас иб əт -л əр и
58
Maliyyə sistemi P P U U L L F F O O N N D D L L A A R R I I n n i i z z a a m m n n a a m m ə ə f f o o n n d d u u i i n n v v e e s s t t i i s s i i y y a a f f o o n n d d u u i i s s t t e e h h l l a a k k f f o o n n d d u u ə ə m m ə ə k k h h a a q q q q ı ı f f o o n n d d u u b b ü ü d d c c ə ə ö ö d d ə ə m m ə ə l l ə ə r r f f o o n n d d u u s s a a i i r r f f o o n n d d l l a a r r e e h h t t i i y y a a t t k k a a p p i i t t a a l l ı ı ə ə l l a a v v ə ə k k a a p p i i t t a a l l 59
Azərbaycan Respublikasında iqtisadi islahatlar nəticəsində formalaşmış maliyyə sisteminin strukturu MALİYYƏ SİSTEMİ DÖVLƏT VƏ BƏLƏDİYYƏLƏRİN MALİYYƏSİ TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTLƏRİNİN MALİYYƏSİ Azərbaycan Respublikasının maliyyə sistemi Dövlət
maliyyəsi
Müəssisə və təşkilatların maliyyəsi Kredit – bank sistemi
Dövlət maliyyə orqanları sistemi
60
61
Maliyyə sisteminin həlqələri əs i Q eyr i- Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|