Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

ziddiyyətlidir, başqa halda isə səhvi məhkumun m ülahizəsində
görürlər. Əslində, əgər fə rz etsək ki, edam yaxın 7 gündə yox,
qarşıdakı 365 gündən baş tutacaq, paradoks duyğusu yo x olur.
M əhkum un m ülahizələri isə, onlara daxil olan «gözlənilm əz» an­
layışının aydın olm am ası səbəbindən o qədər də aydın deyildir.)
Ədəbsiz üsullarla m übahisəyə aid b ir nüm unə
«Veksfild keşişi» əsərində Ç.Qoldsmit mübahisə etməkdə 
təcrübəli, utanmaz skvayr və gənc, təcrübəsiz, amma mübahisə 
etməyə can atan Moisey arasındakı mübahisəni təsvir edir.
Bu m übahisədə hansı ədəbsiz üsullardan istifadə edildiyinə
diqqət yetirin.
«Düzdür...- deyə skvayr qışqırdı- Gözəl qız dünyanın bütün 
ruhaniləri arasındakı fitnə-fəsadlara dəyər. Bütün bu fırıldaqlar və 
uydurmalar böyük və alçaq bir yalan deyilsə, bəs nədir? Həm də
367

---

mən bunu sübut edə bilərəm»- «Dinləmək istərdim- deyə Moisey 
həyəcanla dilləndi, -Zənnimcə mən sizə cavab verə bilərdim».- 
«Əla, cənab», - deyə skvayr cavab verdi.-O, qarşısındakının nəyə 
qadir ola biləcəyini o saat anlamışdı və ətrafındakılara göz vuraraq, 
onlara əylənməyə hazırlaşmaq işarəsi verdi. - «Əgər siz soyuqqan- 
lılıqla bu mövzunu müzakirə etmək istəyirsinizsə, çox gözəl, mən 
mübahisəyə hazıram. Amma əvvəlcə deyin görüm, siz məsələni 
necə müzakirə etmək istəyirsiniz: analoji, yoxsa dialoji?» -«Ağıllı 
şəkildə müzakirə etmək!»-deyə mübahisə edəcəyinə görə özünü 
xoşbəxt hiss edən Moisey dilləndi. - «Yenə də əla! Hər şeydən 
əvvəl, güman edirəm ki, siz də bununla razılaşarsınız ki, o şey ki, 
mövcuddur- o mövcuddur. Əgər siz bununla razı deyilsinizsə, mən 
fikrimi davam etdirə bilmərəm»- «Bəs necə!- deyə Moisey cavab 
verdi- əlbəttə, mən bu fikirlə razıyam. Elə özüm də bu həqiqətdən 
bacardığım qədər yaxşı istifadə edəcəyəm»,- «Ümidvaram ki, siz 
hissənin bütövdən kiçik olması fikri ilə də razılaşarsınız?»- «Bu­
nunla da razıyam! - deyə Moisey ucadan dilləndi- Bu düzgündür və 
ağıllı fikirdir»,- «Ümidvapram ki, siz həmçinin üçbucağın üç buca­
ğının iki düz bucağa bərabər olması fikrini rədd etməyəcəksiniz»- 
deyə skvayr ucadan dilləndi. «Bundan daha aşkar nə ola bilər ki?» 
- deyən Moisey özündən razı bir görkəmlə ətrafdakı 1 ara baxdı. 
«Əla!»- deyə, skvayr birdən-birə çox sürətlə danışmağa başladı- 
«Bir halda ki, bu başlanğıc nöqtələrdə razılığa gəldik, onda mən 
təsdiq edirəm ki, özündənmövcudluğun konkatenasiyası qarşılıqlı 
ikili münasibətlərdə təbii şəkildə problemli dialogizmə gətirib çı­
xarır, bu da məlum dərəcədə isbat edir ki, mənəviyyatın mahiyyəti 
predikabiliyalann ikinci növünə aid edilə bilər»,- «Dayamn, 
dayanın»-deyə Moisey dilləndi- «Mən bunu rədd edirəm. Doğru- 
danmı siz elə düşünürsünüz ki, mən bu yanlış təlimlərə etirazsız 
təslim olacağam?»- «Nə?»- skvayr qəzəbləndiyini göstərməyə ça­
lışaraq ucadan dilləndi- «Siz razı deyilsiniz? Mənim tək bir sadə və 
aydın sualıma cavab verin: Aristotel «nisbət nisbi ilə əlaqəlidir»- 
deyərkən haqlı idimi?» -«Şübhəsiz»- deyə Moisey cavab verdi. 
«İndi ki, belədir, onda mənə aydın cavab verin
: - deficient secundum
quoad,
yaxud 
quoad m inus-
mənim entitemamın birinci hissəsinin
368

---

analitik inkişafıdır və bu haqda öz dəlillərinizi göstərin. Sizə 
deyirəm ki, mənə öz dəlillərinizi göstərin, həm də aşkar şəkildə, 
dolaşıqlıq etmədən göstərin». - «Mən etiraz edirəm»- deyə M oi­
sey qışqırdı- «Mən sizin mülahizənizin mahiyyətini lazımınca tuta 
bilmədim. Onu sadə cümlə şəklinə salın, o halda, düşünürəm ki, 
sizə cavab verə bilərəm»,- «Ah, cənab»- deyə skvayr səsləndi: « 
Sizin aciz qulunuzam. Belə məlum olur ki, mən sizi təkcə dəlillərlə 
yox, həm də təfəkkürlə təmin etməliyəm! Xeyr, cənab. Mən eti­
raz edirəm!.. Siz mənim üçün olduqca çətin rəqibsiniz». Bu sözlər 
bitəndə hamı qəhqəhə çəkib Moiseyə gülməyə başladı. O gülən 
adamlar arasında donuq bir sifətlə oturmuşdu. Bundan sonra o, 
söhbət zamanı bir kəlmə belə söyləmədi».
{Bu mübahisədə nəinki nitqin həmsöhbət tərəfindən anlaşılmay-
caq səviyyədə sürətləndirilməsindən, həm də bir sıra digər ədəbli ol­
mayan üsullardan istifadə olurrur. Onların sırasında rəqibi özündən çı­
xarmaq və orada olanları öz tərəfinə çəkməyəyönəldilmiş(«şəxsiyyətə
aid dəlil» və «iştirakçılara aid dəlil»), «bilməmək dəlili» (sualları
məhz necə: «analoji, yoxsa dialoji»; qarşı tərəf üçün aşkar şəkildə
aydın olmayan latın dilində ifadə və s.); həmsöhbətini lağa qoymaq
(« mən sizi təkcə dəlillərlə yox, həm də təfəkkürlə təmin etməliyəm»,
«Siz mənim üçün çox çətin rəqibsiniz») kim i üsullar vardır. Lakin
skvayrın dəlillərinin başlıca qüsuru, heç şübhəsiz ki, onun form a­
laşdırdığı tezis mənasızdır («mənim entimemamın birinci hissəsinin
analitik inkişafı...») və aşkar şəkildə əsaslarla m əntiqi şəkildə bağlı
deyildir (səhv «meydana gəlmir»). Əsas roluna iddia edən adi sözlər,
yaxud tavtalogiyalardan da istifadə ədəbli deyildir, çünki onlardan
hansısa məzmuna m alik məlumat əldə etmək, sadəcə mümkün deyil­
dir («nə mövcuddursa, mövcuddur», «hissə tamdan azdır», «üçbu­
cağın üç bucağı iki düzə bərabərdir», «nisbət nisbi ilə əlaqəlidir»).
Nəhayət, Aristotelə istinad edilməsi də ədəbli deyildir («nüfuzlu ada­
mın fikrinə istinad etmə»).
Belə qısa bir m übahisə üçün bu qədər ədəbli olm ayan dəlillər,
əslində çoxdur. Başqa auditoriyada M oisey çoxdan m übahisəni
udmuş hesab olunardı, elə təkcə ona görə ki, onun rəqibi açıq-aş-
kar saxtakarlıq edir.)
369

---