Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

361 

downloaded from KitabYurdu.org

ya  120  Mkq  təşkil  edir.  H  vitamininin  çatışmaması  zamanı  or-

qanizmdə  dərinin  müxtəlif  cür  zədələnməsi,  zəiflik,  yuxulu  və-

ziyyət meydana çıxaraq, iştaha pozulur. 

Biotin  noxud,  soya,  buğda,  göbələk,  yumurta  sarısı, 

qaraciyər, böyrək, ürək, gül kələm və s. olur. 

PP vitamini (nikotin turşusu-nikotinoamid). Suda həll olan 

vitamindir.  PP  vitamini  karbohidratlarm  mübadiləsində  vacib  rol 

oynayan  kodehidrogenaz  kofementlərinin  tərkib  hissəsini  əmələ 

gətirir.  Nikotin  turşusu  triptofandan  bakteriyalar  və  bir  çox 

bitkilərin  toxumaları  vasitəsilə  sintez  edir.  PP  vitamininin 

çatışmaması zamanı dermatit (dəri örtüklərində ilti- habi proses), 

diareya  (qarm  pozulması)  və  demensiya  (psixi  pozğunluq)  kimi 

xəstəliklər inkişaf etmiş olurlar. 

NAD  (nikotinoamiddinukleotid)  və  NADF  (nikotino- 

amiddinukleotid fosfot) formasında kofermentidir. NAD və NADF 

hidrogen və elektronların akseptorları olub, oksidləş- mə və bərpa 

proseslərində iştirak edir. Hüceyrə tənəffüsündə iştirak edir. Ət və 

balıq  məhsullarında,  xüsusilə  mal  əti,  böyrək,  ürək,  qızılbalıq, 

siyənəkdə çox olur. 

İnsan  orqanizminin  PP  vitamininə  olan  gündəlik  tələbatı 

yaşlılarda 12-18 mq, uşaqlar üçün: 

6

 aydan - lilə qədər - 

6

 mq, 1-1,5 

ilə - 9 mq, 1,5-2 ilə - 10 mq, 3-4 ilə - 12 mq, 5-6 yaşa qədər - 13 

mq, 7-10 yaşa qədər - 15 mq, 11-13 yaşa qədər - 19 mq qədər olur. 

Foli  turşusu  (foli  turşusu,  folisint  poliqlutamil  folasin). 

Qaraciyərdə  foli  turşusu  fəal  formaya  keçir  -  foli  və  ya  tetra- 

hidrofoli  turşusu  və  purin,  primidinlərin  sintezində  və  bəzi  amin 

turşuların  çevrilməsində  iştirak  edir.  Histidin  mübadiləsində, 

meteonii  sintezində,  xolin  mübadiləsində  iştirak  edir.  Gündəlik 

tələbat 01-2 mq-dir. Folatların hamiləliyin birinci üç ayında qəbul 

edilməsi dölün inkişafının normal getməsi üçün çox lazımdır. 

Antivitaminlər.  Antivitamin  dedikdə  vitaminlərin  bioloji 

effektini  dayandıran  kimyəvi  maddələr  başa  düşülür.  Antivi- 

taminlərin çoxu vitaminlərə oxşayan kimyəvi struktura malik olur 

(məsələn, piridoksin və onun konkret antaqonisti- 

362 

downloaded from KitabYurdu.org

dezoksipiridoksin). Antivitaminlərə həmçinin vitaminlərin struktur 

antoqonistləri  olmayan  bir  sıra  birləşmələr  (məsələn,  vitaminləri 

parçalayan fermentlər) daxildir. 

15.9.  Su və mineral maddələr mübadiləsi 

İnsan  və  heyvan  orqanizmlərində  ritmik  davam  edən 

fizioloji və biokimyəvi proseslərin normal halda baş verməsi üçün, 

gündəlik  tələbata  uyğun  qəbul  edilən  üzvi  maddələrlə  bərabər 

(zülallar, yağlar, karbohidratlar, fermentlər, vitaminlər, hormonlar) 

su  və  mineral  maddələr  də  mütləq  lazımdır.  Su  və  mineral 

maddələrin  hüceyrə  üçün  qida  və  enerji  əhəmiyyəti  olmasa  da, 

orqanizm  üçün  aşağıda  göstərilən  çox  mühüm  vəzifələri  yerinə 

yetirirlər: 1. Qanda oksigen və CO

2

 daşınmasında iştirak edirlər. 2. 

Osmos təzyiqinin tənzimində iştirak edirlər. 

3.  Hüceyrə  sitoplazmasmm,  qanın  plazmasının,  qan  cisimcik- 

lərinin, limfa və hüceyrəarası mayenin əsas tərkib hissələridir. 

4.  Qanın  laxtalanmasmda  turşu-qələvi  müvazinətində  yaxından 

iştirak  edirlər.  5.  Bədən  temperaturunun  fiziki  və  kimyəvi 

proseslərin neyro-humal tənzimində yaxından iştirak edirlər. 

6. 

Beləliklə,  homeostazın  sabit  saxlanması  onların  hüceyrələr, 

toxumalar və tam orqanizmdə olan normal miqdarından asılı olur. 

Cədvəl 

8

-də  orqanizmin  gündəlik  tələbatına  uyğun  mi-

neralların miqdarı haqqında məlumat verilmişdir. 

363 

downloaded from KitabYurdu.org

Cədvəl 8 

Minerallara gündəlik tələbat 

Minerallar

 

Miqdarı

 

Natrium

 

3,0 qr

 

Kalsium

 

1,2 qr

 

Kalium

 

1,0 qr

 

Xlor

 

3,5 qr

 

Dəmir

 

18,0 mqr

 

Sink

 

15 mqr

 

Maqnezium

 

400 mqr

 

Yod

 

150,0 mkqr

 

Kobalt

 

məlum deyil

 

Mis

 

məlum deyil

 

Marqans

 

məlum deyil

 

 

 

Cədvəldə göstərilən Na, K, S, Cl, Mg, Fe, Y və s. miqdarı 

çox, Mn, F, Cu, CO, Bk, Zn, Ag, Al və s. orqanizmdə cüzi miqdarda 

olduqlarına görə onlara «mikroelementlər» deyilir. 

Mikroelementlər toxumalara daha az keçir. Buna görə də uzun 

müddət elə zənn edirlər ki, mikroelementlər su, qida, hava və s. vasitəsilə 

orqanizmə təsadüfən düşür və həyat  fəaliyyətində əsas rol oynamırlar. 

Lakin  daha  dəqiq  tədqiqatlar  göstərir  ki,  gündəlik  qidadan  onları 

tamamilə çıxardıqda bir sıra xəstəliklər və mübadilə pozğunluqları baş 

verir. Mis və ya 

v 

kobalt duzları orqanizmə kifayət qədər daxil olmadıqda 

qa- nazlığmın müəyyən formaları meydana çıxır. 

Su və onun orqanizmdə rolu. Təkamül prosesində ilk tək 

və  çox  hüceyrəli  orqanizmlərin  maye  mühitində  əmələ  gəldiyi 

dövrdə və indi də su mühitində yaşayan canlıların əksəriyyətində 

su  onlar  üçün  maye  xarici  mühiti  təşkil  etdiyi  halda,  quruda 

yaşayan heyvanlar və insanda su - maye daxili mühiti (qan, limfa 

və hüceyrəarası maye) təşkil edir. Bütün  canlılar aclığa nə qədər 

çox  dözümlü  olsalar  da,  susuz  bir  neçə  gün  belə  yaşaya  bilməz. 

Məsələn,  insan  40-50  gün  ac  qala  bildiyi  halda,  susuz  isə  bir 

həftədən artıq yaşaya bilmir. 

İnsan gün ərzində təxminən 2-2,5 litr su qəbul edir. Su 

364 

downloaded from KitabYurdu.org

bədəndən  əsasən  sidik-ifrazat  sistemi  vasitəsilə  (1-1,5  l),  dəri 

vasitəsilə (0,5-0,

6

, bəzən 21 və daha çox), ağciyərlərlə yəni tənəffüs 

havası ilə (0,3-0

,8

 l), düz bağırsaqla (nəcislə 100-150 ml) su xaric 

olur.  Suya  olan  gündəlik  tələbat  içilən  (1.5  l)  və  qəbul  olunan 

qidaların tərkibində olan su ilə (0,9-1 l) bərpa olunur. 

Su - canlı orqanizmlərin vacib tərkib hissəsi olub və heyvan 

orqanizminin kütləsinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Məsələn, 

dəniz  ulduzunun  bədənində  suyun  miqdarı  99,9%-ə,  bir  çox 

heyvanlarda  isə  50-80%-ə  bərabərdir.  Yaşlı  kişilərin  bədən 

çəkisinin  65%-ni,  qadınların  isə  51%-ni  su  təşkil  edir.  Yeni 

doğulmuş  uşaqlarda  su  bədən  çəkisinin  75%-ni  təşkil  edir.  İnsan 

əzələsində su 75%, sümüklərində 20-40%, qanda 82%, qaraciyərdə 

75%, beyin toxumasında 70-85%-ni su təşkil edir. 

Na duzları orqanizmdə suyun saxlanmasına yardım edərək 

K və Ca duzları onun orqanizmdən ifraz olunmasına səbəb olur. 

Suyun və duzların xaric edilməsində iştirak edən böyrək və 

tər vəzilərin fəaliyyəti sinir və humoral tənzimlər vasitəsilə həyata 

keçirilir.  Ara  beynində  hipotalamusun  osmoresep-  tor  sinir 

hüceyrələri su-duz mübadiləsinin tənzimində iştirak edir. 

Su-duz mübadiləsini tənzim edən sinir mərkəzi ara beyində 

- hipotalamusda yerləşir. 

Su-duz  mübadiləsinin  tənzimində  hipofizin  arxa  payının 

hormonu  -  vazopressinin  və  böyrəküstü  vəzin  qabıq  maddəsinin 

hormonu  -  mineralokortikoidlərin  böyük  əhəmiyyəti  var. 

Vazopressin (antidiuretik hormon) böyrək kanal- cıqlarında suyun 

geriyə sorulmasım artırır və bununla da diu- rezi azaldır. Hipofizin 

ön  payının  hormonu  sidik  ifrazına  əks  istiqamətdə  təsir  edir. 

Böyrəküstü 

vəzin 

qabıq 

maddəsinin 

hormonu 

mineralokortikoidlərdən  aldosteron  böyrək  ka-  nalcıqların  da 

natriumun sorulmasım artırır, əksinə kaliumun sorulmasım azaldır, 

suyu orqanizmdə toplayır. 

Natrium  mübadiləsi  (Na*)  -  Turşu-qələvi  reaksiyanı  və 

osmotik təzyiqi müəyyən edən natrium kationu hüceyrə mem- 

365 

downloaded from KitabYurdu.org

branından müxtəlif maddələrin daşınmasında iştirak edir. Fəaliyyət 

potensialının  formalaşma  və  nəql  olunmasını  müəyyən  edir. 

Natriumun  çox  istifadə  edilməsi  suyun  orqanizmdə  saxlanmasına 

səbəb olur və sirkulyasiya olunan qanın həcmini və arterial təzyiqi 

yüksəldir.  Normal  və  sağlam  orta  yaşlı  adamın  natriuma  olan 

gündəlik tələbatını qida ilə gündə əlavə 

12

12,5 qr xörək duzu qəbul 

etməklə ödəmək olar. Natriuma olan tələbat gündə 4-6 qr təşkil edir. 

Osmotik  təzyiqin  yaradılmasında  natrium  xlorid  əsas  rol  oynayır. 

NaCl-orqanizmdən  tər  və  sidiklə  xaric  olurlar.  Mineral  maddələr 

orqanizmin funksional sistemlərinə müxtəlif təsir göstərirlər. Na

+

 və 

K

+

  ionları  ürək  əzələsinin  fəaliyyətinin,  hüceyrənin  membran  və 

fəaliyyət  potensialın  tənzimlənməsində  fəal  iştirak  edirlər. 

Orqanizmdə Na miqdarının normadan az olması, əzələ təqəllüsünün 

pozğunluğuna səbəb olur. 

Bədənə  normadan  çox  natrium  daxil  olması  onun  tem-

peraturunun  artmasına,  hətta  zəhərlənməsinə  belə  səbəb  ola  bilər. 

İsti  sexlərdə  işləyən  adamlarda  tərlə,  sidiklə  çoxlu  natrium  (45% 

qədər) ifraz olunur. İsti sexlərdə işləyənlərə maye itkisinin qarşısını 

nisbətən  almaq  üçün  şirələr  və  10-15  qr  xörək  duzu  qatılmış  su 

içirtmək lazımdır. 

Kalium  mübadiləsi  (K

+

)  hüceyrədaxili  mayenin  katio-  nu 

olan  kalium  memran  potensialı  yaradır.  Hüceyrə  membra-  nının 

oyanmasını  müəyyən  edir.  Əzələ  və  sinir  hüceyrəsinin  daxilində 

kaliumun  qatılığınm  dəyişməsi  əzələ  və  sinir  sisteminin 

funksiyasına  təsir  edir.  Qanda  kaliumun  miqdarının  azalmasına 

hipokalemiya,  çoxalmasına  isə  hiperkalemiya  deyilir.  Kalium 

miqdarının  azalması  ürək  əzələsinin  təqəllüsünə  mənfi  təsir  edir, 

bağırsaqlarda parez əmələ gətirir. Bitki mənşəli qidalardan, kartofun 

tərkibində kaliumun miqdarı daha çox olur. Na

+

 və K

+

 ionları ürək 

əzələsinin fəaliyyətinin tənzimlənməsində fəal iştirak edərək, onun 

oyanma  qabiliyyətini  əhəmiyyətli  şəkildə  dəyişirlər.  Na

+

  qan 

plazmasından xaric edilməsi əzələ toxumasının yığılma xassələrinin 

itirilməsi ilə nəticələnir. K

+

 ionu heyvan hüceyrəsinin əsas mineral 

katio- nudur. 

366 

downloaded from KitabYurdu.org

X'lor 

( C t  

)  - xlor  ionu  osmotik  təzyiqin  tənzimində,  mədə 

şirəsində  duz  turşusunun  (H  Ct)  yaranmasında  və  sinap-  tik 

ləngimədə  iştirak  edir.  CT  ionlar  Na

+

  kationları  ilə  birlikdə  qan 

plazmasının və Orqanizmin digər mayelərinin osmotik təzyiqlərin 

təşkilində iştirak edir. Ct~ mədənin həzm ferment- ləri ifraz olunan 

həzm fermentlərinin fəallaşmasında vacib rol oynayan NaCf-un da 

tərkibinə daxil olurlar. Xlor orqanizmdə əsasən xörək duzunun (Na 

Ct)  tərkibində  toplanır.  Dəri  xlorun  beposu  sayılır.  Xlor 

orqanizmdən sidiklə, nəcis ilə, isti olduqda tər və vəzilərindən ifraz 

olunan tərin tərkibində xaric olur. 

Kalsium  mübadilsəi  (Ca

2+

).  Kalsium  (Ca

2+

)  orqanizmdə 

kalsi  fosfat  şəklində  olur.  Hüceyrə  xarici  mayedə  kalsium  ion-

larının  səviyyəsinin  yüksək  olması,  ürəyin  sistola  mərhələsində 

dayanmasına  səbəb  olur.  Ca

2+

  ionlarının  hüceyrə  xarici  mühitdə 

qatdığının az olması sinir lifinin spontan boşalmasına və tetanusa 

səbəb olur. Kalsium ionları bir çox fermentativ reaksiyalara təsir 

edir.  Ca

2+

  ionları  qanın  laxtalanmasında  iştirak  edir.  Orta  yaşlı 

adamın  kalsiuma  gündəlik  tələbatı  0,6-0

,8

  qr  olur.  Ca

2+

  ionları 

uşaqlarda  sümük  sistemin  formalaşmasında  çox  lazım  olduğu 

üçün,  onların  kalsiuma  olan  gündəlik  tələbatı  artır.  Hamiləlik 

dövründə  qadınların  kalsuma  ehtiyacı  daha  yüksək  olur.  Bəzi 

hamilə  qadınlar  bu  dövrdə  tabaşir  yeməklə  kalsiuma  olan 

ehtiyaclarını ödəyirlər. 

Gündəlik  qəbul  edilən  kalsiumun  fosfora  nisbəti  2:1 

olmalıdır. D vitamini fosfat duzlarının bədəndə normal miqdarının 

toplanmasına təsir edir. 

«D»  vitamini  çatışmadıqda  uşaqlarda  raxit  xəstəliyi, 

böyüklərdə  isə  osteoparez  və  osteomalyasiya  əmələ  gəlir.  Qal- 

xanvarı  ətraf  vəzinin  parathormonu  kalsium  mübadiləsinə  təsir 

göstərir.  Bu  hormonun  azlığı  tetaniya  deyilən  vəziyyət  yaranır. 

Kalsum  orqanizmdən  böyrəklərdə  əmələ  gələn  sidiklə,  dəridən 

ifraz olunan tərlə, düz bağırsaqdan xaric olan nəcislə xaric olur. 

Kalsium  bitki  məhsullarından  kələm,  ispanaq,  kahı, 

yerkökü və ağ turpda, heyvan məhsullarından süd, pendir və 

367 

downloaded from KitabYurdu.org

yumurta sarısında olur. 

Fosfor mübadiləsi - fosfat 

(PO4

3

-) 

- hüceyrədaxili mayenin 

əsas  anionudur.  Fosfatlar  çoxlu  koenzimlərlə  dönən  birləşmələr 

əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir, ATF, ADF, SAMF və başqa 

maddələrin  funksiyası  ilə  əlaqəsi  vardır.  Fosfatlar  daha  çox 

miqdarda  sümüyün  tərkibində  olur.  Fosfor  orqanizmə  əsasən 

natrium və kalium duzları şəklində daxil olur. Karbohidrat və əzələ 

mübadiləsinin tənzim mexanizmində fosforun rolu daha böyükdür. 

Üzvi birləşmələrin və ATF-in tərkibində olan fosfor enerji mənbəyi 

kimi  orqanizmin  fəaliyyətinə  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir. 

Fosforun artıq hissəsi sidik və düz bağırsaqdan nəcis ilə bədəndən 

xaric olur. 

Dəmir  mübadiləsi  (Fe

2+

)  -  Hb  əmələ  gəlməsində  iştirak 

edir, az miqdarda qaraciyərdə və borulu sümüklərin tərkibində olur. 

Elektronların  daşıyıcısı  mitoxondiridlərdə  olur.  Dəmir  oksigenin 

toxumalara  daşınması  üçün  və  hüceyrədaxili  oksid-  ləşdirici 

sistemlər üçün mütləq lazımdır. 

Dəmir  heyvan  orqanizmində  hemoqlobin,  mioqlobin, 

sitoxromlar  kimi  vacib  bioloji  birləşmələrin  tərkibinə  daxil  olur. 

Eritrositlərin  tərkibində  orqanizmdə  olan  bütün  Fe-un  təxminən 

70%-i yerləşir. İnsan orqanizminin Fe-a olan gündəlik tələbatı 10-

30  mq  təşkil  edir.  Fe  insan  və  heyvan  orqanizminə  əsasən  üzvi 

birləşmələr şəklində daxil olur. 

Hamiləlik dövrü ananı, uşağı isə 5-6 aylığından sonra, yəni 

əlavə yemək verməklə dəmirlə təmin etmək lazımdır. Orqanizmin 

dəmirə olan tələbatını ət, meyvə və tərəvəz, yumurta sarısı, paxla, 

noxud,  gül  kələm,  alma,  ispanaq  və  quru  gavalı  qəbul  etməklə 

ödəmək olar. 

Maqnezium  (Mg

2+

)  -  hüceyrəyə  çoxlu  fermentativ  re-

aksiyaların  katalizatoru  kimi  lazımdır.  Mg  hüceyrə  xarici  qatı- 

lığının artması sinir sistemi və skelet əzələsinin fəallığını azaldır. 

Əksinə,  Mg

2+

  qatılığınm  azalması  oyanıcılığını  yüksəldir,  qan 

damarlarının  genişlənməsinə,  ürək  ritminin  pozğunluğuna  səbəb 

olur. 

Orqanizmin  bir  sıra  fermentli  sistemlərinin  tərkibinə 

maqnezium daxil olur. Onun MgCh şəklində olan müəyyən 

368 

downloaded from KitabYurdu.org

miqdarına  qan  plazmasına  rast  gəlinir.  Mg

2+

  ionları  onlar  ürək 

əzələlərinin oyanmasının tənzimlənməsində iştirak edirlər. Bundan 

başqa,  Mg

2+

  ionları  karbohidratların  hidrolizində  iştirak  edən 

fermentlərin  sintezinin  zəruri  komponentlərin-  dəndirlər:  Mg

2+

 

iştirakı zamanı fosfatazan fermentli fəallığı da artır. 

Heyvan orqanizmində brom hipofizdə (15-30 mq%), eləcə 

də bir sıra digər orqanlarda isə 0,1-0,7 mq% qatılıqda aşkar olunur. 

Br orqanizmdə rolu müəyyən olunmasa da, o, dərman preparatların 

tərkibində  orqanizmə  sakitləşdirici  təsir  göstərərək,  sinir 

sistemində tormozlayıcı prosesləri stimullaşdırır. 

Yod  (Q)  -  qalxanabənzər  vəzinin  T

3

-triyodotrionin  və  T

4

-

trioksin hormonlarının hazırlanması üçün lazımdır. İnsan yoda olan 

gündəlik tələbatını dağ süxurlarında olan yodla zənginləşən suyu 

içməklə təmin edir. İçməli suda yod az olanda əhalinin yoda olan 

ehtiyacını  ödəmək  üçün  xörək  duzuna  yod  əlavə  edilrlər.  Bunun 

üçün bir ton duza 12 qr qədər yod qatmaq lazımdır. 

Yod ən çox dəniz yosunlarında olur. Yosunların suya ifraz 

etdiyi  yodun hesabına dəniz suyunda, bulaq suyuna nisbətən çox 

olur. Orta yaşlı sağlam adamların yoda olan ehtiyacı 0,000014 qr 

təşkil  edir.  Qalxanabənzər  vəzin  hipofunk-  siyası  zamanı  vəzi 

böyüyür  və  zob  (Ur)  xəstəliyi,  hiperfunk-  siyası  zamanı  isə 

Bazedov xəstəliyi müşahidə olunur. 

Kobalt  (2

+

)  vitamin  B

12

  əsas  tərkib  hissəsini  təşkil  edir, 

çatışmazlığı anemiya (qanazlığı) xəstəliyi əmələ gətirir. 

Mis  (Cu

2+

)  hüceyrədə  oksidləşdirici  proseslərdə  iştirak 

edərək,  sitoxromoksidaza,  monooksidaza,  liziloksidaza,  su- 

peroksidaza dismutazının tərkibinə daxil olur. 

Bəzi onurğasız heyvanlarda mis onurğalı heyvanların qanının 

Hb oxşar olaraq orqanizmdə 

02

-in daşıyıcısı kimi xidmət göstərən 

hemoqlobinin tərkibinə daxıl olur. 

Cu

2+

  ionları  qan  təşkili  proseslərində  hemoqlobin  ilə  si- 

toxromların  sintezində  də  iştirak  edirlər.  İnsan  orqanizminin  Cu 

olan gündəlik tələbatı 2 mq  təşkil  edir. Cu heyvanların  orqan və 

toxumalarında, daha çox isə qaraciyərdə rast gəlinir (

3

- 

369 

downloaded from KitabYurdu.org

5 mq%). Qida məhsullarında Cu çatışmaması zamanı orqanizmdə 

qan təşkili proseslərinin Hb sintezinin pozulması başlanır. 

Sink  (Zn

2

+)  -  sink  orqanizm  üçün  karbohidraza  fer- 

mentinin  sintezi  zamanı  zəruridir.  Bu  ferment  eritrositlərdə  və 

digər  hüceyrələrdə  CCh-mn  mübadiləsində  iştirak  edir.  Zn  az 

miqdarda insulinin tərkibində də rast gəlinir. 

Xrom (Cr

2

-) - qlükozanm insulinə qarşı həssaslığını artırır. 

Xromun  çatışmazlığı  insulinə  qarşı  rezistentliyi  artırır.  Selen 

bərpaedici  qulutationun  oksidləşməsinə  və  trioksinin,  triyod-

trioninə çevrilməsində iştirak edir. 

Ftor  (F)  -  az  miqdarda  ftor  sümüyün  və  diş  emalının 

formalaşması üçün lazımdır. Həddindən çox ftor qəbulu flyo- roza 

səbəb olur. Bu zaman sümükdə ləkələr və ölçüsünün böyüməsinə 

təsadüf edilir. 

370 

downloaded from KitabYurdu.org

XVI FƏSİL 

16.1.  Bədən temperaturu və onun tənzimi 

Bədən  temperaturunun  tənziminə  görə  heyvanlar  2  qrupa 

bölünür:  1.  Poykilotermik.  2.  Homoyotermik.  İnsan  ho- 

moyotermik qrupa daxildir. 

Xarici  mühitin  temperaturundan  asılı  olmadan  bədən 

temperaturun  tənzim  edən  heyvanlara  homoyotermik,  bədən 

temperaturunun  səviyyəsi  xarici  mühitin  temperaturundan  asılı 

olan heyvanlara poykilotermik heyvanlar deyilir. 

Homoyotermik  -  bədən  temperaturunu  tənzim  edən  isti-

qanlı heyvanlar (məməli heyvanların  əksəriyyəti, məsələn, insan, 

meymun, dovşan, it və s.), quşlar aiddir. Maddələr mübadiləsinin 

normal səviyyəsini tənzim edən xüsusi fizioloji mexanizmin hesa-

bına bu stabilliyi nizamlaya bilir. İstiqanlı heyvanlarda (məməli və 

quşlar)  bədən  temperaturunun  nisbi  sabitliyini  qoruyub,  sax-

lamasına izotermiya deyilir. Poykilotermik - bədən temperaturunu 

tənzim  edə  bilməyən,  fəaliyyəti  xarici  mühitin  temperaturundan 

asılı  olan  soyuqqanlı  heyvanlara  deyilir  (balıqlar,  suda-  quruda 

yaşayanlar, sürünənlər aid edilir). 

Bədən  temperaturu  homeostazın  ən  mühüm  parametr-

lərindən biri hesab edilir. Normal daxili temperatur 0,6° tərəddüdlə 

fərqlənən  37°C  hesab  edilir.  Termodinamik  nöqteyi-  nəzərdən 

homoyetermik insan ancaq istilik törətmə və istilik vermə arasında 

olan  balansın  saxlanması  şəraitində  bədən  temperaturunu  bütöv 

orqanizmdə qoruyur və neyro-endokrin yollarla onu tənzim edir. _ 

İstiliyn əmələ gəlməsi. İstilik maddələr mübadiləsi vasitə-

silə  əmələ  gəlir.  İstilik  törətmənin  səviyyəsi  aşağıdakılardan 

asılıdır:  əsas  mübadilədən,  əzələ  fəaliyyətindən,  hormonların 

effektindən  (tiroksin,  oksidləşmə  və  fosforlaşma  zamanı  əmələ 

gələn istilik və həmçinin hüceyrədə güclü piy olanda) yaranır. 

İstilikvermə.  Əsas  istilik  qaraciyərdə,  beyində,  ürək  və 

skelet  əzələlərində  onların  işləməsi  zamanı  əmələ  gəlir.  Sonra 

istilik dəriyə verilir, ordan isə havaya və ətraf mühitə verilir.