Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ictimai şüur ictimai həyatın bu və ya digər tərəflərini əks etdirən 
müxtəlif baxışların, ideya və nəzəriyyələrin, hisslərin, əhval- 
ruhiyyələrin bədii və dini obrazların məcmusudur.
Onun daşıyıcıları 
müəyyən tarixi dövrdə fəaliyyət göstərən böyük insan qruplarıdır. Qeyd 
edək ki, ictimai gerçəkliyin ictimai şüurda in
'
ikası güzgüdə olan mexaniki 
əks etdirmə deyildir. Onu çəmənlikdə axan çayın, sahildə olan ağacları əks 
etdirməsi ilə də eyniləşdirmək olmaz. Çünki ictimai şüur varlığın təkcə 
zahiri, xarici tərəflərini deyil, həm də daxilini, onların mahiyyəti və 
məzmununu əks etdirir. 
Ictimai şüur təbiətin və sosial reallığın hadisələrini cəmiyyətin 
yaratdığı təbii və sün
'
i dildə,
 
mə
'
nəvi mədəniyyət nailiyyətlərində, sosial 
qrupların, xalqın və bütövlükdə bəşəriyyətin yaratdığı sosial normalarda 
və baxışlarda əks etdirir. Onun məzmununda həm də insanların özü 
haqqında ideyaları və hissləri, təsəvvürləri ifadə olunur. 
Ictimai şüur son dərəcə mürəkkəbdir. O çoxsaylı müxtəlif 
elementləri əhatə edir. Bunlar ictimai ideyalar və nəzəriyyələr, siyasi və 
hüquqi baxışlar, əxlaqi, estetik, dini, fəlsəfi fikirlər və sairdir. Ictimai 
şüura həm də sosial hisslər, əhval- ruhiyyə, müxtəlif sosial qrupların 
xisləti, ən
'
ənələri, psixoloji xüsusiyyətləri, millət və xalqların psixiki 
tərzinin özünəməxsusluqları daxildir. 
Marksist fəlsəfə uzun müddət ictimai varlıq ilə ictimai şüurun 
münasibətini sxematikləşdirərək birmə
'
nalı şəkildə iddia edirdi ki, 
ictimai varlıq birincidir, ictimai şüur isə ikincidir. Bu cür yanaşma 
dəqiq deyildir, çünki belə çıxır ki, əvvəl ictimai varlıq, sonra isə icti-
mai şüur meydana gəlmişdir. 
Əslində isə ictimai şüur ictimai varlıqla 
birlikdə, onunla sıx vəhdətdə yaranmışdır. Məsələ bundadır ki, bütünlükdə 
dünyaya münasibətdə götürülən «varlıq birinci, şüur isə ikincidir» 
müddəası cəmiyyətdə özünü doğrultmur, Əgər dünya (cansız təbiət, bitki 
və heyvanat aləmi) uzun müddət şüura qədər mövcud olmuşdursa, 
cəmiyyətdə isə ictimai varlıq yalnız insanlar, onun şüuru ilə birlikdə mey-
dana gəlir. Başqa sözlə ictimai həyatda subyektiv və obyektiv reallıq bir- 
birilə qovuşmuş halda çıxış edir. Buna müvafiq olaraq ictimai varlıq ilə 
ictimai şüur da bir- birinə nüfuz etmiş vəziyyətdə fəaliyyət göstərirlər. 
Hətta şüurdan nisbətən uzaqda kimi görünən maddi istehsalın özü də 
şüurdan tam azad deyildir. Çünki ictimai şüurun enerjisi olmadan ictimai 
varlıq sönük və donuqdur. Əlbəttə deyilənlər cəmiyyətə idealist yanaşma 
kimi qiymətləndirilməməlidir. Söhbət ondan gedir ki, ictimai şüurun 
reallaşmasında dərkedici tərəf ilə fəal- yaradıcı tərəf bir- birindən 
ayrılmazdır. 
Ictimai şüurun mahiyyəti bundadır ki, o varlığı mə
'
nalandırmaqla 
eyni vaxtda ona fəal- dəyişdirici münasibət bəsləyir. Bu, yə
'
ni şüurun 

---

439 
«qabaqlayıcı inikasetdirmə» funksiyası onun ictimai varlıq ilə 
münasibətinin çox mühüm tərəfidir. Sosial münasibətlər şəraitində 
yaşayan insanın ruhu, şüuru daim irəliyə, öz idealının ardınca qaçır. Bu-
nun nəticəsində o yəqin edir ki, ictimai varlıq onun arzularından geridə 
qalır. Beləlilə də ideal ilə real olan arasında müəyyən uyğunsuzluq özünü 
göstərir. Ideyalar və ideal cəmiyyətin mövcud vəziyyətini qabaqlayır. Bu 
moment çox mühümdür. O, insanı daim yaradıcı fəaliyyətə sövq edir.