Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

13.32.  Qaraciyərin həzmdə 

rolu ödün əmələ gəlməsi və 

ifrazı 

Qaraciyər orqanizmdə maddələr mübadiləsində ən mərkəzi 

yer  tutan  orqandır.  O,  orqanizmdə  40-dan  çox  funksiya  yerinə 

yetirir.  Zülal,  karbohidratların,  yağ,  hormon  və  vitaminlərin 

mübadiləsində  iştirak  edir,  həmçinin  çoxlu  endogen  və  ekzogen 

maddələri zərərsizləşdirir. Onun ən mühüm funksiyalarından biri də 

öd  ifrazı  funksiyasıdır.  Ödün  tərkibi  sudan,  mineral  duzlardan, 

selik, xolesterol yağları və lesetin və 

248 

downloaded from KitabYurdu.org

iki  növ  spesifik  komponentdən  -  öd  turşusu  və  piqmentlərdən 

ibarətdir.  Öd,  yağların  həzmində  mühüm  rol  oynayır.  Bilirubin 

hemoqlobinin  parçalanmasının  son  məhsulu  olub,  nəcis  və  sidik 

vasitəsilə xaric olur, 90%-ə qədəri yenidən qana sorulur, onun 90% 

-i qaraciyərə qayıdır. 

Qaraciyər bədənimizdə ən iri vəzi olub, çəkisi 1,5 kq- dır. 

O,  sağ  qabırğaaltı  nahiyədə,  diafraqmamn  altında  yerləşir. 

Qaraciyər  hüceyrələrinin  hazırladığı  öd,  öd  kapillyarları  ilə  öd 

kisəsinə, buradan isə ümumi öd axacağı ilə onikibarmaq bağırsağa 

tökülür (şəkil 10). 

İ.P.Pavlovun  ümumi  öd  axarına  fistula  qoyulması  və  bu 

üsulun  təkmilləşməsi  yolu  ilə  aparılan  təcrübələr  ödün  əmələ 

gəlməsi,  onun  tənzimi  mexanizmi,  ekskretor  funksiyası  və  həzm 

sisteminin qaraciyərin digər üzvləri ilə əlaqəsi və onların sinir və 

humoral yolla tənzimi haqqındakı bilikləri xeyli inkişaf etdirdi. 

Qaraciyərin  struktur  vahidi  onun  paylarını  təşkil  edən 

paycıqdır. Bunların sayı 500 minə qədərdir. Qaraciyər simpatik və 

parasimpatik sinir sistemi tərəfindən əsasən günəş kələfi vasitəsilə 

tənzim olunur. Günəş kələfindən çıxan liflər ön və arxa qaraciyər 

kələfini  əmələ  gətirir.  Ön  kələf  qaraciyər  arteriyası  və  onun 

şaxələri, arxa kələf isə qapı venası və öd yolları ilə gedir. Bundan 

başqa qaraciyərə azan və həmçinin diafraq- ma siniri daxil olur. 

Beləliklə, onikibarmaq bağırsağa mədəaltı vəzin şirəsindən 

əlavə  öd  də  ifraz  olunur.  Öd  qaraciyər  hüceyrələrinin  sekretor 

fəaliyyətinin məhsuludur. Öd qaraciyərdə arası kəsilmədən əmələ 

gəlir və onikibarmaq bağırsağa ancaq həzm prosesində tökülür. Öd 

həzm  prosesi  qurtardıqdan  sonra  öd  kisəsinə  toplanır.  Bir  gün 

müddətində  insanda  500-1200  ml.  öd  hazırlanır,  öd  əmələ  gəlir. 

Ödün reaksiyası (pH 7,3-8,0), xüsusi çəkisi 1,008-1,015-dir. Ödün 

tərkibi aşağıdakı kimidir (faizlə): 

Su-97,5; 

Quru qalıq - 2,5; 

Mineral maddələr - 0,8 Na, K, Mg, C1 göstərmək olar. 

Öd turşusu - 0,9-qlikoxol, tauraxol-qaraciyərdə xoliste- 

249 

downloaded from KitabYurdu.org

rinin parçalanmasında əmələ gəlir; 

Piqmentlər - 0,4-biliverdin, bilirubin; 

Xolisterin -0,1; 

Mutsin -0,1; 

Lesitin - 0,05; 

Yağ turşusu və 

Neytral yağlar - 0,15. 

Qeyd  olunan  maddələrdən  başqa  ödün  tərkibində  sabun, 

sidik cövhəri, sidik turşusu və s. vardır. 

Öd  turşuları  orqanizmdə  xolisterinin  parçalanmasından 

əmələ  gəlir.  Qaraciyərin  ekstripasiyası  ilə  isbat  edilmişdir  ki,  öd 

piqmenti  biliverdin  və  bilirubin  qanda  eritrositlərin  par-

çalanmasından sonra ayrılan hemoqlobindən əmələ gəlir. Qaraciyər 

bədəndən  çıxarıldıqdan  sonra  da  piqmentlərin  miqdarının 

azalmaması,  onu  göstərir  ki,  qaraciyərdən  başqa,  sümük  iliyində, 

dalaqda, limfa düyünlərində də əmələ gəlir. 

Öd  iki  cür  olur:  kisə  ödü,  yəni  öd  kisəsindən  bağırsağa 

tökülən öd və qaraciyər ödü. Kisə ödü daha qatı olur. Qaraciyər ödü 

əmələ  gələn  kimi  öd  kisəsinə  tökülmədən  bilavasitə  bağırsaqlara 

axır, onun rəngi zəif sarı olub açıq çay rənginə bənzəyir. Öd həzm 

prosesində  aşağıdakı  funksiyaların  yerinə  yetirilməsində  iştirak 

edir.  Ödün  təsiri  ilə  bütün  fermentlərin,  o  cümlədən  zülal, 

karbohidrat və yağ fermentlərinin təsiri güclənir, yağları parçalayan 

lipazanm təsiri 20 dəfə artır. Öd yağ turşularının həll olmasına və 

sorulmasma yardım göstərir. Mədədən bağırsağa keçmiş turş qida 

horrasını  neytrallaşdırır.  Ödün  təsiri  ilə  bağırsaqların  hərəkəti 

güclənir,  mədəaltı  vəzin  şirəsinin  ifrazı  artır,  qana  sorularaq 

qaraciyərə təsir edib, öd əmələ gəlməsini gücləndirir. Öd bağırsağa 

dezinfeksiyaedici təsir göstərir. 

Hormonlar  ödün  əmələ  gəlməsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə 

təsir  edir.  Vazopressin,  AKTH  və  insulin  stimulaedici  təsir  edir. 

Belə hesab edirlər ki, azan sinir ödün əmələ gəlməsini əhəmiyyətli 

dərəcədə artırır, simpatik sinir isə onu tormozlayır. 

Ödün  əmələ  gəlməsi  beyin  qabığının  təsiri  ilə  şərti  ref- 

lektor yolla da arta bilər. 

250 

downloaded from KitabYurdu.org

Ödün  arası  kəsilmədən  əmələ  gəlməsinə  baxmayaraq 

bağırsaqlara öd ancaq orada qida olan zaman daxil olur. Ödün ifrazı 

yeməkdən bir qədər sonra başlanır. Ət yedikdə öd 8 dəqiqə, çörək 

yedikdə 12 dəqiqə, süd içdikdə isə 3 dəqiqə sonra ifraz olunmağa 

başlayır. Süd və ət yedikdə öd 5-7 saat, çörək yedikdə isə 8-9 saat 

müddətində ifraz olunur. Ödün ifrazı reflektoru yolla tənzim edilir. 

Qida  bağırsaqlara  daxil  olduqda  onların  selikli  qişasında 

yerləşən  reseptorlar  qıcıqlanır.  Bunlarda  əmələ  gəlmiş  oyanma 

mərkəzi  sinir  sisteminə,  oradan  da  azan  və  simpatik  sinirlər 

vasitəsilə  öd  kisəsinin  və  ümumi  öd  axacağının  sfinik-  toruna 

gələrək onların açılmasına səbəb olur. 

13.33.  Nazik bağırsaqların motorikası. 

Nazik bağırsaqların hərəki fəallığı 

Onun  divarının  xarici  qatını  təşkil  edən  uzununa,  daxili 

qatının isə həlqəvi və ya dairəvi əzələlərinin təqəllüsü sayəsində baş 

verir.  Yəni,  uzununa  əzələ  liflərinin  təqəllüsü  qida  horrasının 

qarışmasına,  həlqəvi  əzələ  liflərinin  təqəllüsü  isə  onun  yoğun 

bağırsağa doğru hərəkətinə səbəb olur. 

Beləliklə,  nazik  bağırsaqda  kəfkirvarı  və  soxulcanvarı 

(peristaltik)  hərəkətlər  müşahidə  edilir.  Nazik  bağırsaqların  həm 

daxili, həm də xarici tənzimində Averbax kələfi xüsusi rol oynayır. 

Nazik bağırsaqların hərəki fəaliyyətində əsas rol oynayan sirkulyar 

(həlqəvi  və  dairəvi)  əzələ  fəallığına  ləngidici  təsir  edən  mediator 

rolunu  asetilxolin  oynayır.  Əgər  həmin  ləngidici  təsiri  (təcrübədə 

sinir  lifində  fəaliyyət)  göstərməni  tet-  radoksin  təsiri  ilə  (aradan 

qaldırmaq yolu ilə) aradan qaldırsaq bağırsaqlar yavaş dalğa tezliyi 

ilə  qüvvətli  fizoloji  şəraitdə  asetilxolinin  tormozlayıcı  təsiri  ola 

bilsin  ki,  vazoaktiv  intesti-  nol  polipeptid  vasitəsilə  təmin  edilir. 

Asetilxolin  uzunsov  əzələ  qatına  əks  təsir  göstərir  və  s.  onun 

təqəllüsünü stimulasiya edir. Onurğa beynin 

T9-10 

seqmentlərindən 

çıxan simpatik sinir sisteminin və qarın, musariqəsinin düyünlərinin 

sinapslarından 

251 

downloaded from KitabYurdu.org

çıxan  liflər  nazik  bağırsaqların  hərəki  fəallığını  ləngidir,  para-

simpatik  sinir  sistemi  isə  (azan  sinir)  ona  stimulyasiyaedici  təsir 

edir. 

Nazik bağırsaqların hərəki funksiyasının tənzimində, yəni 

ləngidici və ya stimulyasiyaedici təsir edən çoxlu hormonlar iştirak 

edir.  Qidanın  bağırsaqlarda  ritmiki  seqmentasiya  və  peristaltik 

(rəqsi)  hərəkətində,  mədə-bağırsaq  traktınm  hormonlarından 

qastrin və xolitsistokinin əsas rol oynayır. 

Qida fazasında hərəki fəallığın müddəti və intensivliyi həm 

də qidanın tərkibindən və onun kaloriliyindən də asılı olur. Nazik 

bağırsağın qalça bağırsaq şöbəsinin sonunda 4 sm məsafədə qidanın 

nazik  bağırsaqdan  yoğun  bağırsağa  daxil  olmasına  nəzarət  edən 

hissə  yerləşir.  Həmin  hissədə  qalça  bağırsaqla  yoğun  bağırsağ 

arasında iki aypara büküşü olan və ya qapağı olan ileosekal sfınkter 

yerləşir.  Bu  sfnikter  vasitəsilə  qida  kütləsi  ritmik  olaraq  nazik 

bağırsaqdan yoğun bağırsağa daxil olur. 

13.34.  Nazik bağırsaqlarda sorulma 

Sorma  səthi  qan  cərəyanı.  Büküş  və  xovların,  mikro- 

xovcuqların  nazik  bağırsaqların  sorma  səthini  600  dəfə  artıraraq 

200  m

2

  çatdırır.  Nazik  bağırsağın  epiteli  daha  böyük  sürətlə 

bölünən  və  təzələnən  hüceyrəyə  aiddir.  Diferensiya  olunmamış 

silindirik  hüceyrələr  həmin  büküşlərin  dərinliyində  əmələ  gəlir, 

sonra xovların zirvəsinə miqrasiya edir. Bu yerdəyişmə 24-36 saata 

mümkün  olur.  Qida  komponentlərinin  sorulması  əsasən  xovların 

yuxarı hissəsində, sekresiya prosesi isə büküşlərdə baş verir. Mədə-

bağırsaq  traktınm  im-  munokompiten  limfatik  toxuması  ilə 

formasına  görə  M-hü-  ceyrələr  adlanan  hüceyrələri  əlaqələndirir. 

Xovların zirvəsində olan bu hüceyrələr 3-6 gün fəaliyyət göstərir 

və  sonra  yeniləri  ilə  əvəz  olunur.  Beləliklə,  bir  neçə  gün 

müddətində bağırsağın bütün səthi təzələnir. 

Nazik  bağırsaqların  selikli  qişası  əsas  etibarilə  üst  mu- 

sariqə arteriyası ilə, onikibarmaq bağırsaq qarın arteriyası ilə, 

252 

downloaded from KitabYurdu.org

qalça  bağırsaq  üçün  isə  alt  musariqə  arteriyası  ilə  qanla  təmin 

olunur. Bu damarların şaxələnməsində xovların mərkəzi damarını 

əmələ  gətirir  və  hansı  ki,  suberitelial  kapillyara  şaxələnir.  Nazik 

bağırsaqda  əmələ  gələn  qan  ürəyin  vurğu  həcminin  10-15%-ni 

təşkil edir. Qəbul olunan qidanın xarakterindən və həcmindən asılı 

olaraq,  qanın  cərəyanı  30-130%  artır  və  himu-  sun  harda 

olmasından asılı olaraq o bağırsağa bölüşdürülür. 

Suyun, elektrolitləri, digər maddələrin sorulması zülal, yağ 

(lipid), karbohidrat sorulması. 

13.35.  Nazik bağırsaqlarda həzm prosesi 

Nazik bağırsaq uzun boru şəklində olub (insanda bədənin 

uzunluğundan 4-5 dəfə çox olur), mədədən başlayan hissəsi 48 mm, 

yoğun bağırsağa açılan hissəsi isə 27 mm-ə qə- 

 

Şəkil 13. 

Nazik bağırsağın divarının quruluşu. 

Qişalar: 

I 

- Selikli, 

II 

- Selikaltı, 

III 

- Əzələ, 

IV 

- Serroz. 1 - xovlar, 

2 

- çıxıntı, 

3 

- epiteli, 

4 

- selikli qişanın xüsusi qatı, 

5 

- əzələ qatı, 

6 

- damar toru, 

7 

- limfa toru, 8 - sinir lifi, 9-10 - selikaltı 

və əzələ sinir kələfi. 

253 

downloaded from KitabYurdu.org

Nazik  bağırsağı  anatomik  olaraq  üç  hissəyə  bölürlər:  1) 

onikibarmaq  bağırsaq  insanda  25-30  sm,  2)  acı  bağırsaq,  bütün 

nazik bağırsağın uzunluğunun 2/5-ni təşkil edir, 3) qalça bağırsaq 

isə bağırsağın  qalan 3/5-nü təşkil  edir. Nazik  bağırsaqların  divarı 

selikli,  selikaltı,  əzələ  və  seroz  qişalardan  ibarətdir.  Nazik 

bağırsaqların  divarının  quruluşu  şəkil  9-da  yerilmişdir.  Uqolyevə 

(1963,  1967,  1972)  görə  mikroxovlar  nəinki  bağırsağın  sorma 

səthini artırır, o həm də katalizator rolunu oynayır, həmin zona divar 

önü (membran) həzmi və sorulma funksiyasını həyata keçirir. Nazik 

bağırsağın sekretor funksiyası onun bütün şöbələri tərəfindən yerinə 

yetirilir.  Bağırsaq  şirəsi,  mədəaltı  şirə  və  öd  onikibarmaq 

bağırsaqda  mədədən  oraya  daxil  olan  himus  ilə  qarışır.  Bağırsaq 

şirəsinin tərkibinin yüz illər boyu öyrənilməsinə baxmayaraq, əsas 

nəticə  I.P.Pavlovun  laboratoriyasında  enteroginoza  fermentinin 

kəşfi ilə əldə edilmişdir. Brünner vəziləri onikibarmaq bağırsağın 

proksimal  hissəsində  yerləşir.  Brunner  vəzilərinin  ifraz  etdiyi 

şirənin  tərkibində  mutsin  və  turş  mühitdə  zülal  maddəsini 

parçalayan və südü çürüdən pepsinəoxşar  ferment  olur. Bu vəzin 

ifraz etdiyi maddə onikibarmaq bağırsağın selikli qişasını örtməklə 

qoruyucu funksiyanı yerinə yetirir. 

Bütün  nazik  bağırsaq  boyu,  onun  selikli  qişasında  li- 

berkyun vəziləri yerləşir və bunların ifraz etdiyi şirə onikibarmaq 

bağırsaqda qidanın həzmini asanlaşdırır. 

13.36.  Bağırsaq 

şirəsinin tərkibi və 

xassələri 

Təmiz  bağırsaq  şirəsini  xüsusi  operasiya  olunmuş  hey-

vandan almaq olar. Bu zaman Tri-Vella üsulu ilə heyvana narkoz 

verilib  onun  qarın  boşluğu  açılır  və  kiçik  bir  hissəsi  elə  kəsilib 

götürülür ki, müsariqə zədələnməmiş və qan təchizatı pozulmamış 

olsun. Bağırsağın kəsilmiş uclarını bir-birinə tikirlər və bağırsağın 

qidanı keçirmək qabiliyyəti bərpa olunur. 

254 

downloaded from KitabYurdu.org

Kəsilmiş bağırsağın uclarını xaricə çıxarıb dəriyə tikirlər, heyvanın 

yarası  sağaldıqdan  sonra  bağırsağın  təcrid  olunmuş  hissəsindən 

təmiz bağırsaq şirəsi yığmaq mümkün olur. Təmiz bağırsaq şirəsi 

tutqun,  rəngsiz  maye  olub  duru  hissədən  və  selik  topalarından, 

degenerasiya  etmiş  epitel  hüceyrələrindən  və  xolisterin 

kristallarından  ibarətdir.  Duru  hissəni  tədqiq  etmək  üçün  intensiv 

şirə ifrazına səbəb olan yerli mexaniki təsirdən istifadə edirlər. Duru 

hissənin reaksiyası qələvidir. Bağırsağın selikli qişasının şirəsində 

qida  maddələrinin  həzmində  iştirak  edən  22-yə  qədər  ferment 

vardır. 

1. Enteroginaza  -  bu  ferment  çox  miqdarda,  nazik  ba-

ğırsağın  şöbələrində,  xüsusilə,  onikibarmaq  bağırsaqda  sintez 

olunur. Yoğun bağırsaqda sintez olunmur. 

O,  mədəaltı  vəzinin  şirəsinin  tərkibindəki  təsirsiz  tripsi- 

nogeni fəal tripsinə çevirir. 

2. Peptidaza  qrupu  -  digər  proteolitik  -  əvvəllər  erepsin 

adlandırılan  bu  maddə  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Onun  əsas 

nümayəndələrindən  biri  leysinoaminopeptidaza  olub,  xüsusən 

zəncirin  sonunda  leysin,  norleysin  və  norvalin  qalığı  olan  pep- 

tidləri daha böyük sürətlə parçalayır. Leysinoaminopeptidaza həm 

bağırsağın selikli qişasında, həm də onun şirəsində çoxlu miqdarda 

olur. 

3. Katepsinlər  -  zəif  turş  mühitdə  zülal  maddələrini  par-

çalayır. 

4. Qələvi fosfataza - qələvi mühitdə orta fosfat turşusunun 

monoefırlərini hidroliz edir. 

5. Turş fosfotaza - turş mühitdə qələvi fosfatazanm təsirinə 

oxşar təsirə malik olur. 

6.  Nukleaza turşuları depolimerizə edir. 

7. Lipaza  -  neytral  yağları  qliserin  və  yağ  turşularına 

parçalayan fermentdir. 

8. Müəyyən  edilmişdir  ki,  xolisterin  ancaq  sərbəst  halda 

sorulur. 

9. Amilaza  -  nişastanı  disaxaridlərə  parçalayır.  Bağırsaq 

şirəsində çox az miqdarda olur. Belə hesab edirlər ki, buraya qanın 

plazmasından keçir. 

255 

downloaded from KitabYurdu.org

10. Laktaza - süd şəkərinin  qlükoza və qalaktozaya qədər 

parçalayır. 

11.  Maltaza - maltozanı parçalayır. 

Beləliklə,  birbaşa  bağırsağın  selikli  qişasına  təsir  edən 

mexaniki və kimyəvi qıcıqlandırıcılar bağırsaq şirəsinin artmasına 

səbəb olur. 

Bağırsağın  şirə  ifrazı  eyni  zamanda  qida  maddələrinin 

parçalanma məhsullarının təsiri ilə də  əmələ  gəlir. Məsələn, qida 

maddələrindən  süd  şəkəri,  sabun,  duz  turşusu,  zülalın  həzm 

məhsulları və sair belə maddələrdəndir. 

Nasset  göstərmişdir  ki,  bağırsaq  vəzilərinin  şirə  ifrazına 

səbəb  sekretin  hormonundan  da  yaxşı  təsirə  malik  olan  və 

bağırsağın  selikli  qişasında  əmələ  gələn  enterokrin  hormonunun 

təsiridir. 

13.37.Nazik bağırsaqların 

hərəkətinin tipləri və motor 

funksiyası 

Bağırsaqların motor funksiyası iki qrup hərəkət sayəsində 

yerinə yetirilir. Birinci - qida kütləsinin qarışmasını və sürtülməsini, 

digəri qida kütləsinin bağırsaqda hərəkətini təmin edir. Birinci qrup 

seqmentşəkilli,  ikinci  qrup  isə  -  peris-  taltik  hərəkətdir.  Bağırsaq 

hərəkətlərinin  bütün  növləri  dörd  tipə  bölünür:  1)  ritmik 

seqmentasiya, 2) kəfkirvarı hərəkət, 3) pe- ristaltik hərəkət, 4) anti-

peristaltik hərəkət. 

Bağırsaqların  divarları  ikiqat  saya  əzələ  təbəqəsindən 

ibarətdir. Xarici qat uzununa əzələ liflərindən, daxili qat isə həlqəvi 

əzələlərdən  təşkil  olunur.  Əzələlərin  yığılması  qida  horrasının 

qarışmasına, həlqəvi əzələlərin yığılması qidanı yoğun bağırsaqlara 

tərəf hərəkət etdirməyə xidmət edir. 

iki növ əzələ yığılması: kəfkirvarı və peristaltik yığılma ilə 

tanış olaq. 

Bağırsaqların kəfkirvarı hərəkəti uzununa və həlqəvi əzə-

lələrin yığılması ilə əlaqədardır. Bağırsağın hər hansı bir hissəsinin 

uzununa  əzələləri  yığıldıqda  bu  hissə  qısalır  və  genişlənir.  Bu 

əzələlər boşaldıqda isə həmin hissə uzanır və daralır. Həlqəvi 

256 

downloaded from KitabYurdu.org

əzələlər  yığıldıqda  isə  bir  neçə  dairəvi  əzələ  lifləri  bir-birindən 

müəyyən  məsafədə  yığılır.  Qida  horrası  ayrı-ayrı  hissələrə  par-

çalanaraq  bir  sıra  seqmentlər  əmələ  gətirir.  Boylama  və  həlqəvi 

əzələlərin  yığılması  bir-biri  ilə  əlaqədardır.  Bunlar  növbə  və 

müəyyən ritmlə yığılır və qida horrasının qarışmasına kömək edir. 

Bu isə qidanın daha yaxşı və tez həzm olunmasına kömək edir. 

1 1  

Şəkil 14. Mədə-bağırsaq borusunun divarının köndələn kəsiyinin sxematik təsviri. 

1. Müsariqə; 2. Serroz qat; 3. Birləşdirici serroz qatı; 4. Dairəvi əzələ qatı; 5. Göndəoən 

əzələ qatı; 5. Auerbax kələfi; Meysner kələfi; 8. Dairəvi qat; 9. Selikaltı toxuma; 10. iri 

vəzin axarlarının çıxarı; 11. Selikli vəz; 12. Selikaltı vəz. 

Peristaltik  və  ya  qurdabənzər  hərəkət-bağırsağın  bir 

hissəsinin həlqəvi əzələləri yığılarkən ondan aşağıda olan hissənin 

genişlənməsindən ibarətdir. Qida horrası bağırsaqların genişlənmiş 

hissəsinə  itələnir,  sonra  həmin  bu  hissə  yığılaraq  qida  horrasını 

bağırsaqların  genişlənmiş  digər  hissəsinə  qovur.  Nazik 

bağırsaqların peristallik yığılması və bir-birinin dalınca gələn belə 

yığılmalar  dalğası  qida  horrasının  yoğun  bağırsağa,  oradan  isə 

yoğun bağırsaqların  hərəkəti sayəsində onun son  hissəsi  olan düz 

bağırsağa keçir. 

Bağırsaq  hərəkətinə  təsir  göstərən  humoral  qı-cıq- 

landırıcılara nazik bağırsağın selikli qişasında əmələ gələn və 

 

6 

4 

257 

downloaded from KitabYurdu.org

həzm zamanı qana daxil olan xolin, serotonin, entrokrinini kimyəvi 

maddələrə turşular, qələvilər, öd, sabunlar, duzlan göstərmək olar. 

Bağırsaqlar  avtomatik  hərəkətə  malikdir,  yəni  bir  parça  bağırsaq 

kəsib  qidalı  məhlula  daxil  etsək,  orqanizmlə  heç  bir  əlaqəsi 

olmamasına baxmayaraq onun vaxtaşırı yığılması davam edəcəkdir. 

Şəkil 15. Azan (A) və Simpatik (B) sinirin qıcıqlandırılmasının nazik bağırsaqların 

motor fəaliyyətinə təsiri. 

Bağırsaq  əzələlərinin  hərəkətləri  reflektorı  və  humoral 

yollarla  oyana  və  tormozlana  bilər.  Mərkəzi  sinir  impulsları 

bağırsaq divarının əzələlərinə azan və simpatik sinirlərlə daxil olur. 

Elektrik qıcığı ilə azan sinirin (n. vagus) qıcıqlandı- rılması əzələ 

hərəkətini qüvvətləndirir və tonusunu artırır (şəkil 15A). Simpatik 

sinirin  {n.  splachnius)  qıcıqlandırılması  bağırsaq  hərəkətinin 

tormozlanmasma  və  tonusun  kəskin  azalmasına  səbəb  olur  (şəkil 

15B). İnsanda və heyvanlarda emosional vəziyyət zamanı, məsələn, 

qəzəb,  qorxu,  ağrı  zamanı  simpatik  sinir  sisteminin  oyanması  ilə 

əlaqədar bağırsaq hərəkətləri zəifləyir. 

Yoğun  bağırsaqlarda  qida  kütləsi  peristaltik  və  ya  qur- 

dabənzər  hərəkətin  təsiri  altında  qarışır,  suyun  sorulması  nə-

ticəsində qatılaşır və bakteriyalarm təsiri altında sonrakı par 

 

13.38.  Yoğun bağırsaqlar 

258 

downloaded from KitabYurdu.org

çalanmağa  məruz  qalır.  Qidanın  həzm  olunmamış  qalığı  isə  kal 

(nəcis) kütləsi halında düzbağırsağa doğru hərəkət edir. 

İnsanın  yoğun  bağırsağının  uzunluğu  120-150  sm,  onun 

diametri isə korbağırsaq nahiyəsində 6-9 sm olub, distal hissəsində 

azalır. Yoğun bağırsağın korbağırsaq nahiyəsində himus duru olub, 

bakteriyaların  təsirinə  və  sorulmaya  daha  çox  məruz  qalır.  Bu 

proses  qalxan,  köndələn  və  enən  çənbərbağırsaqlarda  da  davam 

edir. Siqmayabənzər (8-ə bənzər) və düzbağırsaq əsasən rezervuar 

rolunu  oynayır.  Yoğun  bağırsaq  iki  sfinekter  vasitəsilə  qurtarır. 

Bunlardan proksimal hissədə olan - ileose- kal (bauqinov) sfinekter 

və  distal  hissəsində  olan  anal  sfinek-  ter.  Anal  sfmekterin  daxili 

hissəsi saya əzələdən, xarici hissəsi isə eninəzolaqlı əzələdən əmələ 

gəlib. 

Yoğun  bağırsaqların  selikli  qişasında  mikroxovlar  olmur. 

Selikli  qişa  çoxlu  selikli  epitel  və  az  miqdarda  endokrin 

hüceyrələrilə örtülmüş 0,7 mm qalınlığında büküşlər əmələ gətirir. 

Hüceyrələr büküşlərin dərinliyindən zirvəsinə qədər qalxır və orada 

ömrünü başa vurur. Nazik  bağırsaqlarda bu prosesə 3-4 gün vaxt 

sərf  olunduğu  halda,  yoğun  bağırsağda  5-7  gün  çəkir.  Yoğun 

bağırsağın  təqəllüsünün  xarakteri  onun  saya  əzələlərinin 

potensialının dəyişməsi və s. onun fəaliyyət cərəyanının asta dalğası 

və vegetativ  sinir sisteminin modulyasiya təsirilə müəyyən edilir. 

Parasimpatik siqnallar yoğun bağırsaqların təqəllüsünü fəallaşdırır. 

Simpatik  stimulyasiya,  noradre-  nalin  isə  əksinə,  əzələ 

hüceyrəsində  parasimpatik  (siqnallar)  kimi  fəaliyyət  cərəyanının 

depolyarizasiyasma deyil, hiper- polyarizasiyasma və bu, əzələnin 

boşalmasına  səbəb  olur.  Yoğun  bağırsaqların  təqəllüsü  mədə-

bağırsaq  polipeptidlərin-  dən  qastrin  və  xolesistokini  gücləndirir, 

sekretin  və  qlükaqon  isə  ləngidir.  Yoğun  bağırsaqlarda  asta 

dalğalanmanın  tezliyi  nazik  bağırsaqlara  nisbətən  güclüdür. 

Xolinerqiq  və  peptider-  qiq  neyronlarm  mediatorları  P  maddəsi, 

enkefolin və somoto- sitin stimulyasiyaedici təsir edir. İnkişaf etmiş 

ölkələrin insanları ilə, Afrikanın kənd yerlərində yaşayan insanlarla 

müqayisədə yoğun bağırsaqda ileosekal qapaqlardan düzbağırsağa 

qədər himusun hərəkəti vaxta görə fərqlənir. Bu müddət inki-