Dərslik Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin 16 mart 2007-ci IL tarixli məktubu ilə müsbət rəy verilmiş tədris proqramı əsasında yazılmışdır. «TƏBİB»

FH-da tibb xidməti üçün bütün növ əmlakın əsas mən­bələri aşağıdakılardır:

l.MMTX anbarlarında olan əmlak;

2. 
   Müalicə müəssisələrində sülh dövründə yaradılmış və
   

FH-lar üçün nəzərdə tutulmuş əmlak.

3. 
   Cari təchizat üçün nəzərdə tutulmuş əmlak;
   
4. 
   MMTX üçün yerli icra hakimyyəti qurumları tərəfin­
   

dən ayrılan sanitar-təsərrüfat əmlakı;

5. 
   MM qərargahından ayrılan xüsusi əmlak;
   

Sülh dövründə MMTX müəssisələrində tibbi
təchizatının təşkili

Mülki Müdafiə Tibb Xidməti müəssisələrinin tibbi təchizatı əvvəlcədən tərtib olunmuş plan üzrə həyata keçiri­lir. Hər bir tibbi müəssisənin yaradıldığı vaxtdan tabel təh- cizatı təmin edilməlidir.

Sülh dövründə MMTX müəssisələri aşağıdakı qaydada əmlakla təmin olunur:

1.Sanitar post (SP) və sanitar drujina (SD) baza müəs­sisənin vəsaiti hesabına yerli səhiyyənin tabeliyində olan aptek şəbəkədən zəruri əmlakla təmin olunur. Bir SD çan­tası 1 saat ərzində 10-12 xəsarətalmışa yardım göstərməyə kifayət edir. 10 saatlıq iş ərzində çanta 2-3 dəfə zəruri əm­lakla doldurulmalı;

2. 
   İlk Həkim Yardımı Dəstəsi (İHYD) sülh dövründə tədris-təlim məqsədi ilə şəxsi heyətin öyrədilməsi üçün əm­lakla təmin edilir. İHYD-si eyni zamanda FH-lar üçün zə­ruri əmlakla təmin olunmalıdır. Tibbi təchizatın bir hissəsi hərbi dövrlərdə cari təminatın hesabına həyata keçirilir. Digər hissə isə şəhər kənarında yerləşən anbarlar hesabına təmin edilir;
   
3. 
   İxtisaslaşdırılmış Tibbi Yardım Briqadası (İTYB), İxtisaslaşdırılmış Tibbi Yardım Dəstəsi (İTYD) və ixtisas­laşdırılmış Epidemiya əleyhinə Briqadanın (İTYB) əmlakla təminatı baza müəssisənin hesabına və tabel təchizatına uyğun olaraq həyata keçirilir. Bütün əmlak qutularda ol­malı və qutuların çəkisi təxminən 50 kq nəzərdə tutulub. Sənədlər 2 nüsxədə yazılır; 1 -ci nüsxə baza müəssisədə, 2-ci isə qutularda olmalıdır.
   

4.Səhra İnfeksion Qospital (İSQ) sülh dövründə təlim- tədris məqsədi ilə baza müəssisənin çari təminatı hesabına zəruri əmlakla təmin edilir. FH-da isə MMTX-in anbarlar­dan ayrılan əmlakla təmin edilir;

5.Səyyari Epiimiya əleyhinə Dəstəsi (SEƏD) sülh dövründə yaradıldığı baza müəssisənin cari təminatı qayda­sında əmlakla təmin edilir. FH-da isə SEƏD-in təminatı SEM və MMTX-in anbarlarından ayrılan əmlak hesabına həyata keçirilir;

u'6.Tibbi təchizat qurumlarının əsas vəzifələrindən biri də tibbi əmlakın kütləvi qırğın silahlarının təsirlərindən mühafizə etməkdir. Ona görə tibbi anbarlar düşmən atəşi cəlb edə biləcək obyektlərdən aralı olmalıdır:

7. 
   Tibbi əmlakın ZM, RM və BS-dan mühafizəsində qermetik qutulardan istifadə olunmalı;
   
8. 
   Müalicə-profilaktika müəssisələrində olan tibbi əm­lak ehtiyatlan mühafizəsi üçün otaqlarda əlavə qermetik- ləşdirmə tədbirləri həyata keçirmək;
   
9. 
   Düşmən hücumu təhlükəsi zamanı anbar və iri ap­teklərin şəhərkənarı əraziyə köçürülməsini təmin etmək və yeni şəraitdə işinin təşkili;
   

Radiaktiv tozların təsirinə məruz qalmış qermetik qablaşdırılmış tibbi əmlak dezaktivasiya tədbirlərindən son­ra istifadə oluna bilər. Belə ki, RM təsirinə məruz qalmış qablaşdırılmış tibbi əmlak fiziki-kimyəvi və farmakoloji xüsusiyyətlərini dəyişmir və istifadəyə yararlıdır. Çirklən­miş qutular nəm əski ilə silinir və qutu açılır.

Tibbi avadanlıq nəm əski ilə silinir. Tibbi alətlər sa­bunlu suda fırça ilə yuylur və sonra da sterlizasiya olunur. Qablaşdırılmış tibbi əmlak ZM təsirinə məruz qaldıqda isti­fadə üçün yararsız hesab olunur və məhv edilməlidir. Lakin

ZM təsirinə məruz qalmış tibbi alət və digər predmetlər
nəm əski ilə silinməli, sonra da sabunlu suda yuyulmalıdır.

Bakterioloji silah təsirinə məruz qalmış tibbi əmlak, alət və predmetləri də yuxarıda göstərilən qaydada əvvəlcə dezaktivasiya, sonra da dezinfeksiya etmək lazımdır.

Yüksək və aşağı temperatur təsirinə məruz qalmış dərman preparatları təkrar farmakoloji nəzarətdən keçmə­lidir.

Tibbi təchizatın şəxsi heyəti bütün tədbirləri fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməklə həyata kesiirməli- dir.

Tibbi təchizat karantin elan olunmuş ərazidə sanitar- buraxılış məntəqəsində müvafiq yoxlamadan sonra həyata keçirilməlidir. Kommunikasiya dağıldıqda və ya sıradan çıxdıqda tibbi təchizat üçün aviasiyadan istifadə olunur.

Karantin şəraitində tibbi təchizatın təşkili

xüsusiyyətləri

Karantin şəraitinin tibbi təchizatı sülh dövründən kəs­kin surətdə fərqlənir. Ərazidə tətbiq olunan məhdudiyyət tədbirlərinə tibbi təchizat qurumları da ciddi riayət etməli­dir.

Karantin şəraitində sanitar drujina (SD) poliklinika həkimlərindən birinin rəhbərliyi altında təyin olunmuş əra­zidə fəaliyyət göstərir. Hər bir poliklinika yaxınlıqdakı ap­tekə təhkim olunur və hər cür tibbi əmlakla aptekdən təmin olunur. Apteklər vasitəsi ilə eyni zamanda karantin ərazi­sindəki observasiyalar da tibbi əmlakla təmin olunur.

Observasiyalarm spesifik və qeyri-spesifik profilaktika vasitələri ilə təmin olunması SEM və SEƏD vasitəsi ilə həyata keçirilir. Karantin ərazisində tibbi anbarlar olduqda MMTX rəisinin müvafiq sərəncamı ilə bakterioloji ocaq ləğv olunanadək tibbi təchizat bu anbarlar vasitəsi ilə təmin olunmalıdır.

Ərazinin sərhəddində sanitar-buraxılış və ya ötürücü məntəqə yaradılmalıdır. Karantin elan olunmuş ərazidə kommunikasiya sistemi dağıldıqda və ya digər çətinliklər meydana çıxdıqda tibbi təchizat üçün aviasiyadan istifadə olunur.

10. 
    FƏSİL
    

, HƏRBİLƏŞDİRİLMƏMİŞ DƏSTƏLƏRİN ŞƏXSİ \ HEYƏTİNİN VƏ ƏHALİNİN HAZIRLIĞI

Respublikada Mülki Müdafiə əhalinin və xalq təsərrü­fatının (XT) müharibə və dinc dövrün FH-nm nəticələrin­dən mühafizəsini və həmçinin zədələnmə ocaqlarında xila­setmək və qısa müddətdə təcili yardım həyata keçirilməsi vəzifələrini yerinə yetirir. Zədələnmə ocaqlarında vəziyyət binaların, qurğuların, kommunikasiyaların kütləvi dağıl­ması, kütləvi yanğınların, ərazinin və havanın RM, ZM, çirklənməsi adamların və heyvanların məhv olması ilə xa­rakterizə olunur.

Belə hallar xilasetmə, tibbi yardım və bərpa işlərində iş­tirak edən adamlara mənəvi və psixoloji cəhətdən və həmçi­nin onların iş qabiliyyətinə çox pis təsir köstərir. Hərbiləşdi- rilməmiş dəstələrin şəxsi heyətindən təkcə bacarıq və dəqiq­lik yox, o cümlədən fiziki, mənəvi və psixoloji hazırlıq təd­birlərinin keçirilməsinin müsbət nəticələrindən çox adam­ların mənəvi-psixoloji vəziyyətindən onların ruh yük­səkliyindən asılı olacaq. Zədələnmə ocaqlarmdakı vəziyyət adamlarda tapşırıqları müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsin- dənçox inamsızlıq, hay-küyçülük, qorxu, mənəvi ruh düş­künlüyü, əzginlik hissinin yaranmasına səbəb ola bilər. Buna görə də əhalinin və M M qüvvələrinin təlimi dövründə mənə­vi-psixoloji hazırlıq tədrisin ayrılmaz bir hissəsi sayılır.

MM sistemində əsas məqsədlərdən biri adamlara MM tədbirlərinin yerinə yetirilməsində onların öz yerlərini və vəzifələrini bilməsinə kömək etmək, MM tapşırıqlarının ye­rinə yetirilməsi üçün bilik və praktiki verdişlərin təkmilləş­məsini öyrətməkdir. Bu isə dinc dövrdə MM üzrə əhalinin tədrisi prosesində həll edilir. MM-nin dinc dövrdə həll et­diyi əsas vəzifələrindən biri əhalinin və MM dəstələrinin ümumi məcburi və mütləq tədrisidir.

-149-

Tədrisin məqsədi: bütün əhalini qəzaların nəticələrin­dən, bədbəxt hadisələrdən, təbii fəlakətlərdən və müasir hücüm vasitələrindən mühafizə olunmağa və zədələnmə ocaqlarında bacarıqia fəaliyyət göstərməyə hazırlaşdırmaq- dır.

-—x a) bütün əhalinin:

• 
  köçürmə zamanı MM-nin xəbərdarlıq siqnalları üzrə
  

hərəkət qaydalarını;

• 
  sadə FMV-nin hazırlanması və onlardan istifadə edilməsi, RƏD və sadə daldanacaqlarm tikilməsi;
  
• 
  təbii fəlakət rayonlarında fəaliyyət qaydaları;
  
• 
  özü-özünə yardım və qarşılıqlı yardım;
  
• 
  Ərzaq və suyu zərərsizləşdirmə.
  

b) dəstənin siravi heyəti:

• 
  zədələnmə ocaqlarında və təbii fəlakət rayonlarında, katastrof və qəzalann nəticələrinin ləğv edilməsi za­manı bacarıqla fəaliyyət köstərməyi;
  

v) rəhbər və komandir-rəis heyəti:

• 
  müharibə və dinc dövrdə MM tədbirlərini bacarıqla həyata keçirilməsi;
  
• 
  mürəkkəb vəziyyət şəraitində dəstələrin idarə edilməsi­ni;
  
• 
  başqa dəstələrlə qarşılıqlı fəaliyyətin təşkili;
  
• 
  şəxsi heyətin təlimində metodiki vərdişləri əhalinin tə- limndə izahı və ona yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyət­lərin aşılandırılması təliminin əsas vəzifələrindən biri­dir.
  

Təlimin keçirilməsi ərazi-istehsalat prinsipinə görə təş­kil olunur.

MM üzrə keyfiyyətli təlim üçün ölkənin bütün əhalisi 4 kateqoriyaya bölünür:

1. 
   MM-nin rəhbər heyəti;
   
2. 
   Dəstənin şəxsi heyətinə daxil olmayan fəhlə və qul­luqçular;
   
3. 
   Xidmət sahələrində və istehsalatda məşğul olma­yan vətəndaşlar;
   
4. 
   Tələbə və şagirdlər;
   

Əhalinin hər bir kateqoriyası üçün MM üzrə müvafiq proqram işlənib hazırlanır, təlimin müxtəlif forma və me­todlarında istifadə edilir.

Təlimin forma və metodları:

1. 
   Məşğələ, məşq, xüsusi taktiki məşğələ və təlim, komanda-qərargah və obyekt təlimi, obyekt məşq­ləri;
   
2. 
   Seminar, sinif-qrup, praktiki məşğələ və qərargah məşqləri;
   

a) rəhbər heyətin MM üzrə hazırlığı MM kurslarında, kadrların yenidən hazırlığı və təkmiləşdirilməsinin tədris ocaqlarında və həmçinin bilavasitə obyektlərində əhalinin işləyən hissəsi üçün qoyulmuş qaydalara uyğun keçirilir. MM komandir-rəis he’yətinin vəzifələrini yerinə yetirən şəxslərə ildə 5-7 gündən çox olmayaraq istehsalatdan ay­rılmaqla keçirilən məşğələlərdə, təlimlərdə və toplanışlarda əsas işindən ayrılmamaqla, orta əmək haqqı saxlanılmaqla və qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq xidməti ezamiyyət xərcləri ödənilməklə hazırlaşa bilərlər. MM üzrə rəhbər heyətin, idarəetmə orqanlarının, qüvvələrinin və əhalinin bütün kateqoriyalarının iştirakı tə’min edilməklə qərargahlar tərəfindən təşkil edilir və respublikann bütün ərazisində MM üzrə vəzifələri nəzərə almaqla ümumi sis­temdə onların yenidən hazırlığı aparılır.

Obyektdə bilavasitə illik təlim 15 saatdır. Dövlət ida­rəetmə orqanlarının və MM qüvvələrinin hazırlığı MM üzrə təlim və məşqlərdə həyata keçirilir.

_Ä b) işləyən əhali MM üzrə hazırlığı iş yerlərindən müstəqil surətdə və həmçinin MM üzrə məşğələlərdə, təlim­lərdə və məşqlərdə (işdən kənar vaxtda) keçirlər.

MM-nin ayrı-ayrı xüsusi xidmət dəstələrinin və MM- nin qulluqçuları (xidmətçiləri) ildə 2-3 gündən çox olmaya­raq istehsalatdan ayrılmaqla keçirilən məşqlərdə, təlimlərdə və toplanışlarda onların orta əmək haqqı saxlanılmaqla və qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq xidməti eza­miyyət xərcləri ödənilməklə hazırlanır.

v) istehsalatda və xidmət sahələrində məşğul olmayan əhali müstəqil surətdə və yaşayış sahələrində keçirilən MM üzrə əməli məşğələlərə və məşqlərə cəlb edilməklə 12 saatlıq illik proqram üzrə dərs keçirlər. Ümumtəhsil məktəblərinin, gimnaziya, litsey, texniki peşə məktəblərinin şagirdlərinə, gündüz orta ixtisas və ali məktəb tələbələrinə MM-üzrə bi­likləri tədris dövründə başqa fənlərlə bərabər hüquqda MM qərarkahmm rəisi tətəfindən təsdiq edilmiş əhalinin və hər- biləşdirilməmiş dəstələrin şəxsi heyətinin öyrədilməsinin əsas forması əməli məşqələlərdir ki, burada təlim keçənlər FH-da və onun nəticələrinin aradan qaldırılmasında neçə fəaliyyət köstərməyi praktiki öyrənirlər.

MM üzrə hazırlığın əsasən tədris ilinin sonunda keçiri­lən xüsusi taktiki məşğələ və xüsusi taktiki təlim mərkəzləri təşkil edir.

Xüsusi Taktiki Təlim Məşqləri dəstələrin xüsusi hazır­lığı üzrə əsas təlim metodudur. Onlar qrup və manqaların əlaqələrinin və əməli məşğələlərdə öyrədilən vərdişlərin təkmilləşdirilməsi üçün keçirilir.

Məqsəd: dəstənin heyətinin xüsusi konkret tapşırıqla­rının yerinə yetirilməsinə şəxsi heyəti hazırlamaq.

Real vəziyyətdə yaranmış və qoyulmuş normativ qay­dalarına müvafiq olaraq və fəaliyyət üsullarının işlənməsi, texnika, alət və cihazlarla rəftar etməyi öyrətməkdir.

Məşğələlər yalnız konkret taktiki fonla tam dəqiqləş­dirilmiş və təchiz olunmuş dəstələrlə keçirilməlidir.

Xüsusi taktiki təlim (XTT) zədələnmə ocaqlarında, tə­bii fəlakət rayonlarında, iri qəza, bədbəxt hadisələrin nə­ticələrini və həmçinin əhalinin mühafizə tədbirlərində işti­rak etmək üçün təcili və təxirəsalınmaz işlərin aparılması üçün MM dəstələrinin toplanması və hazırlığı üzrə əsas və ən effektli formadır.

XTT aşağıdakı məqsədlər üçün təşkil olunur və keçiri­lir:

• 
  yığılma dəstələr əhalinin mühafizə tədbirlərində və xilasetmə işlərini necə müstəqil yerinə yetirməklə digər dəstə və hərbi bölmələrlə qarşılıqlı əlaqədə ol­ması.
  
• 
  dəstələrin şəxsi heyətinin kompleks təlimlərdə iştirakı üçün hazırlığı;
  
• 
  dəstələrin qəza hadisələrinin, təbii fəlakət və zədə­lənmə ocağı rayonlarında faciənin ləğvinə görə hazır­lıq fəaliyyətinin yoxlanması;
  
• 
  şəxsi heyətdə yüksək mənəvi-döyuş və psixoloji key­fiyyətləri aşılamalı^
  

Praktiki məşğələlərin keçirilməsi zamanı hərbiləşdiril- məmiş dəstənin şəxsi heyətinin məşğələsi vaxtı əsas diqqəti onların təkçə tədrisinə (təliminə) yox, o cümlədən onların mənəvi psixoloji hazırlığına, mürəkkəb vəziyyətdə fəaliyyət bacarığına, yüksək təşkilatçılığına və nizam-intizamına ayırmaq lazımdır. Xüsusi taktiki məşğələ və XTT (xüsusi taktiki təlim) keçirilməsi zamanı vəziyyət maksimal dərəcə­də hərbi təlimlərə yaxın olmalıdır. Bu geniş surətdə təbliğat vasitələrindən istifadə etməklə əldə edilir və şəxsi heyətin tərbiyəsinə təsir edir.

Təlim keçirmək üçün aşağıdakı sənədlər hazırlanır,

-təşkilatı göstəriş (MM rəhbərinin əmri,

-təqvim planı, təlimin keçirilmə planı və rəhbərin müavinlərinin, köməkçilərinin və iştirakçıların xüsusi planları;

-MM tədbirlərinin keçirilməsinin effektifliyinin nə­ticələrinə inam bütün yuxarıda göstərilənlərdən asılı­dır. Mənəvi-psixoloji hazırlıq əhalinin və MM hərbi- ləşməmiş dəstələrin şəxsi heyətinin tərbiyəsinin və praktiki təliminin ayrılmaz hissəsidir;

Müharibə və dinc dövrün FH-da tapşırıqların müvəf­fəqiyyətlə yerinə yetirilməsi əhalinin və MM-nin hərbiləş- məmiş dəstələrinin döyüş hazırlığmndan, psixoloji möh­kəmliyindən və yüksək mənəvi ruhundan həlledici dərəcədə asılı olacaq.

MM dəstələrinin, şəxsi heyətinin və əhalinin hazırlığının məzmunu və mahiyyəti, onun keçirilməsinin metodu və üsulu.

1-1. Müharibə və sülh şəraitində zədələnmə ocaqların­da, FH-da dəstənin şəxsi heyət və əhalinin öz işlərinin müvəffəqiyətlə yerinə yetirilməsi əhalinin və dəstənin şəxsi heyətinin mənəvi-psixoloji hazırlığının səviyəsindən asılıdır.

Mənəvi hazırlıq dedikdə, dəstənin şəxsi heyətində, əhalidə vətəndaşlıq borcu hisslərinin aşılanması, MM vəzi­fələrini həll etmək üçün dövlətin siyasətini düzgün başa düşmək deməkdir. Psixoloji hazırlıq dedikdə əhalidə və dəs­tənin şəxsi heyətində psixoloji, yəni adamların MM tapşı­rıqlarını yerinə yetirməsi, mürrəkəb şəraitdə bacarıqla hə­rəkət etmələri, ən mürəkkəb sınaqlardan çıxmaları, fiziki və mənəvi ağırlığa davam gətirmələri, özlərini ələ almaları, mətanət, mərdlik, igidlik göstərmələri kimi xarakterik ol­ması başa düşülür.

MM hələ sülh şəraitində əhalini mürəkkəb vəziyyətlər­də özlərini necə aparmalarını, zədələnənlərə kütləvi yardım göstərmələrini, yanğınlara, daşqınlara və başqa təbii fəla­kətlərə, qəzalara qarşı neçə mübarizə aparmalarını, uyğun­ların təmizlənməsini,birləşmələrlə yollarda hərəkətini, in­frastrukturun təcili bərpasını və pozulmuş idarəetmənin qaydaya salınmasını öyrədir.

MM mütəxəssisləri gözlənilməz hadisədə fəaliyyət gös­tərməyə həmişə hazır olmalı, onu FH kimi qəbul etməyi bacarmalıdır. Mənəvi amil - insanların qarşılarına qoyduq­ları məqsəd və vəzifələrini başa düşmə dərəcələri və onların mübarizə etdikləri işdən ötrü bütün qüvvələrini verməyə ha­zır olmalarına deyilir. Beləliklə, mənəvi-psixoloji hazırlıq şəxsi heyətdə və əhalidə MM vəzifələrinin yerinə yetirilməsi zamanı yüksək mə’nəvi-psixoloji, fiziki çətinliklərə dözmə qabiliyyətinin formalaşmasıdır.

Yaranmış vəziyyətin bütün ağırlığına dözmək, FH-da tapşırıqlarını yerinə yetirməsi zamanı yaxından iştirak et­mək, təhlükəli vəziyyətlərdə bacarıqla və aktif fəaliyyət gös­tərməkdir.

2. Mənəvi və psixoloji hazırlığın məzmununa irəli sürülən tələblər aşağıdakılardır:

• 
  radioaktiv, kimyəvi və bakterioloji çirklənmə zamanı müşahidə olunan müsbət və mənfi amillərin qiymətlər- dirilməsində məqsədyönlük;
  
• 
  MM tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün kollektivin şəxsi psixoloji hazırlığının formalaşmasına hərtərəfli köməyin təşkili;
  
• 
  MM vəzifələrinin yerinə yetirilməsi zamanı insan ami­linin diqqətlə nəzərə alınması;
  
• 
  Bütün suallar üzrə düzgün informasiyanın öz vaxtında elan olunması və çatdırılması;
  
• 
  Vaxtaşırı şəxsi heyətin əhval-ruhiyyəsi və davranışının öyrənilməsi və hesabatının qəbulu tələb olunur.
  

Əsas vəzifələri:

• 
  əhalinin və MM dəstələrin şəxsi heyətin öz vətəninə hədsiz sədaqətlilik, vətənpərvərlilik, beynəlmiləlçilik ruhunda və ölkənin müdafiə qabiliyətinin möhkəmlən­dirilməsində mühüm rolunun izah olunması;
  
• 
  vətənin düşmənlərlərinə nifrət hissi oyatmaq;
  
• 
  gərginlik və təhlükəli şəraitdə qarşıdakı vəzifələri yeri­nə yetirmək üçün əhalidə və MM-in şəxsi heyətində igidlik, mərdlik və özünü ələ almaq kimi yüksək key­fiyyətləri aşılamaqdır;
  

Şəxsi heyətin lazımi qayğılarını vaxtında öyrənmək, mənəvi və psixoloji keyfiyyətləri aşkar etmək və öz yara­dıcılıq imkanlarını inkişaf etdirmək üçün şərait yaratmaq, işdə ardıcıllıq, operativlik, dəqiqliq, mənəvi və psixoloji hazrılıq kimi məsələlər ön plana çəkilməlidir.

3. Mənəvi və psixoloji hazırlığın əsas vəzifələri aşağı­dakılardır:

• 
  dəstələrin MM vəzifələrini uğurla yerinə yetirməsi onların vətəndaşlıq mövqeyi və mənəvi hazırlıq sə­viyyəsindən asılı olması;
  
• 
  ekstremal şəraitdə insan psixikasının uyğunlaşması və e’tibarlığmm formalaşması.
  
• 
  FH-m yaranması təhlükəsinə bütün xidmət növləri­nin şəxsi heyətinin daimi hazırlığının təmin edilməsi.
  

Cəmiyyətdəki mənəvi-psixoloji keyfiyyətlər bütün həy­at prosesi dövründə əmək kollektivləri, məktəb və ailənin tə’siri nəticəsində yaranır.

Çernobıl AES-nm təcrübəsi heç bir zaman unudul­mamalıdır. Əhali və MM şəxsi heyəti radioasiya təhlükəsi olan vəziyyətə daim hazır olmalı və xüsusi tapşırıqları də­qiqliklə yerinə yetirməlidir.

Ekstremal şəraitdə işləmək üçün şəxsi heyəti psixoloji cəhətdən hazırlamaq lazımdır. Mənəvi-psixoloji hazırlığın forma və metodlarına aşağıdakılar aiddir:

• 
  MM suallarının komitə və idarə iclaslarında, nazirlik kollegiyasında müzakirəsi;
  
• 
  MM dəstələrinin komandir və müavinlərinin fərdi ha­zırlıq səviyəsi;
  
• 
  Divar qəzetlərinin buraxılması;
  
• 
  MM-in aktual məsələlərinin iclas və müşavirələrdə müzakirəsi;
  
• 
  MM dəstələrinin şəxsi heyəti arasında qabaqcıl təcrü­bənin yayılması və təbliği;
  
• 
  MM dəstələrinin şəxsi heyətinin mükafatlandırılması;
  

Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün aşağıdakı metod­lardan istifadə olunur:

• 
  Mühazirə, şifahi söhbət və izahat;
  
• 
  Təlim və məşqlərin, informasiyanın verilməsi;
  
• 
  MM biliklərinin radio, televiziya, kino və mətbuat va­sitəsilə təbliğ olunması;
  

Mənəvi-psixoloji yardım vasitələrinin forma və üsulları.

Mənəvi-psixoloji yardım vasitələrinin formaları aşağı­dakılardır:

• 
  planlaşdırılmış tədris sistemində nəzəri və təcrübi məsə­lələr;
  
• 
  məşq və təlimlərin təşkili;
  
• 
  plandan kənar dərnəklərdə tədris prosesi;
  
• 
  qabaqcıl təcrübənin informasiya vasitələrində geniş təbliği;
  

Mənəvi-psixoloji yardımın göstərilməsi üsullarına aid­dir:

• 
  şifahi şərh etmə;
  
• 
  sualların geniş müzakirəsi;
  
• 
  tapşırıqların düzgün icra olunması üçün məşqlər;
  
• 
  maddi və mənəvi üsulları;
  
• 
  Mənəvi-psixoloji durumun yüksək səviyyədə olmasın­da mətbuat, televiziya və rəhbər hakimiyyət nümayən­dələrinin çıxışlarından başqa tibb işçilərinin də böyük rolu vardır.
  

ƏDƏBİYYAT.

M
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi. «Mülki Müdafiə haq qında Qanun», Bakı-1997.

Ocaqov H.O.	«FH-da Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi» Bakı-2002.
Ocaqov H.O.	«Rəhbər Heyətin Fövqəladə Hallarda Fəa­liyyətə və idarəetməyə Hazırlanması» Bakı- 2002.
Hacıyev A. P.	«Medisina katastrpof» Leninqrad- 1990.

ycaıraTOB X.A. «MeancHHCKaHa noMonı npn KaracTpo(f)ax» Mo- CKBa-1994.

CanoniHHKOB A.A. «OpraHH3acHÜa caHHTapHO-ƏHƏHHeHHHecKHx h npOTHBoenHaeMHuecKHx MeponpHfiaTHH b - ^Tipe3BHBaÜHi,ıx cHTyacuH» MocKBa-1991.