Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım
Yüklə 9,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cəlil Məmmədquluzadə
S İ R K Ə (X X əsrin əvvəllərindəki ədəbi dilim izə a id bir nümunə) B ir neçə gün bundan qabaq bizim ədib yoldaşlarımızın biri gəlmişdi Balaya və düşmüşdü orta mehmanxanaların birində. M ən və Bakı ədiblərindən birisi bir gün günorta zamanı, get dik haman ədib rəfiqimizin görüşünə. İçəri girdik. Xoş-beş... görüşəndən sonra oturduq və bir yarım saata qədər oradan-bura dan söhbət elədik, sonra istədik duraq çıxaq gedək. Rəfıqimiz də o meyldə oldu ki, bizlə bahəm təmiz havada bir qədər dolansın və üçümüz də çıxdıq küçəyə. Parapet bağına yavıqlaşanda Bakı ədiblərinə birinə də rast gəldik. Bu da qoşuldu bizə. Olduq dörd və Mixaylovski küçə ilə biz yarım saat oyza-buyza vargəl edəndən sonra Bakıya varid olan rəfıqimiz dedi: - Doğrusu, mən acımışam. Biz dördümüz də dayandıq və başladıq bir-birimizin üzünə baxmağa. İkinci bakılı ədib yoldaşımız dedi: - Gedək bizə. Birinci ədib yoldaşımız soruşdu: - Nəyiniz var evdə yeməli? İkinci bakılı ədib yoldaşımız belə cavab verdi: - Sİz öləsiz, bir saat bundan qabaq getmişdim bazara. Təzəcə bir araba kütüm balığı bazarın ortasında saxlayıb satırdılar, cama at da çox şirin alırdı. İki dənə balıq da mən aldım; ikisi on iki girvənkə gəldi. Balıqların bir uşağın əlinə verdim apardı evə. İndi bu saat (anam) o balıqların ikisini də bişiribdir. Əgər biz bu saat dördümüz də getsək bizə, haman balıqları qoyarıq qabağımı za və şirin söhbət edə-edə nahara məşğul olarıq və ola bilər ki, xaçpərəstlər istemal edən və biz mömin bəndələrə haram buyuru 370 lan «zəhrimardan»-zaddan da evdən tapıla: çünki balığın yanında içməli bir şeyin qonşuluğu heç yaman olmaz. Biz hamımız ac idik, onunçün də bu təklifi qəbul edib getdik. Süfrəni döşədilər... Qab-qaşıq və duz-çörək gətirdilər və bura da mən gördüm ki, ev sahibi ədib rəfiqimiz bir növ təşvişdədir və o otağa soxulur, bu otağa soxulur, guya bir şey axtarır. Axırda gəldi durdu qabağımızda və əllərini dizlərinə vurub dedi: - Heyf, balıq ləzzət verməyəcək. Biz səbəbini soruşduqda dedi ki, evdə sirkə yoxdu. Kütüm ba lığını da sirkəsiz yedin, ya heç yemədin - ikisi də birdir. Və bu sözləri deyəndən sonra ev sahibi qaçdı çölə və haman saat sevincək qayıdıb gəldi. Əlini bir-bir qoydu biz üç ədibin çiyninə və şad, sevincək dedi: - Siz öləsiz, bax, bu dəqiqə sirkə gələcək. Biz hərçənd doğrudan da ac idik, ancaq sirkənin gəlməyinə çox böyük həvəslə dayandıq. O səbəbə ki, doğrudan hər bişmişin öz qanunu və öz xasiyyəti var və təzə balığı sirkəsiz yemək, əti duzsuz yemək kimi bir şeydir. On dəqiqə keçməmişdi ki, bir balaca uşaq bir böyük şüşə dolusu qırmızı sirkəni gətirib qoydu stolun üstə, qaçdı getdi və ev sahibi ədib yoldaşımız balıqları buğlana-buğlana iki böyük qabda «pəh- pəh» deyə-deyə gətirdi qoydu stolun üstə. Qapının arasından da bir qoca arvad başını çıxardıb mehriban və səsi titrəyə-titrəyə dedi: - Yeyin, qadanız mənə gəlsin. Bu arvad ev sahibi ədib yol daşımın anası imiş. Bakıya təzə varid olan ədib rəfiqimiz çəngəli balığın bir tikəsinə ilişdirib qalxızdı yuxan və bumunun qabağına tutub iylədi və dedi: - Pəh-pəhL. Deyəsən yeməli balığa oxşayır. Ev sahibi ədib yoldaşımız da balığın bir tikəsini də öz boşqa bına qoyub pəh-pəh eləyə-eləyə dedi: - Siz öləsiniz, balığın bir ətrinə tamaşa eləyin ey!.. Pəh-pəh, balıq, nə balıq. Balığı da təzə-təzə yeyəsən; təzə ki, olmadı - daha onun nə ləzzəti? Birinci bakılı ədib yoldaşımız çəngəli ilə balığın tikələrini seçə-seçə ev sahibi ədib yoldaşımıza belə diqqət tutdu: 371 - Mən ölüm, ay Əhməd Fitrət (ev sahibi ədib yoldaşımızın adı dır), o yediyin balığın adını ata-anamız «balıx» qoyub, sən də elə «balıx» de, «balıq» demə. Əhməd Fitrət bu heyndə sirkə şüşəsini əlinə götürüb, balığın üstə tökmək istəyirdi və birinci bakılı ədib yoldaşımızın tənqidinə bilmədi o saat nə cavab versin. Ancaq şüşənin ağzım açmamış qoydu stolun üstə və bir qədər də dinməyib, sonra dedi: - Mərhum atamız, doğrudur, «balıx» deyiblər, amma biz gərək «balıq» deyək, nəinki «balıx». Bakıya təzə varid olan ədib rəfıqimiz Əhməd Fitrətdən soruşdu: - Axı bir səbəbi var ya yox? Əhməd Fitrət də bundan soruşdu: - Nəyin səbəbi? M ən burada üzümü Əhməd Fitrətə tutub dedim: - Necə yəni nəyin səbəbi? Axı səndən soruşurlar ki, biz ki, dörd Azərbaycan balaları ki, oturub burada balıx yeyirik, nə səbəbə biz bu balığa «balıq» deyək, «balıx» deməyək? Əhməd Fitrət bir qədər ucadan dedi: - Balıx nədi? - «Balıx», bax, bu yediyimiz heyvanın adıdır. Əhməd Fitrət çəngəli stolun üstünə qoyub, dik qalxdı ayağa və ağzında yavan çörəyi çeynəyə-çeynəyə dedi: - Ay mənim əziz qardaşlarım, axı bir mənə deyin görüm, axı hər dilin bir qanunu var. Axı bizim türk dilinin də bir qanunu var, ya yox? Birinci bakılı ədib yoldaşımız çəngəli qoydu stolun üstə, bir az ucadan, bir az da hirsli, buna belə cavab verdi: - Allah atana rəhmət eləsin, ay Əhməd Fitrət. Bir bizi başa sal görək, o necə qanundu? Bəlkə doğrudan da biz qanmırıx. Bakıya təzə varid olan ədib rəfıqimiz də bu söhbətə qarışıb o da çəngəli qoydu yerə və üzünü Əhməd Fitrətə tutdu: - Əhməd Fitrət, qardaş, sən deyəsən hirslənirsən... Əvvələn, burada hirslənmək heç lazım deyil və ikincisi budur ki, a x ı ... Əhməd Fitrət bunun sözünü belə kəsdi: - Xeyr, bağışlayınız, mən heç hirslənmirəm; ancaq hər bir dilin bir qanunu var və o qanuna biz də gərək tabe olaq. M əlumdur ki, 372 biz türk milləti necə ki, hər bir işdə geri qalmışıq, dil barəsində də habelə. Nə bir qanun tanıyırıq, nə bir ahəngə tabe oluruq; elə başımızı aşağı salıb Kabla M əmmədcəfər və Fatma xalalar kimi deyirik. Elə ata-babalanmız və cici-bacılanmız deyən kimi biz də gərək balığa «balıx» deyək? Bakılı birinci ədib yoldaşımız da balıqdan bir tikə ağzına qo yub, bir az coşmağa başladı və dedi: - Əlbəttə, gərək «balıx» deyək. Bəs necə sən ana dilinin tərəfdarısan? Əhməd Fitrət balığın bir tikəsini götürüb qoydu ağzına və bir az da ucadan və əllərini ölçə-ölçə ağzı göyşəyə-göyşəyə bu cür dedi: - Qardaş, burada ana dilinin nə dəxli var? M əgər «balıx» deyəndə ana dili olur, «balıq» deyəndə ana dili olmur? Bir də mən qanmıram, biz dörd nəfər adam burada təzə dil yaratmayacağıq ki? Yəqin ki, dünyada hər bir elmin mütəxəssisi olan kimi dilin də qa nunlarını vəz edən həyata tətbiq edən var. Asimbəyin dil barəsində tətə b b ö atın ı... Əgər bunları... Dörd nəfər türk ədibləri, yəni mən də onlann içində, belə mübahisə etdiyimiz əsnada, on iki girvənkə gələn balığı yeyib az qalmışdılar ki, sümükləri də yesinlər ki, bu arada qapımn arasından ev sahibinin qoca anasının başı titrəyən səsi ilə bizə tərəf belə xəbər verdi: - Qadanız mənə gəlsin, bu qədər «balıx-balıx» deyə-deyə p əs niyə o gözəl sirkəni qoydunuz orada qaldı və ağzım heç açmadız da? Nənənin bu sözü bizi deyəsən yuxudan oyatdı; bir də baxaq ki, doğrudan da «balıq»nan «balıx» sözlərinin mübahisəsinə biz dörd nəfər ədib elə bərk qızışmışıq ki, on iki girvənkə balığı yeyib qurtarana kimi o gözəl sirkə tıx a n d ı dəc qalıb stolun üstündə; bir surətdə ki, haman sirkəni dördümüz də tamam yanm saat gözlədik ki, bazardan gəlsin. Q EYD:K j | / / şriftlə arxaik sözlər, kursivlə m əişət sözləri fərqləndirilm işdir. M üşahidə etm ək olar ki, M irzə C əlil xalq da nışıq dilini ədəbi dilə transfer edərək bu günün oxucusu üçün tam anlaşıqlı(100 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq) ədəbi nümunə yaratmışdır. 373 |