Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

4. Tarixdə şəxsiyyətin rolu 
Tarixdə xalq kütlələrinin, onu təşkil edən sosial qrup, sinif və 
etnosların həlledici rolunun qəbul edilməsi heç də bu prosesdə 
şəxsiyyətinin əhəmiyyətini heçə endirmir. Bir halda ki, tarixi insanlar 
yaradır, deməli burada hər bir fərd müəyyən rol oynayır. Həm də söhbət 
təkcə xüsusi seçilən görkəmli şəxsiyyətlərdən deyil, cəmiyyətdə fəal həyat 
mövqeyi tutan hər bir normal fərddən gedir. Yəni öz əməyi və fəaliyyəti 
ilə ictimai həyatın bu və ya digər sferasına və onun vasitəsilə bütünlükdə 
tarixi prosesə müəyyən töhfə verən insan nəzərdə tutulur. 
Tarixdə şəxsiyyətin rolunun inkarı fatalizmi ifadə edir. Bu baxış 
göstərir ki, tarix əvvəlcədən müəyyən olunmuş prosesdir. Buradan heç bir 
şəxsiyyət heç nəyi dəyişdirə bilməz. Bununla yanaşı digər bir ifrat mövqe 
də özünü göstərir-tarixi prosesdə şəxsiyyətlərin rolu həddən artıq şişirdilir. 
Fəlsəfi fikir 
tarixində şəxsiyyətlərin, birinci növbədə isə dövlət 
başçılarının rolunu şişirdən baxışlara tez- tez rast gəlinir
. Onların 
tərəfdarları iddia edirlər ki, görkəmli şəxsiyyətlər (krallar, çarlar, siyasi 
rəhbərlər, sərkərdələr və sair) tarixi prosesin gedişini idarə edirlər. Hər şey 
onlardan asılı olur. Əlbəttə tarixdə şəxsiyyətin öz xüsusi yeri və 
funksiyaları vardır. Buna görə də onun rolu böyükdür. Tarix fəlsəfəsi bunu 
qəbul edir. O həm də şəxsiyyəti tarix meydanına çıxaran real ictimai 
qüvvələrə böyük diqqət yetirir. Bütün bunları nəzərə almaqla o şəxsiyyətin 
tarixdə nəyə qadir olduğunu və nəyi bacara bilmədiyini müəyyən edir. 
Görkəmli şəxsiyyətlər müəyyən şəraitin təsiri altında və özünün 
şəxsi keyfiyyətləri sayəsində, tarixin fonuna çıxırlar
. Hegel onları 
qəhrəmanlar adlandırırdı. Onlar az saylı görkəmli adamlardır. Öz şəxsi 
mənafelərində Dünya Ruhunu və yaxud Tarixin Zəkasını ifadə edirlər. 
Onların məqsədi və rolu çox vaxt xalqa səfərbəredici təsir göstərməkdir. 
Belə adamlar təkcə praktiki və siyasi xadimlər deyil, həm də fikirləşməyi 
bacaran,mənəvi rəhbərlərdir. Onlar nəyin vacib olduğunu və hansı tarixdə 
yerinə yetirilməli olduğunu başa düşürlər və xalqı öz arxasınca aparmağı 
bacarırlar. Görkəmli şəxsiyyətlər intuitiv şəkildə tarixi zərurəti başa 
düşürlər və buna görə də azad fəaliyyət göstərirlər. Lakin Hegelə görə bu 

---

525 
cür ümumdünya-tarixi şəxsiyyətlərin faciəsi bundadar ki, onlar öz-özünün 
ağası deyildir. Dünya ruhunun alətləridir. Onlar öz zəruri tarixi yürüşünü 
məhz bu Dünya Ruhunun köməyi ilə və onun vasitəsilə həyata keçirirlər. 
Dünya Ruhu onların sayəsində öz məqsədinə çatdıqdan sonra onun daha 
həmin şəxslərə ehtiyacı qalmır. Bu zaman onlar boş buğda qabığı kimi 
gərəksiz olurlar.
1
Makiavelli də qeyd edirdi ki, həmin adamların xoşbəxtliyi müəyyən 
materialların yalnız onlara məlum olmasındadır. Lakin onların hər biri 
yalnız öz bacarığı və istedadı sayəsində həmin təsadüfdən istifadə etməklə 
şöhrət və xoşbəxtlik qazana bilir. I.Hötenin fikrincə Napoleon təkcə dahi 
tarixi şəxsiyyət, sərkərdə və imperator deyildi. O hər şeydən əvvəl dahi 
siyasi xadim idi. Onun şəxsiyyəti başqalarından daha yüksəkdə dururdu. 
Insanlar belə hesab edirdilər ki, ona tabe olmaqla öz məqsədlərinə 
asanlıqla nail ola bilərlər. Məhz buna görə onlar Napoleonun ardınca 
gedirdilər.
Nəzərdə tutulmalıdır ki,