Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

uzunluğu, yaxud qısalığından
asılı ola-
raq, ayrı-ayrı istehsal-xidmət sahələrində kapitalın dövriy-
yə sürəti xeyli fərqlənir. Biznes və sahibkarlıq fəaliyyəti 
kapitalın dövretmə sürətinə
laqeyd olmayıb, bu işin da-
ha intensiv surətdə həyata keçirilməsi və son nəticə etiba-
rilə yüksək mənfəət təmin etməsində maraqlıdır. 
Kapitalın 
dövriyyəsi vaxtı
, istehsal və dövriyyə vax-
tı kimi 2 hissəyə ayrılır. 
İstehsal vaxtı
– kapitalın bilava-
sitə istehsal dairəsində olduğu müddətdir. İstehsal vaxtının 
mühüm hissəsini 
iş dövrü
təşkil edir və istehsal yaxud 
emal edilən məhsul bu zaman əməyin birbaşa təsiri altında 
olur. İş dövrü istehsal – xidmət dairəsinin ümumi xarakte-
rindən, sahənin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən, texniki-
texnoloji vasitələrin səviyyəsindən, işçilərin peşəkarlığın-
dan, istehsalın təşkili mədəniyyətindən asılıdır. Məsələn, 
pambıq və yundan iplik hazırlamağa, yaxud çörək və 
xörək bişirməyə nisbətən az bir vaxt sərf olunduğu halda, 
sərnişin gəmisinin yaxud kosmik raketin istehsalına daha 
uzun bir vaxt tələb edilir. Eyni zamanda istehsal vaxtı 
adətən iş dövründən uzun olur. Lakin istehsalın maddi-
texniki bazası təkmilləşdikcə, əmtəələrin istehsalına və 
xidmətlərin göstərilməsinə lazım olan vaxt (iş dövrü) təd-
ricən qısalmağa doğru meyl edir. 
Tədavül vaxtı
– kapitalın pul formasının məhsul-
dar formaya və əmtəə formasının pul formasına çevrildiyi 
vaxtdır. Bu müddət bir sıra şərtlərdən, o cümlədən bazar-
dakı tələb-təklifdən, rəqabət mübarizəsindən, qiymətlərin 

---

239 
səviyyəsindən, satış bazarının yaxın-uzaqlığından, nəqliy-
yat və rabitə vasitələrinin inkişafından, reklam işinin təş-
kilindən asılıdır. 
d)
İstehsal prosesində iştirakına və dəyərini hazır 
məhsulun üzərinə keçirməsi üsulun görə kapital əsas və 
dövriyyə kapitalına ayrılır. Kapitalın bu bölgüsü, onun tər-
kib hissələrinin dövretmə xarakterindəki müxtəliflikdən və 
öz dəyərlərini konkret məhsulun üzərinə keçirməsi xüsu-
siyyətindən irəli gəlir. Əsas kapital məhsuldar kapitalın o 
hissəsinə deyilir ki, istehsal prosesində iştirak edərək, öz 
dəyərini məhsulun üzərinə birdən-birə deyil, hissələrlə, 
yəni bir sıra istehsal dövrləri (müddətləri) ərzində keçirir. 
Əsas kapitala müxtəlif əmək vasitələri – binalar və dəz-
gahlar, qurğular və avadanlıqlar daxildir. Məsələn, çilin-
gərin istehsal prosesində istifadə etdiyi dəzgah, yaxud mü-
hərrik 10 il işləyə bilirsə, o zaman həmin avadanlığın də-
yərinin onda bir hissəsi hər il istehsal olunmuş hazır əm-
təənin üzərinə keçir. 
Əsas kapitalın müxtəlif ünsürləri istehsala bir neçə il 
ərzində xidmət etdiyindən, tədricən aşınaraq sıradan çıxır 
ki, buna avadanlığın 
fiziki aşınması
deyilir. Əsas kapitalın 
aşınmış hissəsinin ödənilməsinə ayrılan amortizasiya ayır-
maları bu məqsəd üçün nəzərdə tutulan fond toplanılır. 
Amortizasiya 
- əsas kapitalın aşınmasına uyğun, vaxtaşırı 
ayırmalar yolu ilə onun dəyərinin pul formasında ödənilmə-
si olub, yığım kimi saxlanılır. Müəyyən olunmuş