Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

insan yeni biliyi heç də həmişə 
məntiqi təfəkkür vasitəsilə əldə etmir. Idrakın çox mühüm yolunu 
intuisiya təşkil edir
. Qeyd olunmalıdır ki, intuitiv keyfiyyət bu və ya 
digər dərəcədə bütün insanlara xasdır. Çoxsaylı müşahidələr və elmin 
nailiyyətləri göstərir ki, hisslər və mücərrəd təfəkkür kimi intuisiya 
hamıda vardır.
XX əsrin böyük filosofu B.Rassel qeyd edirdi ki, bə‟zən iradə 
gücünə yaradıcı işi irəlilətmək cəhdləri heç bir nəticə vermirdi. Belə hal-
larda o şüuraltı səviyyədə ideyaların yetişəcəyi momenti səbirlə 
gözləməyin zəruriliyinə inanırdı. O göstərirdi ki, «mən kitab üzərində 
işləyərkən demək olar ki, hər gecə onu yuxuda görürəm»
1
Intuisiyanın məzmunu çox genişdir. Bu məzmuna daxil olan 
ünsürlərin tərkibi heç də həmişə birmə‟nalı qəbul olunmur. Lakin bu 
müxtəlifliyə baxmayaraq intuisiyanın üç mühüm keyfiyyətini demək olar 
ki, hamı qeyd edir. Bunlar intuisiyanın qəfildən (gözlənilmədən) baş 
verməsi və onun çox vaxt qeyri-şüuri (başa düşülməmiş) xarakter 
daşımasıdır. Nəhayət üçüncü keyfiyyət intuisiya tərəfindən obyektin 
mahiyyətinə dair həqiqətin bilavasitə mənimsənilməsidir. 
Insanların maddi və mə‟nəvi fəaliyyət sahələri müxtəlif olduğu ki-
mi, onların intuisiyası da müxtəlif formalarda çıxış edir. Bunlara misal 
olaraq texniki, elmi, adi gündəlik, tibbi, bədii və sair intuisiya növlərini 
göstərmək olar.
Gətirdiyi yeniliyin xarakterinə görə isə intuisiya iki növə ayrılır: 
standartlaşdırılmış (qəlib xarakterli) və evristik (yaradıcı). Birinciyə misal 
olaraq S.Botkinin həkimlik intuisiyasını göstərirlər. Deyildiyinə görə o, 
xəstə qapıdan içəri girib, stolda əyləşənə qədər fikrən ilkin diaqnoz 
qoyurmuş. Bu intuitiv diaqnoz əsasən doğru çıxırdı.
1
Bax: Интуиция и научное творчество, М.,1981, с.17. 

---

327 
Evristik (yaradıcı) intuisiya adından göründüyü kimi prinsipcə yeni 
bilik və qnoseoloji obrazların (hissi və yaxud anlayışlı) yaranması ilə 
bağlıdır. Yaradıcı intuisiya elə bir spesifik idrak prosesidir. O hissi 
obrazların və mücərrəd anlayışların qarşılıqlı tə‟sirindən ibarət olub, 
prinsipcə yeni obrazların və anlayışların yaradılmasına gətirib çıxarır. 
Onların məzmununu əvvəlki qavrayışları sadəcə sintez etməklə, yaxud da 
mövcud anlayışlarla məntiqi əməliyyatlar aparmaq yolu ilə hasil etmək 
qeyri-mümkündür.
1
Maraqlı burasıdır ki, intuisiya gedişində haqqında düşünülən prob-
lemin şüur sferasında təhlili dayandırıldıqdan sonra da, bu proses qeyri-
şüuri sferada davam edir. Bu sfera isə daha güclü təhlil apara bilir. Əgər 
şüur səviyyəsində bir saniyə ərzində yalnız, 10
2
bit (informasiyanın ölçü 
vahidi olub iki siqnala bərabərdir) miqdarında informasiya işləmək 
mümkün olursa, qeyri şüuri səviyyədə bu göstərici çox-çox yüksək olub 
10
9
-u təşkil edir. Bu səviyyədə çox qısa vaxt ərzində nəhəng miqyasda 
fikri əməliyyatlar aparmağın mümkünlüyü bununla izah olunur.