Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Görkəmli şəxsiyyətlərə qiymət verərkən tarixin onun qarşısına 
qoyduğu vəzifələri necə yerinə yetirməsi əsas götürülməlidir
. 
Mütərəqqi şəxsiyyət hadisələrin gedişinə sürətləndirici təsir göstərir. Bu 
sürətin dərəcəsi həmin şəxsiyyətin fəaliyyət göstərdiyi ictimai şəraitin xa-
rakteri ilə müəyyən olunur. 
Bu və ya digər adamın (başqasının yox) tarixi şəxsiyyət səviyyəsinə 
yüksəlməsi də təsadüfidir. Lakin bu işdə müəyyən zərurət də vardır. Bu 
ondadır ki, cəmiyyətdə məhz həmin qəbildən olan şəxsiyyətin rəhbərliyinə 
tələbat yaranır. Böyük rus tarixçisi N.Karamzin I Pyotorun meydana 
gəlməsini obrazlı şəkildə belə ifadə etmişdir: xalq səfərə hazırlaşırdı, 
özünə rəhbər gözləyirdi və belə bir rəhbər də peyda oldu. 
Müəyyən ölkədə konkret anda məhz bu adamın yetişməsi də xalis 
təsadüfi xarakter daşıyır. Əgər həmin adam bu və ya digər vasitə ilə 
kənarlaşdırılsa, onu əvəz edən şəxsə ehtiyac yaranır və belə şəxs tapılır. 
Əlbəttə məsələni belə təsəvvür etmək olmaz ki, sosial tələbat özü-
özlüyündə tezliklə dahi siyasətçi və ya sərkərdə yaratmağa qadirdir. Real 
həyatda belə şəxsin yetişməsi xeyli dərəcədə mürəkkəb xarakter daşıyır. 
Çox vaxt elə olur ki, tarixi şərait üzündən dahi şəxs deyil, müəyyən 
qabiliyyətə malik adam (bəzən isə lap orta səviyyəli adam) görkəmli 
şəxsiyyət rolunu oynamalı olur. Müdriklərdən birinin dediyi kimi, yüksək 
vəzifəyə sahib olmaq böyük adamları daha əzəmətli edir. Aşağı səviyyəli 
adamlar böyük vəzifə tutduqda isə daha da alçalırlar. 
Tarixi fəaliyyət prosesində şəxsiyyətin həm güclü, həm də zəif 
cəhətləri çox tezliklə və aydın şəkildə üzə çıxır
. Hər iki tərəf (güclü və 
zəif) müvafiq sürətdə millətin, xalqın və ümumilikdə bəşəriyyətin taleyinə 
əhəmiyyətli təsir göstərir. 

---

527 
Tarixdə şəxsiyyət deyil, məhz xalq aparıcı rol oynayır. Buna görə 
də şəxsiyyətin fəaliyyəti onun xalq ilə əlaqəsinin səviyyəsindən asılı olur. 
Şəxsiyyət nə qədər dahi olsa belə onun hərəkətləri yenə də real mövcud 
olan ictimai hadisələr məcmusu ilə şərtlənir. Əgər o özbaşınalıq edirsə və 
öz şıltaqlıqlığını qanun səviyyəsinə yüksəldirsə, onda o uzun müddət da-
vam gətirə bilmir, gec-tez tarixin təkərləri altına düşür. 
Əlbəttə şəxsiyyətin hərəkətlərini mövcud tarixi şərait ilə 
şərtlənməsi heç də o demək deyildir ki, onun şəxsi keyfiyyətlərinin 
təzahür etməsinə imkan verilmir. Əksinə bu prosesdə şəxsiyyətin fərdi 
qabiliyyətinin reallaşması üçün geniş meydan açılır. Məsələn deyək ki, 
müharibə vəziyyətində olan ölkənin rəhbəri özünün həssaslığı, təşkilatçılıq 
qabiliyyəti, operativliyi sayəsində vətəndaşları artıq qurbanlar verməkdən 
xilas edir. Yaxud da əksinə, o səhvlərə yol verirsə, onda itkilərin sayı 
çoxalır və hətta məğlubiyyət baş verə bilir. Bu münasibətdə Hegelin 
aşağıdakı fikri çox səciyyəvidir: «Siyasi tənəzzülə doğru sürətlə 
yaxınlaşmaqda olan xalqın taleyini, yalnız dahi xilas edə bilər».
1
Siyasi rəhbər öz fəaliyyətində ölkənin daxili həyatını və beynəlxalq 
şəraiti, ictimai praktikanı dərindən nəzəri təhlil etməyi bacarmalıdır. O, 
elmin və mədəniyyətin nailiyyətlərinə arxalanmalı, ölkənin düşdüy ü son 
dərəcə çətin vəziyyətlərdə belə təhlil etməyi, sərrast və aydın fikir 
yürütməli, irəli sürülmüş proqram üzrə hərəkət etməlidir. Müdrik 
şəxsiyyət hadisələrin ümumi gedişini diqqətlə izləməli, gələcəyi 
görməlidir. Sosial qüvvələr nisbətində baş verən dəyişiklikləri nəzərə al-
maqla, tarixi imkanı gerçəkliyə çevirməyin yollarını aramağı bacarmalıdır. 
Vaxtilə Konfusiy göstərirdi ki, uzağa nəzər salmağı bacarmayan adamı, 
labüdən yaxınlıqdakı bədbəxtliklər gözləyir.