557
hərəkətdir. Bunsuz müxtəlif tələbatlara,
mənafelərə və məqsədə malik
olan insanın nə fəaliyyəti, nə də həyatının özü qeyri- mümkündür.
Qiymətverici yanaşma olmadan heç cəmiyyət də yaşaya bilməz.
1
Insanların ətraf dünya obyektləri ilə qarşılıqlı təsiri prosesində
onların dəyərləri formalaşır. Bu prosesdə insan, onun üçün faydalı olan
predmet və hadisələri, faydasız və zərərli olanlardan fərqləndirir. Lakin bu
birdən birə baş vermir, uzun bir dövrü əhatə edir.
Bu müddət ərzində
insanların əşya və proseslərə dəyərləndirici münasibəti daha da dəqiqləşir
və dərinləşir. Digər tərəfdən, predmetin dəyəri haqqında əvvəlki
təsəvvürlər dəyişə bilir. Nəticədə predmetlərin dəyərləri haqqında ümumi
tərəfindən qəbul olunmuş təsəvvürlər yaranır.
Qeyd edək ki,
insanın sosial həyatda düzgün və ağıllı
səmtləşməsində onun zövqü və qiymətverici mülahizələri böyük rol
oynayır
. Lakin onların müəyyən edilməsi o qədər də asan deyildir. Hər bir
şəxs məhz onun zövqünün dəqiq və obyektiv
olduğunu sübut etməyə
çalışır. Bu münasibətdə I.Kantın aşağıdakı fikri səciyyəvidir: Hər adam
ona həzz verən şeyi xoşa gələn hesab edir, bəyəndiyi hər şeyi gözəl,
qiymətləndirdiyi şeylərin, yəni obyektiv dəyərli hesab etdiyi şeylərin yaxşı
olduğunu söyləyir.
2
Dəyərə malik olmaq o deməkdir ki, insanların yaratdığı hər bir əşya
ictimai mə„na kəsb edir. O, insanın onun üçün nəzərdə tutduğu sosial
funksiyanı yerinə yetirir və deməli ictimai dəyərə malikdir. Beləliklə
dəyər anlayışı istənilən maddi və mənəvi mədəniyyət nümunəsinin ictimai
mahiyyətini ifadə edir. Buna görə də dəyər statusu alan hər şey şəxsiyyətin
ictimai həyatına cəlb edilmiş olur, onun təbiətlə və sosial mühitlə qarşılıqlı
münasibətlərində müəyyən vəzifə yerinə yetirir. Lakin insanın dünyaya
qiymətverici münasibəti öz xarakterinə görə müxtəlif (obyektiv, düzgün,
mütərəqqi, yalan, subyektiv, mühafizəkar) ola bilir. Onun dünyagörüşündə
dünyanın elmi dərk olunması və ona dəyərləndirici münasibət
bəslənilməsi ayrılmaz vəhdətdə çıxış edir.
Hələ qədim dövrdə mütəfəkkirlər dəyərlərə (sərvətlərə)
böyük
əhəmiyyət verir, onları varlıq ilə birgə götürürdülər. Yunan fəlsəfəsinin
görkəmli nümayəndələri Sokrat və Platon xeyirxahlıq, ədalət, gözəllik
kimi dəyərləri həqiqi varlığın başlıca meyarları hesab edirdilər. Lakin an-
tik fəlsəfənin özündə də dəyərlərin mütləq və ya nisbi olması ilə bağlı
mübahisələr gedirdi. Məsələn Platon göstərirdi ki, yüksək dəyərlər mütləq
xarakterə malikdir. Ondan fərqli olaraq sofistlər isə iddia edirdilər ki,
bütün dəyərlər fərdi və nisbidir.
1
Bax: Тугаринов В.П. Теория ценностей в марксизме. Л.,1968, с.3.
2
Кант И. Сочинения. т.5. М.,1966, с.211.
558
Sonrakı dövrlərin fəlsəfi fikrində dəyərlər birmə„nalı izah
edilməmişdir. Orta əsrlərdə onlara ilahi don geyindirilmişdi, dəyərlər dini
mahiyyət kəsb edirdi. Intibah dövrü fəlsəfəsində insan ilə bağlı problemlər
sırasında dəyərlərə də yüksək qiymət verilirdi. Bu dövrdə xüsusən də hu-
manizm dəyəri ön plana keçmişdi. Yeni dövrün fəlsəfəsində dəyərlərə
münasibət də ciddi dəyişilir. Onları daha çox praktiki fayda mövqeyindən
qiymətləndirilməyə başladılar.
Dəyərlər anlayışının izahında Kantın xidməti böyükdür. Onun aksi-
oloji tə„limində real mövcud olan ilə olmalı olan, reallıq ilə ideal olan bir-
birindən fərqləndirilirdi. Kanta görə dəyərlər
iradəyə yönələn tələblərdir
ki, o insanın qarşısında duran məqsədi ifadə edir. Onun fikrincə dəyər bu
və ya digər amillərin şəxsiyyət üçün əhəmiyyətini ifadə edir.
Klassik alman fəlsəfəsinin digər görkəmli nümayəndəsi olan Hegel
dəyərlərin təsnifatını işləyib hazırlamışdır. O göstərirdi ki, dəyərlər
müxtəlif növlərə ayrılır. Hegel iqtisadi (utilitar) və mənəvi dəyərləri bir-
birindən fərqləndirirdi. Birincilər əmtəə kimi çıxış edir və əşyaları
kəmiyyət baxımından səciyyələndirir. O yazırdı ki, əşyaların dəyəri
olduğu üçün biz onlara əmtəə kimi baxırıq.
1
Hegelə
görə dəyərlər nisbidir, tələbatdan, satışdan və kütlənin
zövqündən asılıdır. Lakin o dəyərləri ruhun azadlığı ilə əlaqələndirirdi.
Göstərirdi ki, dəyərə və əhəmiyyətə malik olan bütün şeylər öz təbiətinə
görə mənəvi- ruhi xarakter daşıyır. XIX əsrin II yarısında, aksiologiyanın
(dəyərlər tə„limi) fəlsəfənin xüsusi sahəsi kimi inkişaf etdiyi dövrdə
dəyərlərin təbiətini izah edən müxtəlif baxışlar meydana gəldi.
Onlardan
biri
Dostları ilə paylaş: