Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7-10 aylar
' 25 y a ? _________
Cədvəldən göründüyü kimi, uşaqların dişləri iki mərhələdə inkişaf edir. İlk mərhələdə 2 yaşa qədər 20 ədəd süd dişi, 67 yaşından 14-15 yaşa qədər daimi dişlər çıxır. Lakin ağıl dişləri 17- 25 yaşına qədər çıxır.
downloaded from KitabYurdu.org Ağız suyu vəzilərinin inkişafı rüşeymin 3-cü əmmə və udma aktları isə rüşeym inkişafının 5 aylığında başlayır. Ağız suyunun miqdarı yeni doğulmuş uşaqlarda gün ərzində dəqiqədə 0,01-0,1 ml, 11-12 yaşlarda 800 ml; yaşlı insanlarda isə 1- 105 litrə ifraz edilir. Qocalarda isə onun miqdarı azalır. Südəmər körpələrdə ağız suyunda maltaza fermenti olmadığı üçün karbohidratlar, disaxaridlərə qədər parçalana bilir. Yemək borusu: - yeni doğulmuş uşaqlarda 10-11 sm, 2 yaşında - 14 sm, 5 yaşında - 16 sm, 10 yaşında - 18 sm, 15 yaşında - 19 sm, yaşlılarda - 25 sm olur. Yemək borusunun selikli qişası uşaqlarda böyüklərə nisbətən çox zəifdir. Mədə: - Yeni doğulmuş uşaqlarda ilk 12 ay ərzində mədənin sürətlə böyüməsi müşahidə olunur. Mədənin həcmi 7 sm 3 -dən 300 sm 3 -dək artır. Mədənin forması 1,5 yaşa qədər dairəvi, 2-3 yaşında armudvarı, 7 yaşından sonra yaşlılara məxsus kisə forması alır. Əzələ qişası da uşaqlarda zəif inkişaf edir. Vəz epitelinin əsas hüceyrələri yaxşı inkişaf etmir. Hüceyrə diferensasiyası 7 yaşa qədər davam edir. Cinsi yetişkənlik dövründə isə bu inkişaf başa çatır. Yeni doğulmuş körpənin (10 günə qədər olan vaxt) mədəsində xlorid turşusu olmur, südəmər (10 gündən 1 ilə qədər) dövründə isə az olur. Pepsinə nisbətən, süd zülalını parçalayan ximozin çox və həm də ondan aktiv olur. Ana südü inək südündən tez həzm olunur. Süd qidasından qarışıq qidaya keçən dövrlərdə (6 ayından sonra) mədə şirəsində xlorid turşusunun miqdarı artır, bu isə pepsinin fəallığınmın artmasına səbəb olur. Yeni doğulmuş uşağın mədə şirəsinin tərkibində pepsin, ximozin, lipaza, süd turşusu və birləşmiş formada xlorid turşusu olur. Turşuluq zəif olduğu üçün ancaq südün tərkibində olan zülalı həzm edə bilir. Ximozinin fəallığı (südü çürüdən) birinci aya nisbətən, ilin axırında 16-32 vahiddən, 256-512 vahidə qədər çoxalır. Lipaza fermenti süddə olan yağın 20 %-ni parçalayır. Lakin bu prosesə ananın südündə olan lipaza da kömək edir. Yaşa uyğun lipazanın fəallığı 10-12-dən, 35-40 vahidə qədər artır. Südəmər körpədə polisaxaridlər amilaza, laktaza, maltaza təsirindən monosaxaridlərə qədər parçalanır.
downloaded from KitabYurdu.org Parçalanma məhsulları südəmər körpədə mədədən qana və limfaya sorulur. Yaşlı insanlarda isə mədədə sorulma, bağırsaqlara nisbətən zəif gedir. Uşaqlarda ana südü 2,5-3 saata, inək südü 3-4 saata, qidanın tərkibində zülal və yağ çox olduqda 4,5-6,5 saata həzm olunur. Bağırsaqlarda qida mədədən bağırsağın ilk şöbəsi oniki- barmaq bağırsağa keçir. Buraya mədəaltı vəzi və qaraciyərin öd axarları açılır. Onikibarmaq bağırsaqda mədəaltı vəzə, bağırsağın özünün şirəsinin və ödün təsirilə qida əhəmiyyətli dərəcədə həzm olunub, qan və limfaya sorulur. Mədəaltı vəzin çəkisi yeni doğulmuş uşaqlarda 3,1 qr, 2-4 yaşında 21,4 qr, 7-14 yaşında 47,5 qr, 20-30 yaşında 90,9 qr, 40-50 yaşında 104,0 qr olur, qocalarda isə vəzin çəkisi tədricən azalır. Onikibarmaq bağırsaqdan qida kütləsi nazik bağırsağın acı, qalça şöbələrinə isə yoğun bağırsağa daxil olur, burada lazımlı maddələr qan və limfaya sorulur, çöküntü məhsulları isə nəcis şəklində düz bağırsaqdan analdəliklə xaricə tullanır. Nazik bağırsağın uzunluğu 5-6 m, yoğun bağırsağın uzunluğu 1,5-2 m-ə qədər olur. Uşaqların yoğun bağırsaqlarında bakteriyalar tərəfindən B qrupu və K vitamini sintez olunur. Bağırsaqlar uşaqlarda böyüklərə nisbətən uzun olur. Belə ki, yaşlı adamlarda bağırsaq bədəndən 4-5 dəfə uzun olduğu halda, uşaqlarda 6 dəfə uzun olur. Bu xüsusən uşaqların qarışıq qidaya keçməsilə əlaqədar olaraq 1-3 və 10-15 yaşlarında daha intensiv gedir. Yeni doğulmuş uşaqlarda qaraciyər 150 qr olub, onun çəkisi 8-10 ayında iki dəfə artır, 14-15 yaşında 1,3 kq, yaşlılarda 1,5 kq qədər olur. Ödün ifrazı 3 ayından başlayaraq yaşla əlaqədar artır və sutka ərzində onun miqdarı 1-1,5 1-ə çatır. İnkişaf dövrlərində nəinki bağırsaqların uzunluğu, həm də selikli qişada olan xov- ların, haşiyəli hüceyrələrin miqdarı artır, qocaldıqda isə tədricən azalır. İşıq mikroskopunda çox çətinliklə müşahidə olunan xov- lar və onların mikroxovcuqlarmm uşaqların və yaşlıların qida 282 downloaded from KitabYurdu.org kütləsini mənimsəməsində əhəmiyyəti çox böyükdür: 1) sorma səthini artırıb 300-500 m 2 çatdırır. 2) mikroxovcuq- larm arasında çoxlu miqdarda fermentlər olur, həmin ferment- lərdən bağırsaq boşluğuna çox az miqdarda daxil olur. Buna görə də bağırsaq divarının epitelinin, yəni mikroxovcuqlarm arasında fermentlərin qatılığı yüksək olduğu üçün əsas həzm prosesi bağırsaq boşluğunda deyil, məhz mikroxovcuqlarm arasında bağırsaq epiteli divarında gedir. Buna görə də belə tip həzmə divarönü, membran və ya təmas həzmi deyilir. Bu tip həzm orqanizm üçün həm də ona görə çox əhə- miyyətlidir ki, bağırsaqda olan mikroblar mikroxovcuqlarm arasında olan məsamələrə nisbətən çox iri olduqları üçün oraya daxil ola və həm də orada həzm olunmuş qidanı mənimsəyə bilmirlər. Əgər mikroblar oraya daxil olub, oradakı qidanı mənimsəyə bilsəydilər, onda qana çox az miqdarada həzm olunmuş qida sorulardı. 283 downloaded from KitabYurdu.org XIV FƏSİL SİDİK-İFRAZAT SİSTEMİ 14.1. Sidik ifrazat sisteminin quruluşu və əhəmiyyəti haqqında ümumi məlumat Sidik-ifrazat sisteminin əsas funksiyası insan və heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsinin gedişində əmələ gələn zərərli maddələrin artıq miqdarının orqanizmdən xaric edilməsini təmin etməkdir, istər yaşlı, istərsə də uşaq orqanizmində qanın osmotik təzyiqinin (izoosmiya) və ion tərkibinin (izoioniya) sabitliyinin saxlanılmasında əsasən ağciyərlər, tər vəziləri, mədə- bağırsaq traktı və əsas ifrazat üzvi olan böyrəklər iştirak edir. Ağciyərlər orqanizmdə karbon qazı, su, efir, xloroform və spirt buxarlarını, bağırsaqlar ağır metal duzların xaric edilməsində, dəri suyun buxarlanmasında iştirak etməklə, tər vəziləri təri kənar etməklə bədən temperaturunun və orqanizmin daxili mühitinin sabitliyini qoruyub saxlayır. Süd vəzilərinin ifaraz etdiyi süd uşağın gündəlik qida- lanmasına, piy vəzilərinin ifraz etdiyi piy dərini nəm və yumşaq saxlamağa xidmət edir. 14.2. Böyrəklərin fiziologiyası Böyrəklər (şəkil 1) 3 əsas funksiya yerinə yetirir; sidik əmələgətirmə, homeostaz və endokrin.
məhsullarını, lazımsız maddələr və artıq birləşmələri orqanizmdən xaric edir. Hər gün böyrəkdən süzülən 1,5 / ikincili və ya son sidik sidik çıxarıcı yollarla orqanizmdən kənar edilir. Mübadilənin son məhsullarına sidik cövhəri, sidik turşusu, kreatin, bilirubinin çevrilməsindən əmələ gələn maddəni (bi- liverdin, urobulin), amiak, polaminlər, hormonlar və onların metabolitləri daxildir.
downloaded from KitabYurdu.org zərərli olan maddələri kənar etməklə, mayenin həcmi və tərkibini, elektrolit, turşu-qələvi, natrium, kalium, xlor, fosfor və s. maddələrin müvazinətini sabit saxlayır.
sintez edir. Böyrəklər həm qan cərəyanına daxil olan hormonları (eritropoetin, kalsitriol), həm də lokal fəaliyyət göstərən vazokonstriktorları (damar daraldan) və vazodilatatorları (damar genəldən) sintez edir (məsələn, arteriyal qan təzyiqinə təsir göstərən renin, hipertonzin). Yukstaqlomerulyar aparatın dənəli hüceyrələri müxtəlif amillərin təsirindən renin ifraz edir (şəkil 4a). Angiotenzin II damar daraldıcı təsiri ilə yanaşı, al- dosteron ifrazını və susuzluq hissiyatını gücləndirir, o həm də kanalcıqlarda natriumun geri sorulmasmı tənzim edir. Lakin böyrəklərin əsas funksiyası sidik əmələ gətirmək və bədəndən xaric etməkdir. Filtrasiya (süzülmə), reabsorbsiya (geriyə sorulma), sekresiya (ifrazetmə) və böyrək daxili metabolizm (maddələr mübadiləsi), böyrəyin sidik ifrazetmə və homeostatik funksiyaları ardıcıl prosesin nəticəsidir: filtrasiya, reabsorbsiya, sekresiya və həmçinin böyrək daxili metabolizm kimi əsas proseslər böyrəyin qan kapillyarı və böyrək borucuqlarmm mənfəzi arasında baş verir. Yumaqcıq filtirasiyası (ultra filtrasiya, şəkil 2) yumaq- cıq kapillyarların mənfəzindən (birinci kapillyar toru) böyrək cisimciyində epitelial kapsulun mənfəzində baş verir və birincili ilk sidiyin ultrafiltratının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Hər gün yaşlı adamların böyrəyi 180 / ilk sidik hazırlayır. Borucuq rabsorbsiyası (şəkil 2) böyrəyin borucuqların- dan sonra qan kapillyarlarının ikincili kapillyar torunun mənfəzində baş verir. Reabsobsiyanın sutkalıq həcmi 179 l qədər olur.
rələri ultrafiltrata hüceyrə mənşəli olmayan maddələrdən və peritubulyar kapillyarlarda (ikincili kapillyar toru) və ya bo- rucuqların epitel hüceyrələrində əmələ gələn bir sıra kimyəvi maddələri ifraz edir.
downloaded from KitabYurdu.org Sidik axarı Böyrək cisini kapsulun xarici qatı^ Kapilyar yumaqcıq Kanalcıqlar Urctra- Sidik kisəsi .. . Hcnli „ xususı qat jjg Ə yj Topalayıcı Əzələ qişası axar Şəkil 1. Sidik ifrazat sistemi. Soldan: bu sistemə böyrəklər, sidik axarları, sidik kisəsi, sidik kanalı (uretya) aiddir. Sağ böyrəyin tərkibinə daxildir: 1- böyrək ləyəni; 2-böyrəyin beyin maddəsi; 3-böyrəyin qabıq maddəsi. Sağdan: böyrək cisminin tərkibində - yumaqcıq kapillyarlar (qan gətirici arteriyalardan yumaqcıqlara tökülür, çıxarıcı arteriollar ilə oradan çıxarılır), Bauman-Şimlyanski kapsulunun xarici epitelial qatı. Kapsulun epitelial daxili qatı (kapillyarların daxili qatının hüceyrələri) foqositlərlə verilmiş (bax: şəkil 6) qan kapillyarların mənfəzindən epitelial kapsulun boşluğuna süzülür, filtrat-birincili və ya ilk sidik, şəkil 2-yə bax), nefronla- rın borucuqları və toplayıcı borucuqlar, hansı ki, böyrək kanalcıqlar ilə böyrək cismindən ilk sidik axır. Sidik borucuqlarında reabsorbsiya və sekresiyadan sonra (Şəkil 2-ə bax) son sidik (ikincili) əmələ gəlir və böyrək ləyəninə daxil olur. 286 downloaded from KitabYurdu.org A B Çıxancı arteriol Gatlrici arteriol
Şəkil 3 - Nefronun quruluş sxemi. 1-kapillyar yumaqcıqları; 2- birinci dərəcəli qıvrım kanalcıqlar; 3-Henle ilgəyinin qalxan hissəsi; 4-Henle ilgəyinin enən hissəsi; 5-ikinci dərəcəli qıvrım kanalcıq; 6-toplayıcı borular. 287 downloaded from KitabYurdu.org 14.3. Nefronların quruluşu və böyrək qan dövranı Böyrəklər paxla formasında cüt orqanlardan olub, qarın boşluğunun arxa hissəsində onurğa sütununun yan nahiyəsinin sağ və sol tərəfində yerləşir. Böyrəyin mikroskopda kəsiyinə baxsanız onun daxildən beyin, xaricdən isə qabıq maddədən təşkil olunduğunu görərsiniz. Böyrəklərdə 8-12 qədər piramidlər olur. Bu piramidlərin əsası qabıq maddədə olur. Bu piramidlərin əsasında yerləşmiş sidik toplayıcı bo- rucuqlara ayrı-ayrı nefronun, ikinci dərəcəli qıvrım və əyri sidik borucuqlar açılır. Sidik toplayıcı borucuqların zirvəsindəki məməciklər isə əvvəlcə kiçik kanalcıqlara, iki böyük kasalara, onlar da böyrək ləyəninə açılır. Buradan isə sidik axarları başlayır və sidik kisəsinə birləşir və böyrək ləyəninə toplanan son sidiyi ora axıdır. Sidik kisəsindən isə sidik buraxıcı kanal- uretra başlayır (şəkil 1). Böyrəkləri qanla təchiz edən böyrək arteriyası qarın aortasından ayrılaraq böyrək qapısından böyrəyə daxıl olur və kiçik şaxələrə arteriolalara ayrılır, bunların hər biri gətirici damar (vas afferens) adı altında Şumlyanski-Bauman kapsu- lasına daxil olur. Şumlyanski-Bauman kapsulunda hər bir damar təxminən 50-yə qədər arteriya kapillyar ilgəyi təşkil etməklə Malpigi yumaqcığını (birincili arteriya kapillyarlar) əmələ gətirir. Yumaqcıqdakı kapillyarlar yenidən birləşərək atreriola (çıxarıcı damar-vas efferens) əmələ gətirərək kapsu- ladan xaric olur. Çıxarıcı damarın diametri gətirici damara nisbətən kiçik olduğundan yumaqcıqda təzyiq xeyli artır. Digər tərəfdən çıxarıcı damar kapsuldan çıxdıqdan sonra qısa məsafədə yenidən kapillyarlara şaxələnərək birinci və ikinci dərəcəli qıvrım kanalcıqları bürüyərək ikinci dəfə arteriya kapillyar torunu əmələ gətirirlər. Beləliklə, böyrəkdə iki dəfə arteriya kapillyar toru kapsulun daxilində, birincili və ikincili dərəcəli qıvrım sidik kanalcıqları və sidik toplayıcı borucuqlar ətrafında əmələ gəlir. Belə qan dövranı ancaq böyrəklərdə olur və əcaib qan dövranı adlanır. Kanalcıqların kapillyar torundan keçən qan kiçik ve- 288 downloaded from KitabYurdu.org nalara daxil olur. Sonrakı birləşmədə onlar böyrək venasına çevrilir və aşağı boş venaya açılır. Qan cərəyanı. Ürək hər dəfə yığılarkən aortaya vurduğu qanın 20%-dən çoxunu böyrək arteriyası ilə böyrəklərə axıdılır, yəni dəqiqədə 1200 ml qədər (lOOq böyrək parenximası 350 ml/dəq, beyin toxuması 50 ml/dəq), başqa sözlə beyin maddəsinə nisbətən 7 dəfə çox qan alır. Qan plazmasınm böyrəkdə cərəyanı (məhz qanın plaz- masmın yumaqcıq filtrasiyasından sonra ilk sidik əmələ gəlir) 600- 700 ml/dəq təşkil edir. Böyrəklər digər orqanlara nisbətən qanla 20 dəfə çox təchiz edilir. Hər böyrəkdən dəqiqədə 750 ml, gündə 1700 1-ə qədər qan axır. Hər 5-10 dəqiqədən bir bədənin bütün qanı böyrəklərdən keçir.
Bədən çəkisinin 0,43%-ni təşkil edən böyrəklərdən ürəyin qovduğu qanın 1/4-1/5 hissəsi süzülür. Birinci kapillyar toru. Müasir təsəvvürə görə yumaqcıq kapillyarlarından plazmanın su və kiçik molekullu kompo- nentlərinin süzülməsi yumaqcıqlardan qanın hidrostatik təzyiqi (insanda 70 mm civə sütununa bərabər olur), qan plazması zülalların onkotik təzyiqi (30 mm civə sütünü) və yumaqcıq kapsulasına toplanmış ultraflltratm hidrostatik təzyiqi (20 mm civə sütunu) arasındakı fərq nəticəsində baş verir. Birinci kapillyar torunun mənfəzində hidrostatik, yəni duzların, kristalların yaratdıqları təzyiqi 70 mm.Hg.st. təşkil edir (kapillyarlardan kənarda epitelial kapsulun boşluğunda 20 mm.Hg.st.), onkotik zülalların yaratdığı təzyiq 30 mm.Hg.st. qədər olur. Böyrək cisimciyində birinci kapillyar torunun mənfəzində filtratsiya Bauman-Şumlyanski kapsulunun boşluğunda baş verir (şəkil 2). Yumaqcıqdan süzülmənin sürətini müəyyən edən effektiv süzülmə təzyiqi, (hidrostatik təzyiq)-(onkotik təzyiq)-(epitelial kapsulun boşluğunda təzyiq)=(70 mm.Hg.st.)-(30 mm. Hg.st.) - (20 mm.Hg.st.)=20 mm.Hg.st. 20 mm.Hg. sütunu ilk sidiyin əmələ gəlməsinə kifayət edir. Süzülmə yumaqcıq kapillyarla- rındakı təzyiqin plazma zülallarının onkotik təzyiqi ilə kap-
downloaded from KitabYurdu.org suldakı filtratın təzyiqləri cəmindən artıq olduqda baş verir. İkinci kapillyar tom. Çıxarıcı arteriallar vasitəsilə birinci kapillyar tordan qan ikinci kapillyar tora daxil olur. Bu arteriollar beyin maddəsinə daxil olub, orada ikincili kapillyar torunu (peritubulyar kapillyarlar) və duz vena damarları formasında qabıq maddəsinə istiqamətlənir. Bu damarlar (arterial və venoz) nefronların borucuqlarına və toplayıcı borucuqlara paralel gedir (Henle ilgəyi) və onları tor kimi əhatə edir. Peritublyar (ikinci kapillyar toru) kapillyar toru nefron borucuqlarına yaxın yerləşir, bu kapillyarlara maddələr bo- rucuqların mənfəzindən reabsorbsiya olunur (şəkil 2). İkincili kapillyar torundan həmçinin böyrək hüceyrələrinin qidalanması baş verir. Beyin maddənin kapillyar lari birbaşa vena qövsünə açılan venulalara keçir. Beləliklə, böyrəyə daxil olan arterial qan əvvəlcə birincili kapillyar torunun kapillyarlarından perfuziya edir və məhz sonra arterial qan ikincili kapillyar torun kapillyarlarma daxil olur. Buradan isə venoz qan böyrək venaları ilə aşağı boş venaya açılır.
qabıq və beyin maddələrdən ibarət olub, 0,8-1,2 mln. funksional struktur vahiddən - nefrondan, həmçinin qabıq və beyin qatında olan çoxlu toplayıcı borucuqlardan ibarətdir. Nefro- nun ayrı-ayrı hissələri qanunauyğun olaraq qabıq və ya beyin maddəsində yerləşir. Nefron - böyrək cismindən başlayaraq toplayıcı bo- rucuqlara açılan epitelial borucuqlardır. Nefronun divarı bir qatlı epiteldən ibarət olub, onun müxtəlif nahiyələrindəki hüceyrələr biri digərindən fərqlənir. Bauman-Şumlyanski (şəkil 3-4) kapsulasından xaric olan kanalcıqlar, böyrəyin xarici qabıq qatının proksimal hissəsində birinci dərəcəli qıvrım sidik borucuqlarmı, sonra daxili beyin qatma daxil olaraq Henli ilkəyinin nazik kanalını, sonra qalxan (yoğun) distal borucuğunu, sonra yenidən qabıq maddəyə daxil olaraq ikinci dərəcəli qıvrım distal sidik borucuğunu əmələ gətirir. Qıvrım distal borucuqlar isə birləşdirici şöbə
downloaded from KitabYurdu.org ilə sidik toplayıcı borucuğa, o da öz növbəsində toplayıcı axara və nəhayət məməciklərin ucundan kiçik və böyük kasacıqla- ra açılır. Buradan da böyrək ləyəninə açılır. Şumlyanski-Bauman kapsulunun diametri təxminən 0,2 mm-ə, qıvrım kanalcıqların uzunluğu 35-50 sm çatır.
Şəkil 4. Yukstamedulyar (A) və qabıq (B)
nefronlarm quruluş sxemi. I-qabıq maddə; II-xarici və III-böyrəyin beyin maddəsinin daxili sahəsi; 1 -yumaqcıq; 2-qıvrım kanalcıq; 3-enən düz hissə; 4-Henle ilgəyinin enən hissəsi; 5-nefron ilgəyinin nazik qalxan dizciyi; 6-nefron ilgəyinin yoğun qalxan dizciyi; 7-ikinci dərəcəli qıvrım kanalcıq; 8- Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|