Dərs vəsaiti təşkilati davranış kursunun qısa icmalını əhatə

Bixeviorist yanaşmanın kökləri tarixin dərinliklərinə, İvan 
Pavlov və Con B.Uotsonun əsərlərinə gedib çatır. Bixeviorizmin 
pionerləri və onların sələfləri olan psixoloqlar əlçatmaz ağlın 
deyil, müşahidə edilən davranış formalarının öyrənilməsinin 
vacibliyini qeyd edirdilər. Onlar, «stimul-reaksiya» (S-R) prin-

---

10 
sipinə əsaslanan, insan davranışının izahı üçün dəqiq müəyyən-
ləşdirilmiş klassik eksperimentlərdən istifadə edirdilər. 
Müasir bixeviorizm öz başlanğıcını B.F.Skinnerin əsərlə-
rindən götürür. O hesab edirdi ki, erkən bixevioristlər daha mü-
rəkkəb operant formalarını deyil, davranışın cavab formalarını 
(stimullardan irəli gələn davranış formalarını) izah etməyə kö-
məklik göstərmişdirlər. Başqa sözlə desək, S-R yanaşması fiziki 
refleksləri izah etməyə köməklik edir. Məsələn, əgər insanı san-
caqla iynələsən (S), o dik atılar (R), yaxud əgər onu diz qapa-
ğından azca aşağı astaca olaraq vursan (S), o ayağını uzadar (R). 
Beləliklə, dəqiq müəyyənləşdirilmiş şərtlər üzrə keçirilmiş sı-
naqların köməyi ilə, Skinner aşkar etmişdir ki, nəticələr, davra-
nışın əksər formalarını onu yaradan stimuldan daha yaxşı izah 
edə bilərlər. İstənilən nəticəni əldə etmək üçün orqanizm ətraf 
mühitlə təmasda olmaq məcburiyyətindədir. Operant şərtlənmə 
zamanı əvvəlki stimul müəyyən davranışı doğurmur; o, həmin 
davranışı «daxil etmək» üçün bir siqnaldır. Skinnerə görə, davra-
nış onun öz nəticələrinin funksiyasıdır. 
Burada qeyd etmək vacibdir ki, bixevioristik yanaşma mü-
hit haqqında təsəvvürlərə əsaslanır. Alim iddia edir ki, düşüncə, 
gözləntilər və qavrama kimi koqnitiv proseslər mövcud ola bilər, 
lakin onlar, davranışa nəzarət və onun haqqında qabaqcadan 
xəbər vermək, eləcə də onu idarə etmək üçün vacib deyillər. 
Lakin bəzi bixeviorist alimlər düşünürlər ki, bu cür yanaşma 
çərçivəsində koqnitiv dəyərlərə də yer vardır. Belə ki, son illərdə 
sosial öyrənmə (social learning) yanaşması yaranmışdır ki, 
burada həm koqnitiv, həm də bixevioristik yanaşma an-
layışlarından istifadə edilir. 
Koqnitiv yanaşmanı - mentalistlikdə, bixevioristik yanaş-
manı isə determinizmdə günahlandırırdılar. Sosial öyrənmə ya-
naşması koqnitiv psixologiya və bixeviorizmin nailiyyətlərini 
izah etməyə çalışır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, sosial öyrənmə yanaşması bixe-
vioristikdir. Ona əsasən, davranış təhlil edilə bilər. Buna baxma-

---

11 
yaraq, sərt və ya radikal bixeviorizmdən fərqli olaraq, sosial öy-
rənmə yanaşması iddia edir ki, insanlar şüurludur və onların dav-
ranışları məqsədyönlüdür. Həmçinin, bu yanaşma çərçivəsində 
ehtimal edilir ki, dəstəkləyən amillərin mövcudluğu üçün, insanlar 
ətraf mühiti dərk edir, onu dəyişdirir və qururlar. Eləcə də qeyd 
edilir ki, öyrənmə zamanı qaydaların və simvolik proseslərin 
əhəmiyyəti boyükdür. Məşhur amerikan alimi Albert Banduranın 
əsəri bu yanaşmanı daha yaxşı təsvir edir. 
Bandura izah edir ki, «əsasən, məhz öz fəaliyyətləri 
nəticəsində, insanlar ətraf mühitdə elə şərait yaradırlar ki, o, ca-
vab olaraq, insanların davranışına təsir edir. Davranışdan irəli 
gələn təcrübə, həmçinin qismən də olsa, insanın kim olacağını və 
nə edə biləcəyini müəyyən edir; bu da öz növbəsində, onun son-
rakı davranışına təsir edir». 
Təşkilati davranış - elmin yeni və inkişafda olan bir sahəsi-
dir. O, qanuni şəkildə, eklektik formada insan davranışına artıq 
mövcud yanaşmaların ən yaxşısını götürə bilər. Ənənəvi olaraq, 
təşkilati davranış haqqında yazan müəlliflərin əksəriyyəti 
humanist koqnitiv yanaşmanı qəbul edirdilər. Lakin son bir neçə 
ildə təşkilati davranışa həsr edilən nəzəri və eksperimental təd-
qiqatlarda bixevioristik modellərdən daha çox istifadə olunur. 
Bu nəzəri yanaşmaların təqdim olunması səbəbi ümumilikdə 
insan davranışı adlanan mürəkkəb fenomenin qiymətləndirilməsi 
ilə bağlı deyil, həmin proseslərin daha yaxşı dərk edilməsi ilə 
əlaqəlidir. Təşkilatda insan davranışının dərk edilməsi - təşkilati 
davranışın konseptual modeli qarşısında duran olduqca vacib bir 
məqsəddir. Dərketmədən əlavə, iki arzuolunan məqsəd də vardır: 
proqnozlaşdırma və nəzarət. Təşkilati davranış sahəsi insan 
resursları üzrə müasir menecerlər üçün bazis rolunu oynayır. 
Beləliklə, təşkilati davranış konseptual modelinin məqsədi - 
insan resursları davranışının əvvəlcədən proqnozlaşdırılması və 
idarə edilməsidir. 
Təşkilati davranışın dərk edilməsi üçün ən vacib olanı koq-
nitiv yanaşmadır. Bixevioristik yanaşma da fənnin dərk edil-

---

12 
məsinə yardım edə bilər, lakin ehtimal etmək olar ki, bu yanaş-
manın qabaqcadan xəbərvermə və nəzarət üçün “hazırladığı” 
töhfə daha vacibdir. Məsələn, Eduard Torndayk tərəfindən aşkar 
edilən klassik səmərə qanununa əsaslanan bixevioristik yanaş-
maya görə, pozitiv və dəstəkləyici nəticələri ortaya qoyan təşkilati 
davranışın özünü biruzə vermək sürəti daha sonra güclənəcək, 
neqativ nəticə və ya cəza gətirən təşkilati davranış isə, getdikcə 
zəifləyəcək və ona daha nadir hallarda rast gəlinəcəkdir. Beləliklə, 
təşkilati davranışı ətraf mühitin situasion amillərinin idarə 
edilməsi əsasında, qabaqcadan görmək və ona nəzarət etmək olar. 
Əgər təşkilati davranışın konseptual modelinin köməyi ilə 
hər üç məqsədə, yəni anlama, qabaqcadan görmə və nəzarətə nail 
olmaq tələb edilirsə, bu halda həm koqnitiv, həm də bixevioristik 
yanşma həyati vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, 
koqnitiv istiqamətlənmiş daxili səbəb amilləri və bixevioristik 
şəkildə istiqamətlənmiş xarici mühit amilləri də mühümdür. Baş-
qa sözlə desək, həm koqnitiv, həm də bixevioristik konsepsiya-
ları özündə birləşdirən sosial təlim yanaşması təşkilati davranış 
üçün yararlı konseptual model ola bilər ki, o da dərketmə, proq-
nozlaşdırma və nəzarətə köməklik edə bilər. 
Təşkilati davranışda menecerlər vacib rol oynayırlar. Bildi-
yimiz kimi, menecerlər - təşkilatın qarşısında duran məqsədlərə 
digər insanların vasitəsilə nail olan insanlardır. Menecerlər qərar 
qəbul edir, resursları cəmləyir, başqalarının fəaliyyətini koordi-
nasiya edir və onu təşkilatın məqsədlərinə çatmaqdan ötrü 
yönəldir. Eyni zamanda, təşkilatı ümumi məqsədlərə nail olmaq 
üçün nisbətən daimi əsaslarla fəaliyyət göstərən iki və ya daha 
çox insanın koordinasiya olunan ittifaqı kimi başa düşmək olar. 
XX əsrin əvvəllərində fransız sənayeçisi Q.Fayol yazırdı 
ki, bütün menecerlər beş əsas idarəçilik funksiyasını yerinə yeti-
rirlər. Onlar planlaşdırır, təşkil, rəhbərlik, koordinasiya və nəza-
rət edirlər. Hal-hazırda bu funksiyalar əsasən planlaşdırma, işin 
təşkili, motivasiya və nəzarətdən ibarətdir. 

---

13 
1960-cı illərin sonunda Q.Mintsberq, menecerlərin işini 
dərindən tədqiq edərək, belə nəticəyə gəlmişdi ki, onlar bir-biri 
ilə sıx əlaqədə olan bir sıra rolları “ifa edirlər”. Menecerlər şərti 
olaraq üç qrupa bölünürlər.