Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

              Giriş  dərsdə müxtəlif fiziki hərəkətlər haqqında, ayrı-ayrı idman növünün respublikamızda 
inkişafı  və  vəziyyəti haqqında, habelə görkəmli idmançılar barədə  qısa məlumatlar verilməlidir. Eyni 
zamanda bu dərsdə fiziki hərəkətlərin əhəmiyyəti, onların sağlamlığa təsiri, əməyə Vətənin müdafiəsinə 
hazırlıq işində oynadığı rolla əlaqədar sadə məlumatların verilməsi də faydalıdır. 
              Xüsisi giriş dərsinin yeni proqram materiallarının tədrisinə başlandıqda keçirilməsi məsləhətdir. 
Bu dərsi rübün əvvəlində və ortalarında aparmaq olar. Burada müəllim öz işinə yaradıcı yanaşmalı  və 
lazımi təşəbbüs göstərməlidir. Müəllimin söhbəti qısa, aydın və inandırıcı olmalı,  şagirdlərin fikri 
fəallığının yüksədilməsi şəraitində keçməlidir. Həmin dərs tipinə aid  bir nümunə verək: 
 
                                 Giriş dərsin təxmini planı 
                                  I sinif, I rüb
1
. Dərs №1 
              Dərsin vəzifələri: 1) şagirdləri bədən tərbiyəsi dərsinin təşkili və keçirilməsi ilə və ona hazırlıqla 
tanış etmək; 2) idman geyimi haqqında  şagirdlərə  məsləhət vermək; 3) məşğələyəqədər səhər 
gimnastikası kompleksini öyrətmək. 
              Dərsin keçirildiyi yer : sinif və ya idman meydançası (zal). 
 
                                       Dərsin məzmunu 
 
              Hazırlıq hissə – 10 dəq. 
1.
 
Bədən tərbiyəsi dərsləri, idman geyimi, dərsəqədər gimnastika haqqında qısa məlumat – 8 
dəq. 
2.
 
Sıraya düzülmək və nizamla meydançaya çıxmaq –2 dəq. 
              Əsas hissə – 30 dəq. 
Qeyd: I-II rüb 1-ci III-IV rüb isə 2-ci yarım il kimi nəzərdə tutulur. 

 109
1.
 
Əl-ələ tutaraq dairə düzəltmək -2 dəq. 
2.
 
Salamlaşmanı öyrənmək – 2 dəq. 
3.
 
Dərsəqədər gimnastika kompleksini öyrənmək – 10 dəq. 
4.
 
Uşaqlara tanış oyunlar keçmək – 16 dəq. 
               
              Tamamlayıcı hissə – 5 dəq. 
Yeni bacarıq və vərdişlər yaradan, mənimsədən 
dərs 
              Belə  dərslər proqram materialının öyrədilməsi ilə  əlaqədar keçirilir. Lakin o tədris prosesinin 
sıxlığının az, şagirdlərin boşdayanma hallarının çox olması ilə digər dərs tiplərindən fərqlənir. Çünki yeni 
bilik öyrədən dərsdə vaxtın çoxu yeni hərəkət texnikasının öyrədilməsinə, kobud səhvlərin 
düzəldilməsinə və zədələnmələrdən qorunmanın izahına sərf olunur. Belə dərsdə ayrı-ayrı mərhələlər olur 
ki, bunlar da yeni biliyin öyrədilməsindən ibarətdir. 
              Yeni  bilik  öyrədən dərsdə  əvvəl öyrədilmişlərin təkrarına həsr olunmuş kiçik bir mərhələ, 
keçilmişlərin yeni biliklə  əlaqələndirilməsi mərhələsi və s. ola bilər. Belə  dərsdə  əvvəllər qazanılmış 
biliklə yeni biliyi əlaqələndirib yoxlama aparılması və ev tapşırıqları verilməsi mərhələsi də mövcuddur. 
              Məlumdur ki, ana dili, riyaziyyat, təbiətşünaslıq və s. dərslərdə  dərs mərhələləri  əsasən 
müəllimin yaradıcılığı  və ymumi qəbul edilmiş müəyyən ardıcıllıqla həyata keçirilir. Yeni dərs, 
tapşırıqların qısa müddətdə yoxlanılması ilə, yoxlama yazı işi ilə, yaxud yeni məzmunun öyrədilməsi ilə 
başlanır. Sonra yeni bilik köhnə biliklə əlaqələndirilir, təkrarlanır və ev tapşırıqları verilir. 
              Bədən tərbiyəsi dərsləri isə ümumi pedaqoji baxımdan  əsasən həmin  şəkildə qurulsa da, onun 
özünəməxsus spesifik quruluşu və  mərhələləri vardır. Bədən tərbiyəsi dərsləri tədris materialının 
xarakterinə  və  şagirdlərin fiziki hazırlığına, fiziki inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq qurulur. Əgər 
digər fənlərdə nisbətən sabit, dəyişməz quruluş müəyyən mənada fayda verirsə, bədən tərbiyəsində dərs 
üç mərhələdə (hazırlıq,  əsas və tamamlayıcı  mərhələlər) qurulmalı, hər bir mərhələ onun qarşısında 
qoyulmuş əsas vəzifəni yerinə yetirməli və ümumi məqsədə yönəldilməlidir. Lakin qurulmasından asılı 
olaraq, ola bilər ki, hazırlıq hissədə  keçirilməli hər  hansı bir element həmin hissədə yox, əsas və 
tamamlayıcı hissədə keçirilsin. Yeni materialın tədrisi zamanı dərsin kiçik mərhələlərinin yerini dəyişmək 
də mümkündür. Məsələn, müəllimin yaradıcılığından, vaxtın mərhələlər üzrə bölüşdürülməsindən asılı 
olaraq dərsə  qədər səhər gimnastikası  hərəkətlərini dərsin hazırlıq,  əsas və istərsə  də tamamlayıcı 
hissəsində öyrədə bilər. Bütün bunlardan aydın olur ki, bədən tərbiyəsi dərsinin əsas mərhələlərindən dərs 
tipinə uyğun vəzifələr yerinə yetirilməlidir. Qeyri-əsas təhsil məqsədi ilə keçirilən kiçik mərhələlər isə öz 
yerini dəyişə bilər. Yeni tədris materialı öyrədən dərsə aid belə bir misal göstərək. Dərsin qarşısında 
hündürlüyə tullanmaq və «Çağırış» oyunu ilə tanış olmaq əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdu. 
Müəllim bu zaman dərsin hazırlıq hissəsində yeni dərsin vəzifələri haqqında izahat səciyyəli məlumat 
verməli, sıraya və cərgəyə düzmələrin bəzi elementlərini təkrar etməli (məsələn, seyrəlmələr, sıxlaşmalar, 
bir cərgədən iki cərgəyə  və  əksinə düzülmələr və s.) əsas hissədə hündürlüyə tullanma elementləri ilə 
zəngin olan hərəkət kompleksini və «Çağırış» oyununu öyrətməlidir. Tamamlayıcı hissədə isə, musiqinin 
müşayiəti ilə zalətrafı yerişi, sağa, sola dönmələri təkrar etməli, müxtəlif növ tənəffüs hərəkətlərini yerinə 
yetirməli, dərsi yekunlaşdırmalı, ev tapşırığı (məsələn, evdə raport verməni təkrar etmək) verməlidir. 
 
                     Yeni bacarıq və vərdiş  yaradan, öyrədən dərsin  
                                                    təxmini planı 
                                             II sinif. II rüb. Dərs № 2. 
              Dərsin vəzifələri: iki cərgədə üz-üzə duraraq (məsafə 4-5 m), əlavə  hərəkətlərdən sonra kiçik 
topu bir-birinə atıb-tutma, 30
o 
bucaq altında maili qoyulmuş gimnastika skamyasının üzərilə  əl və 
ayaqların köməyi ilə dırmaşma və hündürlüyə tullanma, «Ləkə vurmaqla xilasetmə» oyunu. 
              Dərsin keçirildiyi yer: idman meydançası. 
              Təchizat: kiçik top, gimnastika skamyası. 
 
                                              Dərsin məzmunu 
 

 110
              Hazırlıq hissə – 10 dəq. 
              Cərgəyə düzülmə, raport. Şagirdlərə  dərsin vəzifələri haqqında məlumat vermək. Meydança 
ətrafı yeriş, qaçış, düzülmələr. Ümuminkişaf hərəkətləri kompleksi. 
              Əsas hissə – 30 dəq. 
              Qaçaraq hündürlüyə tullanma. «Ləkə vurmaqla xilasetmə» oyununu öyrətmək. 
              Tamamlayıcı hissə – 5 dəq. 
              Sıraya düzülüb meydança ətrafı yerimək. Tənəffüs hərəkətləri. Diqqəti cəlbedici hərəkətlər. 
Dərsə yekun vurulması. 
 
Qazanılmış bacarıq və vərdişləri möhkəmləndirən dərslər 
 
              İri həcmli bəhsləri, rüb və  dərs ili ərzində qazanılmış bacarıq və  vərdişləri daha da 
dərinləşdirmək, keçilənləri sistemə salmaq və ümumiləşdirmək üçün möhkəmləndirici dərs tipindən 
istifadə olunur. Bəzən belə  dərs tipinə pedaqoji ədəbiyyatda təkrar dərslər deyilir. Təkrar dərslərin 
səmərəli olmasında müəllimin xüsusi hazırlığı mühüm rol oynayır. Belə dərslər gündəlik planda öz əksini 
tapmaqla yanaşı, müəllimdən  şagirdlərin fiziki hazırlığını, fiziki inkişafını, habelə onların psixoloji 
məlumatlarını da nəzərə almağı tələb edir. 
              Möhkəmləndirici və  təkmilləşdirmə  dərsinin  əsas məqsədi fiziki tərbiyə üzrə öyrənilmiş bilik, 
bacarıq və vərdişləri bir daha təkrar edib möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Bədən tərbiyəsi dərsində təkrar 
edilən mövzuların rüblər üzrə, ayrı-ayrı fiziki hazırlıq bölmələri və illik proqram materialları üzrə 
aparılması məqsədəuyğundur.  
              Mövzular  üzrə aparılan təkrarın  əsas məqsədi təxminən yeni bilik öyrədən dərsin məqsədinə 
yaxın olur, şagirdlərə öyrədilmiş  hərəkətlər (mövzular) üzrə meydana çıxan səhvlərin adət və  vərdiş 
halına keçməsinin təkrar yolu ilə qarşısını alır. Məsələn,  şagird qaçaraq uzununa tullanma zamanı  hər 
hansı bir səhvə (qaçış, təkan, uçuş və yerədüşmə fazalarında) yol verirsə, belə dərsin əsas məqsədi həmin 
nöqsanları aşkara çıxarmaq və aradan qaldırmaqdır. Hərəkətin icrası ilə əlaqədar belə dərslər iki yolla – 
hərəkət icra olunarkən səhvlərin yerindəcə düzəldilməsi və  hərəkətin düzgün yerinə yetirilməsi 
texnikasının bütün şagirdlər qarşısında bir daha nümayiş etdirilməsi yolu ilə düzəldilə bilər. 
              Hərəkətin müəllim və yaxud daha yaxşı icra edən fəal  şagirdlər göstərə bilər.  Əgər hərəkəti 
əksəriyyət  şagirdlər düzgün yerinə yetirə bilmirsə, onda həmin tədris materialını müəllim yenidən 
öyrətməlidir. Mövzular   üzrə  təkrarın  əsas məqsədi də, həmin mövzunu yenidən təkrar edib 
möhkəmlətmək və təkmilləşdirməkdən ibarətdir. 
              Müşahidələr göstərir ki, bəzi sinif müəllimləri dərsdə mütəhərrik oyunlara daha geniş yer verir, 
gimnastika, yüngül atletika hərəkətlərinə isə lazımınca əhəmiyyət vermirlər. Nəticədə şagirdlərin ibtidai 
sinif yaşlarında düzgün yeriş, səlis qaçış  və gözəl qamət vərdişləri istənilən səviyyədə  aşılanmır. Bu 
baxımdan ibtidai siniflərdə ayrı-ayrı fiziki hazırlıq bölmələrinin təkrarına müəyyən vaxt ayrılması 
vacibdir.  İşin belə  təşkili həm oyunların, həm də gimnastika, yüngül atletika hərəkətlərinin lazımınca 
təkrarına kömək edir. Odur ki, onun hansı rübdə həlledici rol oynaması ilə əlaqədar aparılması faydalıdır. 
Məsələn, I-IV rüblərdə yüngül atletika və mütəhərrik oyunlar (yüngül atletika xarakterli mürəkkəb və 
oynanılması geniş sahə  tələb edən oyunlar və  s.),  II  və III rüblərdə isə gimnastika hərəkətləri üzrə 
təkrarların təşkili məsləhətdir. 
              İllik proqram materialını  təkrar edən dərsin  əsas məqsədi isə  dərs ilinin sonunda bütün rüb 
ərzində öyrənilənlərin təkrarıdır. Bu təkrar tədris mahiyyətinə görə başqalarından fərqlənir. Çünki bu 
zaman öyrənilmiş materialllar təkrar edilməklə  dərinləşdirilir və  təkmilləşdirilir. Belə  təkrar dərsdə 
şagirdlərin fiziki tərbiyə üzrə bilik, bacarıq və vərdişlərinin yoxlanılıb qiymətləndirilməlidir. 
Qarışıq dərs 
              Qarışıq dərsdə  şagirdlərə yeni tədris materialı öyrədilir və eyni zamanda keçilmiş  dərslər 
təkrarlanır.  İbtidai siniflərin bədən tərbiyəsi dərslərində qarışıq dərsə geniş yer verilir.  Bu, əsasən 
şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Ona görə ki , həmin yaşda şagirdlərin bütöv bir dərsdə yeni 
bilik öyrənməyə və ya əvvəlkilərin təkrarına (təkmilləşdirilməsinə) o qədər də marağı olmur. Təcrübədən 
məlum olur ki, kiçik məktəbyaşlı  şagirdlər hər dərsdə yeni hərəkət və yaxud bir mütəhərrik oyun 
öyrənməyə  səy göstərdikləri kimi, daha intensiv iş görməyə  də (hərəkət etməyə) var qüvvələri ilə 

 111
çalışırlar. Çünki, dərsdə yalnız yeni hərəkət öyrənilməsi məşğul olanların normal fiziki yüklə  təmin 
edilməsinə mane olur, onlar diqqətlərini lazımi səviyyədə təlim prosesinə cəmləşdirə bilmirlər. Buna görə 
də qarışıq dərsdən istifadə etmək bədən tərbiyəsinin tədrisində özünəməxsus yer tutur. 
              Yeni hərəkətlər dərsin əsas hissəsində öyrədilir və buna daha çox vaxt ayrılır. Qalan vaxt ərzində 
isə keçilmiş dərslər möhkəmləndirilir. Bəzən əksinə olur, yəni əsas hissənin yarımmərhələsində təkrarlar 
aparılır, ikinci yarımmərhələsində isə yeni tədris materialı öyrədilir. Bunlar hər şeydən əvvəl, dərsin ayrı-
ayrı hissələrinə ayrılmış vaxtdan və bölüşdürülmüş fiziki yükdən asılıdır. Yeni hərəkətin və yaxud 
keçilmiş  dərslərin təkrarı  dərsin  əsas hissəsinin birinci yarımmərhələsində  dərsin gedişi prosesində 
müəyyənləşdirilməsi məqsədəuyğundur. Çünki, dərs, bəzən qabaqcadan planlaşdırıldığı kimi aparılır, 
bəzən də  əksinə, müəllim onu yaradıcı surətdə keçirir yəni nəzərdə tutulmayan maraqlı oyun və ya 
hərəkət keçirilir). Bəzən də əksinə, müəllim müəyyən səbəblərə görə dərsi plan üzrə keçə bilmir, bir qədər 
plandan kənara çıxır; hərəkətlər şagirdlər üçün cansıxıcı və ağır olur, onların yorulması müşahidə edilir. 
Elə buna görə  də, yaxşı olar ki, birinci vəziyyətdə, dərsin  əsas hissəsinin birinci yarısında keçirilmiş 
dərslər təkrar olunsun, ikinci hissəsində isə, bir yeni hərəkət öyrədilsin. İkinci vəziyyətdə isə (şagirdlərin 
yorulması hiss olunduqda, əhval-ruhiyyəsi aşağı olduqda və s.) əvvəl yeni hərəkət öyrədilsin, sonra isə 
təkrar aparılsın. Bütün deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, yeni hərəkət texnikası şagirdlərin güclü enerjiyə 
malik olduqları dövrdə öyrədilməli, qalan müddətdə isə, möhkəmləndirici işlər görülməlidir. 
                       
Qarışıq dərslərin təxmini planı 
III sinif. III rüb. Dərs № 14. 
              Dərsin vəzifələri: 1)  dayaqlı oturub, geriyə mayallaq aşmaqla kürəklər üzərində mil dayanmağı 
təkmilləşdirmə; 2) gimnastika skamyası  və gimnastika divarı üzrə müxtəlif üsullarla dırmaşaraq 
maneələri dəf etməklə tanış olmaq; 3) «Üzəngi» oyunu. 
              Təchizat: 1) gimnastika döşəkləri; 2) gimnastika skamyası; 3) gimnastika divarı. 
              Dərsin keçirildiyi yer: idman zalı. 
                                      
Dərsin məzmunu 
              Hazırlıq hissə – 10 dəq. 
              Cərgəyə düzülmə. Salamlaşma. Dərsin vəzifələri haqqında məlumat vermək. Dönmələr. Zalətrafı 
və diaqonal üzrə zalın mərkəzinə doğru yeriş və asta qaçışlar. Gimnastika kompleksi hərəkətləri. 
              Əsas hissə – 30 dəq. 
              Bir cərgəyə düzülmək. 
              Geriyə mayallaq aşmaqla kürəklər üzərində mil dayanma. 
              Gimnastika skamyası üzərində əl və ayaqların köməyi ilə sürünmə. 
              Gimnastika skamyası üzərində yalnız əllərin köməyi ilə sürünmə. 
              Müxtəlif üsullarla gimnastika divarına dırmaşma. 
              «Üzəngi» oyunu (əvvəllər öyrənilmiş). 
              Tamamlayıcı hissə – 5 dəq. 
              Bir cərgəyə düzülmə. Bir sıraya düzülmə. Siqnallar üzrə zalətrafı ritmik və pəncə-daban üzərində 
yeriş. Dərsin yekunlaşdırılması (qiymətləndirmə, keçilmiş dərslər üzrə sual-cavab aparmaq, ev tapşırıqları 
vermək). 
                               
 
Yoxlama dərs 
              Bu dərs tipii digərlərindən o qədər də fərqlənmir. Lakin bunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir 
ki, həmin prosesdə şagirdlərin yoxlanılıb qiymətləndirilməsi diqqət mərkəzində olur, ona çox vaxt ayrılır. 
Digər fənlərdə olduğu kimi, bədən tərbiyəsi üzrə də yoxlama dərsi üç hissədə aparılır. Yoxlama dərsinin 
rübün ortasında və axırında aparılması məsləhətdir. Yoxlama dərsi müntəzəm aparılmalı, hansı hərəkətlər 
üzrə aparılacağı qabaqcadan şagirdlərin nəzərinə çatdırılmalıdır. Bundan əlavə, həmin hərəkətin qiymət 
meyarları elan olunmalıdır. Eyni zamanda, hərəkət yerinə yetirilən vaxt nə kimi kobud və yaxud hiss 
ediləcək səhvlərin ola biləcəyi ehtimalı şagirdlərə bildirilməlidir. 

 112
              Müşahidə olunmuşdur ki, yoxlama dərslərinə  şagirdlərin marağını, hərəkət və idrak fəallığını 
artırmaqdan ötrü yoxlama hərəkətlərinin adalrını və tədris normalarının şagirdlər tərəfindən dəftərə qeyd 
olunması olduqca vacibdir. Hərəkət növləri üzrə keçirilən yoxlama dərsində  şagirdlər  əvvəl məşq edir, 
sonra isə üç cəhdlə öz qüvvələrini sınayırlar. Qiymətləndirmədə belə bir qayda var ki, cəhddə göstərilən 
ən yaxşı nəticə şagirdin qiymətləndirilməsinin əsasını təşkil edir. 
              Yoxlama  dərsin yalnız fiziki hərəkətlər üzrə deyil, proqramdakı mütəhərrik oyunlar üzrə  də 
keçirilir. Müəllimin burada diqqətlə müşahidə aparması başlıca  şərtdir. Mütəhərrik oyunlar üzrə 
qiymətləndirmə zamanı ən yaxşı və ən səliqəli oyun nümayiş etdirmə, oyun fəndlərinə (qaydalarına) yaxşı 
yiyələnmə əsas götürülür. 
              Yoxlama  dərslərində, müəllim  şagirdlərin mühafizəsinə  və onlara kömək göstərilməsinə 
çalışmalıdır. 
                             
Yoxlama dərsinin təxmini planı 
                                       II sinif. III rüb. Dərs № 3. 
              Dərsin vəzifələri: 1) qaçaraq «Qıçı bükmə» üsulu ilə uzununa tullanma üzrə yoxlama keçirmək; 
2) «Durma, qaç» oyunu. 
              Dərsin keçirildiyi yer: idman meydançası. 
              Təchizat: ruletka. 
                                                Dərsin məzmunu 
              Hazırlıq hissə – 10 dəq. 
              Bir  cərgəyə düzülmək. Raport. Dərsin vəzifələrinə aid məlumat vermək. Yerişin qaçışla 
növbələşdirilməsi. Meydançada diaqonal üzrə yeriş. Bir sıradan iki və ya üç sıraya düzülmək. 
Ümuminkişafetdirici hərəkət kompleksi. 
              Əsas hissə – 30 dəq. 
              Qaçaraq «Qıçı bükmə» üsulu ilə uzununa tullanma: 
1)
 
sınaq tullanmaları – 2 dəfə 
2)
 
qiymət: qaçaraq «Qıçı bükmə» üsulu ilə uzununa tullanma. 
              «Durma, qaç» oyunu (əvvəllər keçilmiş) 
              Tamamlayıcı hissə – 5 dəq. 
              Cərgəyə düzülmə. Adi yeriş və tənəffüs hərəkətləri. 
              Dərsin yekunlaşdırılması. 
                  
                                   IV.2. Bədən tərbiyəsi dərsinin təşkili 
            Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq məktəb qarşısında qoyulmuş ən ümdə vəzifələrdən 
biri, gələcək qurucuları olan gənc nəslin sağlam, gümrah, şən və iradəcə möhkəm böyüməsini təmin 
etməkdən ibarət olmuşdur. Həmin məqsədlə də şagirdlərin fiziki inkişafına, hazırlığına və yaşına müvafiq 
bədən tərbiyəsi proqramları tərtib edilmiş və 1927-ci ildən tətbiq olunmağa başlanmışdır. 
              İctimai-iqtisadi quruluşun inkişafı, tərbiyənin məzmunu, forma və üsullarının daha da 
təkmilləşdirilib müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, eyni zamanda, məktəblilərin maddi həyat tərzinin 
yaxşılaşdırılması və daha da möhkəmləndirilməsi nəticəsində bədən tərbiyəsi üzrə tədris proqramları 10 
dəfədən çox dəyişdirilərək şəraitlə əlaqələndirilmiş, yeni məzmun və məna kəsb etmişdir. 
              Proqramın təkmilləşdirilməsi heç də o demək deyildir ki, məktəbin fiziki tərbiyə sahəsində 
qarşısında duran vəzifələri artıq həll edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumtəhsil məktəblərində  fiziki 
tərbiyə üzrə  işlərin müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması, hər  şeydən  əvvəl, onun hansı mütərəqqi forma, 
üsul, vasitə  və  tədris proqramları ilə    həyata keçirilməsindən çox asılıdır. Bədən tərbiyəsi dərslərinin 
səmərəliliyinin yüksədilməsi, dərsin və onun ayrı-ayrı hissələrinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, 
qarşıya qoyulmuş konkret tələb və vəzifələri, onların düzgün təşkili və keçirilməsi ilə sıx bağlıdır. Dərsin 
ayrı-ayrı xüsusiyyətləri, tələb və vəzifələri hər bir dərsə verilən ümumi tələb, vəzifə və xüsusiyyətlərdən 
irəli gəlir, onunla mütənasiblik təşkil edir. Buna görə də təkmilləşdirilmiş proqram materialları və müasir 
dərsə verilən tələblər baxımından, dərsə hazırlıq işlərini, onun qarşısında qoyulan tələb və  vəzifələri, 
bunların həyavta keçirilməsini, habelə mühüm pedaqoji amil olan dərs hissələri arasında əlaqəni və s. şərh 
etməyi lazım bilirik. 

 113
 
2.1. Bədən tərbiyəsi dərslərinin optimal təşkilinin 
başlıca şərtləri 
 Bədən tərbiyəsi məşğələlərinin səmərəliliyinin yüksədilməsində onun optimal şəkildə  təşkili 
mühüm rol oynayır. 
          Məşğələnin səmərəliliyini yüksəltmək, onu optimallaşdırmaq bir sıra pedaqoji-psixoloji amillərlə 
sıx surətdə  əlaqədardır. Bunları  nəzərə almadan təlim-məşqin keyfiyyətinin artırılmasından danışmağa 
dəyməz. Digər fənlərdə olduğu kimi, şagirdlərlə aparılan bədən tərbiyəsi məşğələlərində  də 
optimallaşdırma təhsilin məzmununun elmli olması, müasir şəraitlə sıx əlaqələndirilməsi, sistematiklik və 
ardıcıllıqla həyata keçirilməsi ilə şərtlənir. Məşğələnin optimal təşkili, eyni zamanda bədən tərbiyəsi üzrə 
nəzəri və praktik materialların  şagirdlər tərəfindən  fəal, mütəşəkkil və yaradıcılıqla,  şüurlu surətdə 
öyrənilməsi ilə  səciyyələnir. Bu o deməkdir ki, hər hansı bir fiziki hərəkət öyrədilirsə, bu hərəkətin nə 
məqsədlə yerinə yetirilməsi, sosial-iqtisadi əhəmiyyəti  şagirdlərə çatdırılmalıdır. Bundan əlavə, 
hərəkətlərin yüksək fəallıq və şüurlu olaraq öyrədilməsində şifahi, əyani və praktik, həmçinin reproduktiv 
və  tədqiqatçılıq metodlarının optimallıqla uzlaşdırılması  məşğələnin optimal surətdə  təşkilində başlıca 
şərtdir. 
              Bədən tərbiyəsi məşğələlərinin optimallaşdırılmasının ümumi cəhətləri ilə yanaşı, həm də 
özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Fiziki tərbiyə üzrə təlim-tərbiyə tapşırıqlarının verilməsinə kompleks 
yanaşmaq onun optimallaşdırılmasının əsas vasitələrindəndir, həmin baxımdan şagirdlərlə keçirilən bədən 
tərbiyəsi məşğələlərinə kompleks yanaşma müəllimin daima diqqət mərkəzində olmalıdır. 
              Sual  olunur:  Burada  əsasən hansı pedaqoji-psixoloji və  tərbiyəvi  şərtlər nəzərdə tutulmalıdır? 
Həmin məsələdən dərs ilinin əvvəlində  şagirdlərin bilik, bacarıq və  vərdişlərini formalaşdıran, ideya-
siyasi səviyyəsini yüksəldən, mənəvi emosional hissləri və qabiliyyətləri  inkişaf etdirən fiziki 
tapşırıqların kompleks planlaşdırılması mühüm yer tutur. 
              Müşahidələr göstərir ki, bədən tərbiyəsi məşğələlərinin təşkilində kompleks yanaşma qarşıya 
qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsində xüsusi rol oynayır. Əvvəla, bu zaman şagirdlər fiziki yüklə 
normal şəkildə təmin olunur. İkincisi, şagirdlər əməyə və müdafiəyə hazırlaşırlar. Bundan əlavə, bədən 
tərbiyəsi üzrə işlərə kompleks yanaşma şagirdlərin həddən artıq yüklənməsinin qarşısını almaqla bərabər, 
həm də onların böyük əksəriyyətinin idman dərəcəsi normalarını ödəmələrinə də zəmin yaradır. 
              Bədən tərbiyəsi məşğələlərinin qarşısında konkret və aydın vəzifələrin qoyulması, bu vəzifələrin 
bir-birini tamamlaması və ümumi məqsədin həyata keçirilməsinə yönəldilməsi optimallaşdırmanın başlıca 
şərtlərindəndir. Müasir məşğələlərin qarşısında duran vəzifələr müəyyən edilərkən 3 məsələyə xüsusi 
diqqət yetirmək lazımdır. Bu hər bir məşğələnin təhsilverici, tərbiyəedici və inkişafetdirici vəzifələrin 
olması ilə  səciyyələnir. Buna görə  də müəllim məşğələnin qarşısında duran vəzifələri düzgün 
müəyyənləşdirməklə onun optimallaşdırılmasına ilkin zəmin yaratmış olur. 
              Bakı şəhərindəki qabaqcıl bədən tərbiyəsi müəllimləri ilə söhbətdən, dərslərin müşahidəsindən, 
habelə  tədris sənədlərinin öyrənilib təhlil olunmasından aydın olur ki, optimallaşdırma qabaqcıl və 
təcrübəli müəllimlərin pedaqoji fəaliyyətində öz əksini tapmışdır. İcmal tutularkən məşğələlərin ümumi 
məqsədi və  vəzifələri daha da konkretləşdirilir. Tədris-məşğələ prosesində  əvvəldən axıradək həmin 
məsələlərin həlli diqqət mərkəzində saxlanılır. Bədən tərbiyəsi fənninin sosial-iqtisadi əhəmiyyətini, nə 
üçün keçirilməsini həyatdan götürülmüş faktik materiallar əsasında şifahi və əyani metodlarla izah edir və 
öyrədirlər. Bu prosesdə  şagirdlərə  hərəkətləri düzgün icra etmək texnikası öyrədilməklə, tərbiyəedici 
izahat işi də aparılır. Nəticədə də şagirdlər dərsə fəal və şüurlu olaraq yanaşır, verilən tapşırıqları yüksək 
fəallıqla, yaradıcılıqla və böyük həvəs və maraqla yerinə yetirirlər. Bəzi hallarda isə  həmin vəzifələrin 
həllində müəyyən nöqsanlara yol verilir. Fiziki tərbiyə prosesində ayrı-ayrı idman növləri üzrə müvafiq 
bacarıq və  vərdişləri  şagirdlərə  aşılamaqla kifayətlənirlər. Xüsusi ilə  məşğələ vaxtı  şagirdlərin  əqli, 
psixoloji hisslərini və qabiliyyətlərini inkişaf etdirən fiziki tapşırıqlara az yer verilir. 
              Buna  görə  də  həmin məşğələ cansıxıcı  və  şagirdlərin qeyri-fəallığı  əsasında həyata keçirilir. 
Məşğələyə maraq azalır, davamiyyətin tam təmini işi çətinləşdirir.  Əlbəttə, dərsdə  fəallıq və  şüurluluq 
prinsipi və bunların vəhdətinin təmin edilməsinə ciddi səy göstərilməlidir. Bunun üçün də  hər bir 
məşğələdə, ilk növbədə, təhsilverici, tərbiyəverici və inkişafetdirici vəzifələr qoyulmalıdır. Həmin 

 114
vəzifələr kortəbii deyil, mövzunun spesifikasından, məzmunun imkanlarından və  şagirdlərin maraq və 
meylindən asılı olaraq həyata keçirilməlidir. 
              Təlimin optimallaşdırılması yalnız vəzifələrin kompleks şəkildə müəyyənləşdirilməsi ilə 
tamamlanmır. Burada məşğələ zamanı  şagirdlərin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması da təlimin optimal 
yolla təşkilində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin baxımdan bədən tərbiyəsinin tədrisi səmərəliliyinin 
yüksədilməsi məqsədilə şagirdlərin yaş və cinsi xüsusiyyətlərini dərindən öyrənməli və pedaqoji prosesdə 
nəzərə alınmalıdır. 
              Şagirdlərin fiziki hazırlığı, fiziki inkişafı  nəzərə alındıqdan sonra müəllim məşğələnin 
məzmununu müəyyənləşdirməyə yönələn, yeni mövzunu izah etmək üçün material seçməyə başlayır və 
fiziki tapşırıqlar seçir, bunların icra tempini hansı ardıcıllıqla keçməsini bu prosesdə  şagirdlərin 
müstəqillik dərəcəsini müəyyən edir. 
              Pedaqoji  elmlər doktoru, keçmiş SSRİ –nin Pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü 
Y.K.Babanski məşğələnin məzmununun düzgün planlaşdırılmasını yüksək qiymətləndirir və onun 
əhəmiyyəti haqqında deyir ki,