Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Sufizmə görə həyatın ali məqsədi- ilahi ilə mə‟nəvi 
qovuşmaqdır. Bunun yolu isə əxlaqi təkmilləşmədədir. 
Əxlaqi 
kamilləşmə insanı həqiqətə gətirib çatdırır. Həqiqətə nail olmaq birdən-
birə baş vermir, dörd mərhələdən keçir: 
Birinci mərhələ şəriətdir
. Bu o 
deməkdir ki, bütün müsəlmanlar şəriət qaydalarını bilməlidirlər. 
Ikinci 
mərhələ təriqət adlanır
. Bu mərhələdə insan öz iradəsini allaha tabe edir, 
müridlik dövrü keçirir. 
Üçüncü mərhələ-mərifət adlanır
. Burada sufi 
ağlı, idrakı ilə deyil, öz könlü və qəlbi ilə varlığın allahla vəhdətini, xeyir 
və şərin nisbətini başa düşür. Nəhayət, 
dördüncü mərhələ həqiqət 
adlanır
. Bu mərhələdə sufi artıq ilahi həqiqətə yetişir, onun qəlbi nur ilə 
dolur. O ekstaz vasitəsilə Allaha qovuşur. 
1
Bax: Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. s.245. 

---

76 
Ilk sufilər Qur‟anın mə‟nasını təhlil etməklə, çoxlu ibadət etmək və 
oruc tutmaqla, özünü bütünlükdə Allahın ixtiyarına verməklə məşğul 
idilər. 
Sonradan sufilər iki qismə ayrılmışlar: ifrat (radikal) və 
mö‟tədil
. Radikal sufilər (əl-Həllac, Ibn Ata, Əl-Həmədani) Qur‟ana və 
sünnəyə sadiq olmuşdur. Onlar xalis islam çərçivəsində fəaliyyət 
göstərirdilər. Radikallar «Məni» həm Allah, həm də insan yerində işlədib, 
insan ilə allahı eyniləşdirirdilər. Mö‟tədil sufilər (Bağdadlı Əl-Cüneyd) isə 
səssiz zikr etməyi və sakit ibadət etməyi tövsiyə edirdilər. Onlar 
göstərirdilər ki, insan öz «Mən»ini itirib, Allahın «Mən»ində vücuda gəlir. 
XI-XII əsrlərdə sufizm tə‟limi daha geniş yayılmışdı. 
Sufilikdə 
«Vəhdət əl-Vücud» mühüm yer tutur
. Bu terminin banisi Ibn əl-Ərəbi 
(1165-1240) olmuşdur. Onun əsasını sufi metafizikası və kəlam təşkil 
edirdi. «Vəhdət əl-Vücud»