Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
downloaded from KitabYurdu.org XX FƏSİL
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şərti refleksin yox olması.
- İnstrumental şərti reflekslər.
- Şərti refleksin fizioloji əhəmiyyəti.
- 20.2. Anadangəlmə və ya şərtsiz reflektor fəaliyyəti İnstinkt.
- Cinsi reflekslər.
- Statogenetik və lokomotor reflekslər.
- 20,4. Şərtsiz reflektor fəaliyyəti Şərti refleks.
- I - şərtsiz tüpürcək ifrazı refleksi, II - it üçün indiferent (əhəmiyyətsiz) olan işıq
- Şərti tüpürcək refleksi.
- Şərti hərəki refleks.
- Vaxta qarşı şərti refleks.
- Ali dərəcəli şərti reflekslər.
- Şərti interoreseptiv reflekslər.
- 20.6. Şərti reflekslərin xüsusiyyəti
- Şərti refleksin sönməsi.
- Qıcıqların fərqlənməsi.
- Qıcıqların analizi vs sintezi.
|
444 downloaded from KitabYurdu.org XX FƏSİL ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ 20.1. Ali sinir fəaliyyəti haqqında anlayış İlk dəfə olaraq İ.P.Pavlov beyin yarımkürələrinə və onun qabığına ali sinir fəaliyyəti orqanı kimi baxırdı. Ali sinir fəaliyyəti dedikdə, İ.P.Pavlov beyin qabığı və qabıqaltı törəmələrin qarşılıqlı iş mexanizmlərini nəzərdə tuturdu. İ.P.Pavlov ibtidai sinir fəaliyyətinə instinkt reaksiyalar və davranış xassələri kimi baxırdı və bu fəaliyyətin beyin sütununun və mərkəzi sinir sisteminin səviyyəcə daha aşağıda yerləşən şöbələrinin iştirakı ilə həyata keçirildiyini göstərmişdir. İnsanda ali sinir fəaliyyəti məhz ona xas olan şüurlu fəa- liyyətdə və əmək fəaliyyəti sayəsində yaranan ikinci siqnal sis- teminin (nitq qabiliyyəti) yaranmasında özünü göstərir. Beləliklə, İ.P.Pavlov ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimin məzmununa şərtsiz və şərti reflekslər, birinci və ikinci siqnal sistemləri, qabığın və digər mürəkkəb mərkəzi törəmələrin analiz- sintez xassələri haqqında yeni təsəvvürləri daxil etmişdir. Şərti refleks. (bu anlayışı elm aləminə rus alimi tvan Pet- roviç Pavlov 1901-ci ildə daxil etdi) Əvvəllər orqanizmin reak- siyasına səbəb olmayan, sonra indeferent stimula uyğun orqanizmin reaksiyasına səbəb olan qıcıqla bir yerdə bir neçə dəfə təkrar olunduqda, o özü də reaksiyaya səbəb olur. I.P. Pavlov klassik təcrübəsi ilə əvvəlcə ac itə ət verməklə onda tüpürcək ifrazına səbəb olur. Sonra hər dəfə yeməkdən qabaq əvvəlcə zəngin səsini çalmış və ya lampanı yandırmışdır. Bundan bir neçə saniyə keçdikdən sonra yemək vermişdir və bu əməliyyatı ancaq zəng səsi (qidalanmadan əvvəl) tüpürcək ifarzına səbəb olana qədər təkrar etmşidir. Bu tərcübədə ət - şərtsiz qıcıq (həmişə tüpürcək ifrazına səbəb olur), amma zəng səsi isə şərti qıcıq hesab edilir. Yəni şərti refleks yaranandan sonra, ancaq zəng səsi veri 445 downloaded from KitabYurdu.org ləndən sonra vəzidən şirə ifraz olunur. Şərti refleksin yox olması. Əgər şərti refleks, şərtsiz qıcıqla möhkəmləndirilmədən təkrar olunarsa, onda şərti refleks nəhayət yox olur. Bu sönmə və ya daxili ləngimədir. Lakin şərti qıcıq şərtsiz qıcıqla vaxtaşırı təkrar olunursa onda yaranan şərti refleks uzun müddət mühafizə edilir.
instrumental refleksdır. Bu reflekslər fəal və məqsədyönlü fəaliyyət əsasında formalaşır. Bura isə dirissirovka və ya ope- rant təlim alma ("sınaq və təcrübi xəta" üsulu ilə təlim almadır) aid edilir. Əgər insan və heyvan müsbət qıcıq almaq üçün, yaxud mənfi stimuldan qaçmaq üçün şərti (məsələn, zəng səsi) cavab olaraq manipulyatorun düyməsini basmağı öyrənirsə, bu şərti refleks instrumental refleks kimi təsnif olunur. İnsan üçün bu refleksi nitqin köməyi ilə yaratmaq olar.
fərdi həyatında qazanılır və toplanır. Uyğunlaşma xarakteri daşıyır və fərdin davranışı daha plastik olur. Beləliklə, şərti refleks - fərdi qazanılmış sistemli, uyğunlaşma reaksiyasıdır. Sinir sistemində şərti qıcıqlandırıcı ilə şərtsiz reflektor fəaliyyəti arasında müvəqqəti əlaqə formasıdır. 20.2. Anadangəlmə və ya şərtsiz reflektor fəaliyyəti İnstinkt. Təkamül nəticəsində heyvanlar mənsub olduqları növü qoruyub saxlamaq üçün qidalanma, mübarizə və cinsi fəallıq kimi əsas bioloji funksiyaları qazanmışdır. İnstinkt ilk növbədə ən ümdə bioloji xassələri qoruyub davam etdirməyə imkan verir və onlar fizioloji mahiyyətinə görə anadangəlmə şərtsiz reflekslərdir. Bunların əsasını təşkil edən reflektor mexanizmlər eyni bir növün bütün fərdlərində tamamilə oxşar mexanizmlər şəklində meydana çıxır, nəsildən-nəslə keçərək instinktiv davranış reaksiyalarını əmələ gətirir. Belə ki, yenicə dünyaya gələn orqanizmdə bu mexanizmlərin bir çoxu artıq fəaliyyətə hazır vəziyyətdə olur. Deməli, instinktiv fəaliyyətin səciyyəvi xüsusiyyətlərin
downloaded from KitabYurdu.org dən biri onların növə mənsub olan bütün fərdlərdə eyni şəkildə təzahür etməsindədir. Hər fərd üçün eyni dərəcədə zəruri bioloji, hüdudi avtomatizmə çatmış, təkrar aktlardır. Mövcud şərait dəyişən kimi instinktiv davranış məqsədə- uyğunluğunu itirir. Bu onu göstərir ki, instinktiv davranış formaları yalnız dəyişməz şəraitdə məqsədəuyğun olur. İnstinktin tədqiqi göstərir ki, ibtidai hiss üzvlərinə malik olan, yəni bağırsaq boşluqlu heyvanlara nisbətən inkişafca daha yüksək pillədə duran qurdlarda, həşəratlarda və digər onurğasızlarda aydın nəzərə çarpan instinktiv davranış formaları anadangəlmədir. İ.P.Pavlova görə, instinkt mürəkkəb şərtsiz refleks olub, yalnız müəyyən və sadə təsirlərə yaxud qıcıqlar kompleksinə verilən ardıcıl, zəncirvarı reaksiyalardır. Onlar ciddi surətdə müvafiq şəraitə uyğunlaşdırılmış olur. Bir çox instinktlər öz məhdudluğu, standartlığı, stereotipliyi ilə fərqlənir. Məsələn, hörümçək özünə yaşayış arealı kimi və ov məqsədilə mürəkkəb quruluşlu top düzəldir. Bir o qədər də həyat təcrübəsi olmayan hörümçək balası da heç təlim almadan, stereotip olaraq bu cür top qura bilir. Arı ailəsi yem ehtiyatı və nəsil qayğısına qalmaq üçün çox böyük ustalıqla şanı qurur və bunu hər dəfə eyni dəqiqliklə yerinə yetirir. Qrup halında yaşayan arılar, yaxud qarışqalar arasında da elə ona bənzər ciddi müəyyənləşdirilmiş əmək bölgüsü və tabelik münasibətləri mövcuddur. Lakin həşəratların məqsədəuyğun instinktiv davranışı, əslində məqsədi dərk etməkdən uzaqdır. Onurğalı heyvanlarda da instinktlər geniş yayılmışdır. Hər çoxalma dövrü ərəfəsində nərə balığı dənizdən çaya miqrasiya edərək əlverişli yerdə kürü tökür və sonra öz məskəni olan dənizə qayıdır. Quşlarda və məməlilərdə qida əldə etmək, yuva və ya sığınacaq qurmaq, nəsil qayğısına qalmaq, öz yaşayış arealını və özünü qorumaq uğrunda mübarizə instinktləri çox güclüdür.
downloaded from KitabYurdu.org 20.3. Şərtsiz refleks növləri Mühüm bioloji əhəmiyyətə malik olan reflekslərin ilk təsnifatını 1926-cı ildə I.P.Pavlov vermişdir. A.D.Slonim şərtsiz refleksləri 3 əsas qrupa bölmüşdür: I. Maddələr mübadiləsini və orqanizmin daxili mühitinin sabitliyini mühafizə edən reflekslər (qida və hemostatik ref- lekslər); II. Xarici mühitin təsirlərinə və onların dəyişilmələrinə verilən reflektor reaksiyalar (müdafiə, mühit və ya vəziyyət refleksləri); III. Növün nəslini mühafizə edən reflekslər (cinsi, valideyn, ictimai davranış refleksləri və s.). Məməlilərdə inkişafın ilk mərhələlərində əvvəlcə birinci qrup şərtsiz reflekslər, onların ardınca ikinci və üçüncü qrup reflekslər meydana çıxır. Mühitin mürəkkəbləşməsi, hiss üzvlərinin inkişafı funksiyalarının müxtəlifləşməsi onların
formalaşmasını sürətləndirir. Hər üç qrup reflekslər sonralar orqanizmin fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə şərtsiz refleksləri 6 qrupa bölmək olar: 1) Qida refleksləri. Bunlar qidalanmanı təmin edən ref- lekslərdir. Buraya əmmə, qidanı tutma, çeynəmə, ağız şirəsi ilə islatma, udma, mədə və pankreas şirələrinin ifrazı və s. reflekslər daxildir. 2) Müdafiə refleksləri. Bunların formaları olduqca çoxdur. Nəfəs yoluna toz və zərərli qazlar düşdükdə əmələ gələn asqırma və öskürmə refleksləri, həzmdə yaranan pozğunluq zamanı öyümə, qusma refleksləri, gözə kəskin işıq düşdükdə gözün və bəbəyin daralması refleksləri, düşmənlə mübarizə refleksləri və i.a. 3) Cinsi reflekslər. Bunlar cinsi aktların icrası, nəsilver- mə, nəsil qayğısına qalma ilə bağlı olan reflekslər dir. 4) Xəbərdarlıq refleksləri. Buraya xarici mühitdə baş verən müxtəlif dəyişmələrdən, eləcə də orqanizmin məkandakı vəziyyətindən xəbərdarlığı təmin edən reflekslər aiddir. Qəfil-
downloaded from KitabYurdu.org dən göz qabağından keçən cisim və ya hadisəyə doğru başm və gözün hərəkəti, qeyri-adi səsə qulaqların şəklənməsi və s. bu kimi reflekslərə aiddir. 5)
Statogenetik və lokomotor reflekslər. Bədənin məkanda vəziyyəti və hərəkəti ilə əlaqədar olan reflekslər dir. 6)
olan reflekslərdir. Qusma, defekasiya, qan təzyiqinin reflektor tənzimi belə reflekslərdəndir.
olmadan orqanizmdə müəyyən dərəcədə reaksiya, qıcıq (məsələn, qida) - şərtsiz cavab adlanır. Orqanizmə əvvəllər yabanı (indiferent) olan və yalnız təkrar təsirlərdən sonra müəyyən reaksiya doğurmaq qabiliyyəti kəsb edən qıcıq - şərti qıcıq, ona verilən reaksiya isə şərti reflektor cavab adlanır. Əgər hər dəfə yemək verməzdən əvvəl kamerada, itin gözü qarşısında işıq yandırılarsa və bu təcrübə dəfələrlə təkrar edilərsə, onda heyvan qida almadan da işığın yanmasına ağız şirəsi ifrazı ilə cavab verir (şəkil 1.). Deməli, şərtsiz qıcıq (qida) və şərti qıcıq (lampa işığı) orqanizmə dəfələrlə birgə təsir etdikdə işıq da bioloji əhəmiyyətli qıcıq və ya siqnal funksiyası qazanır. Onun əmələ gəlməsi üçün əvvəlcədən heyvan üçün əhəmiyyətsiz olan hər hansı qıcığın, şərtsiz refleks törədən qıcıqla bir vaxtda təsir göstərməsi zəruridir. Şərtsiz qıcıq şərti qıcıqla yanaşı getməli və onu möhkəmləndirməlidir. Şərti qıcıq və ya şərti siqnal kimi işıqdan, zəngdən, fitdən, musiqi tonlarından, elektromaqnit kameralarından, dərini mexaniki qıcıqlandıran qaşovlardan, dərini soyudan və qızdıran, əzələ tə- qəllüsünü dəyişdirən aparatlardan, bədənin məkanda tutduğu vəziyyətdən, daxili üzvlərin vəziyyətindən, orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsinin dəyişməsindən, bir sözlə bütün ekste- roseptiv və proprioreseptiv qıcıqlardan istifadə etmək olar. Şərti qıcıqlar iki cür olur. Onların bir qrupu heyvanın təbii ehtiyacları ilə əlaqədardır (qoxu, qidanın forması, rəngi və s.), 449 downloaded from KitabYurdu.org bunlara təbii şərti qıcıqlar deyilir.
Şəkil 20.1. Şərti refleksin və xarici ləngimənin yaranması sxemi: I - şərtsiz tüpürcək ifrazı refleksi, II - it üçün indiferent (əhəmiyyətsiz) olan işıq qıcığı, III - şərti refleksin alınması, it üçün əhəmiyyətsiz olan qıcığın şərtsiz qıcıqla möhkəmləndirilməsi (beyin qabığında eyni vaxtda iki oyanma mənbəyinin əmələ gəlməsi), IV - şərti refleks, V - şərti refleksin xarici ləngiməsi (oyanma mənbəyinin beyin qabığının eşitmə zonasında əmələ gəlməsi və başqa zonaların ləngiməsi). tkinci qrup isə təcrübə şəraitində tətbiq olunan şərti qı- cıqlardır (işıq, zəng səsi və s.), bunlara süni şərti qıcıqlar deyilir. Şərti reflekslərdən fərqli olaraq, şərtsiz reflekslərin icrası, əsasən, mərkəzi sinir sisteminin ibtidai şöbələri - qabıqaltı nüvələr, beyin sütunu və onurğa beyni vasitəsilə olur. İnsanda və meymunda funksiyaların beyin qıcığında yerləşməsi ilə əlaqədar olaraq, bir sıra şərtsiz reflekslər mütləq yarımkürələrin iştirakı ilə həyata keçirilir. Tədqiqiatlarla müəyyən olunmuşdur ki, beyin yarımkürələri tamamilə kəsilib çıxarılmış itlərdə əməliyyatdan əvvəl yaradılmış şərti reflekslərin hamısı itir və onlarda artıq belə şərti əlaqələr yaratmaq mümkün olmur. Deməli, şərti refleksin qövsü beyin qabığında qapanır.
downloaded from KitabYurdu.org 20.5. Şərti refleks növləri İ.P.Pavlov şərti refleksin aşağıdakı növlərini daha ətraflı öyrənmişdir. Onların bəziləri ilə tanış olaq: 1. Şərti tüpürcək refleksi. Birinci dərəcəli reflekslərə aid edilir. Şərti refleks ilk dəfə tüpürcək vəzilərində öyrənilmişdir. Bu reflekslərdə müəyyənləşdirilən bütün qanunauyğunluqlar, əsas etibarilə, tüpürcək vəzilərinin şərti reaksiyalarının təhlilinə əsaslanmışdır. Tüpürcək, mədə və pankreas vəzilərinin şərti şirə ifrazına birlikdə şərti qida refleksləri deyilir. Bunların əhəmiyyəti qida qəbulundan əvvəl onun həzmi üçün lazımi əlverişli şərait ya- ratmaqdan ibarətdir. 2. Şərti hərəki refleks. Bunlar iki yerə bölünür: şərti hərə- ki qida refleksləri və şərti hərəki müdafiə refleksləri. 3. Şərti ürək və qan damar refleksi. İnsanda göz almasına düşən azacıq təzyiq ürək fəaliyyətini ləngidir, onun döyünmələrinin sayını azaldır. Buna şərti göz-ürək refleksi deyilir, yaxud da şərti vazomotor (damar hərəki) refleks almaq üçün üzərində təcrübə aparılan adamın bir qolu pletizmoqrafa salınır, digər qoluna spirtşəkilli metal boru sarınır. Bu şərtsiz ref- leksdir. Spiral borudan soyuq və ya isti su buraxmazdan əvvəl hər hansı şərti qıcıq versək və bu şərtsiz qıcıqla müşayiət olunarsa, damarın sıxılıb genəldiyini müşahidə etmək olar. Bu, qan damarlarına qarşı alınan şərti vazomotor refleksdir. 4. Vaxta qarşı şərti refleks. Burada şərti qıcıq kimi vaxt götürülür. Əgər təcrübə ərzində müəyyən vaxtda itə yemək verilsə və ya onun ağzına turşu məhlulu tökülsə, bir neçə dəfə təkrardan sonra, həmin vaxta qarşı şərti ağız şirəsi ifrazı refleksi yaranacaqdır. 5. Ali dərəcəli şərti reflekslər. Şərtsiz reflekslər əsasında yaradılan şərti reflekslərə birinci dərəcəli şərti reflekslər deyilir. Müəyyən dərəcəyə qədər möhkəmlənmiş hər hansı refleks yeni şərti refleks almaq üçün əsas ola bilər. Bunlara ikinci dərəcəli və ya ali dərəcəli şərti refleks deyilir. Bu reflekslərin yaranması üçün əvvəlcə hər hansı şərtsiz və şərti qıcıq, məsələn, 451 downloaded from KitabYurdu.org qida və zəngin çalınması eyni vaxtda tətbiq edilir və sabit şərti qida refleksii yaradılır. Sonra zəng səsi ilə başqa şərti qıcığı, məsələn, dərinin qaşınmasını eyni vaxtda tətbiq edirlər. Bu zaman əvvəlcə bir neçə saniyə ərzində dəri qıcıqlandırılır, sonra zəng çalınır və şərtsiz qıcıqdan isə istifadə edilmir. Beləliklə, təkcə dərinin qaşınması şərti qida refleksinin yaranmasına səbəb olur. Halbuki əvvəllər bu təcrübədə dərinin qaşınması şərtsiz qida refleksii ilə möhkəmləndirilməmişdir. Bu qayda ilə heyvanlarda və insanda ikinci və üçüncü, hətta çox dərəcəli şərti reflekslər almaq mümkündür. Uşaqlarda 6 dərəcəli şərti refleks yaradılmışdır. 6 . Şərti interoreseptiv reflekslər. İtin mədəsinə iki fıstula qoyulur. Onlardan biri ilə mədəyə ilıq su daxil edilir, digərindən isə həmin su xaricə axıdılır və beləliklə, onun reseptorları müəyyən vaxt ərzində temperatur təsirinə məruz edilir. Eyni zamanda onun ayağı elektriklə qıcıqlandırılır. İt bu zaman pəncəsini çəkir. Əməliyyatı bir neçə dəfə təkrar etsək, onda heyvan elektrik qıcığı almasa da, mədənin yuyulmasına qarşı şərti hərəki reflekslə cavab verəcəkdir. Bu təcrübə mədə resep- torlarınm iştirakı ilə yaranmış şərti müdafiə hərəki refleksinə misaldır. Mədə divarının mexaniki qıcıqlandırılması ilə qidanın verilməsi eyni vaxtda bir neçə dəfə təkrar edildikdən sonra təkcə mədənin qıcıqlandırılması tüpürcək ifrazına səbəb olur. Bunlar interoreseptorlardan alınan şərti qida refleksləridir. 20.6. Şərti reflekslərin xüsusiyyəti insan və heyvan orqanizminin həyatında öz xarakteri və əhəmiyyətinə görə bir-birindən fərqlənən ən müxtəlif şərti ref- leksləri səciyyələndirən mühüm xüsusiyyətlərdən biri onların ləngiməsi və sönməsidir. Əmələgəlmə şəraitinə və funksional əhəmiyyətinə görə I.P.Pavlov ləngimənin daxili və xarici ləngimə növlərini müəyyən etmişdir. Orqanizmin artıq ehtiyacı olmayan, onun tələbatına uyğun gəlməyən şərti reflekslər təd- 452 downloaded from KitabYurdu.org ricəxı sıradan çıxır, buna sönən ləngimə deyilir. 1 Şərti refleksin sönməsi. Məsələn, fərz edək ki, müəyyən şərti qıcığa qarşı 5 ml tüpürcək ifraz edilir. İndi biz həmin şərti refleksi möhkəmləndirməsək, yəni itə işığı göstərib qida verməsək, o zamanı ifraz olunan tüpürcəyin getdikcə azaldığını və axırda sıfra bərabər olduğunu görərik. Pavlov buna şərti refleksin sönməsi deyir. Bunu yenidən almaq üçün şərti qıcığı bir neçə dəfə şərtsiz qıcıqla təkrar etmək lazımdır. 2. Qıcıqların fərqlənməsi. Məsələn, itdə qarın nahiyəsində dərinin qaşınmasına və itin gözünün qarşısında ekranı işıqlan- dırmağa qarşı möhkəm şərti refleks aldıqdan sonra, başqa yaxın qıcıqlar, üçbucaq ekran işıqlanır) verilir. İkinci qıcıqlar qida ilə möhkəmləndirilmir. Əvvəlcə ikinci qıcıqlara qarşı reaksiya alınsa da, işıq ilə möhkəmləndirilmədiyi üçün sönür. Deməli, it qıcıqları bir-birindən ayıra bilir. Buna qıcıqların fərqləndirilməsi deyilir, yəni təcrübə zamanı tətbiq olunan qıcıqları qəbul edən mərkəzlər birinci halda oyanır, ikinci halda isə ləngiyir. 3. Şərti ləngimə. Məsələn, metranomun zərbəsinə qarşı şərti refleks əldə etdikdən sonra həmin şərti qıcığı, başqa bir qıcıqla, zəngin səsi ilə eyni vaxtda tətbiq edirlər. İt iki qıcığa qarşı tüpürcək ifraz edir. Çünki ikinci qıcıq qida ilə möhkəmləndirilməyib, ancaq tək metronomun səsinə tüpürcək ifraz edir. Deməli, ikinci şərti qıcıq, yəni zəng səsi qida ilə möhkəmləndirilmədiyi üçün bir neçə təcrübədən sonra ləngidici təsir edir. Xarici ləngimə. Bu hadisə Pavlov tərəfindən belə izah edilir. MSS-nə gələn hər hansı qüvvətli qıcıq orada qüvvətli oyanma nöqtəsi əmələ gətirir. Bu oyanma bütün başqa mərkəzlərin, o cümlədən tədqiq olunan şərti refleks mərkəzinin ləngiməsinə səbəb olur (şəkil 1-V). Xaricdən verilən qıcığın təsiri altında şərti refleksin zəifləməsi və ləngiməsinə səbəb olur: 1 ) Deməli, güclü qıcıqların təsirindən refleks sönə bilər, buna hüdudxarici ləngimə deyilir. Bu ləngimə şərti siqnalın şərtsiz siqnala təkrar möhkəmləndirilmədiyi hallarda daha tez baş verir. 2) Orqanizmin xarici və daxili mühitinin dəyişilməsi ya 453 downloaded from KitabYurdu.org ranmış şərti refleksi ləngidir. Buna müvafiq olaraq, şərti ref- leksin xarici (şərtsiz) və daxili (şərti) ləngiməsi müəyyənləşdirilmişdir. Xarici ləngiməyə səbəb, əksər hallarda, bə- lədləşmə şərtsiz reflekslər, habelə, müxtəlif şərti reflektor aktlardır. 3) Keçikən ləngimə forması da mövcuddur. Şərti siqnalla şərtsiz siqnal arasındakı vaxtı uzatdıqda şərti reaksiyanın baş verməsi ləngiyir. 4) Mənfi və müsbət əhəmiyyətli qıcıqların fərqləndirilməsi zamanı şərti siqnalla əmələ gələn refleks ləngiyə bilər. Buna fərqləndirici ləngimə deyilir. Müsbət və mənfi siqnallar qarşılıqlı surətdə fərqləndirici ləngiməni yarada bilər. Müsbət qıcıqlar mənfilərə qarşı yaranan refleksləri və ya əksinə, mənfi siqnallar müsbət siqnallara qarşı yaranan refleksləri söndürə bilər. Oyanma və ləngimə mahiyyətcə dinamik proses olub, əksər hallarda gözlənilmədən baş verir və yox olur. Bu xassənin əsasını bir sıra qanunauyğunluqlar təşkil edir. Bunlara oyanmaların yayılması və ya irradiasiya, cəmlənməsi və ya konsen- trasiya, bir- birini gücləndirməsi və ya yenidən doğurması - induksiya hadisələri aiddir. Oyanma ləngimə doğurursa və onu gücləndirirsə, bu mənfi induksiya və müsbət induksiyadır. Hər iki sinir hadisəsinin qarşılıqlı təsiri həm irradasiya və kon- sentrasiyanın, həm də induksiyanın xassələri ilə əlaqədardır. Şərti reflekslərin mühüm xassələrindən biri onların tədricən ixtisaslaşmasıdır. Şərti reflekslərin ixtisaslaşması dəyişilən mühit şəraitinə daha düzgün və adekvat cavabların verilməsini təmin edir. Qıcıqların analizi vs sintezi. Ali heyvanlarda və insanda qıcıqları təhliletmə bacarığı yüksəkdir. Bu orqanizmlərdə qıcıqların analizi, bilavasitə, böyük yarımkürələrin qabığı və qabıqların analizi, bilavasitə, böyük yarımkürələrin qabığı və qabıqaltı törəmələrin iştirakı ilə gedir. Qıcıqların analizi resep- tor aparat səviyyəsində başlansa da, özünün ən yüksək mərhələsinə sütun törəmələri və beyin qabığında çatır. Eynilə sinir sistemi müxtəlif qıcıqları əlaqələndirmək, müxtəlif qıcıqları əlaqələndirmək, onları ümumiləşdirmək xassəsinə də malikdir. Bu qıcıqların analiz və sintez hadisələridir. Analiz kimi sintez 454 downloaded from KitabYurdu.org də reseptorlardan başlanıb, sütun törəmələri və beyin qıcığında özünün ən yüksək mərhələsinə çatır. İ.P.Pavlovun təliminə görə, analiz və sintez hadisələrinin maddi əsasını analizatorlar təşkil edir. Hər analizator müvafiq xarici və daxili mühit siqnallarını ayrı-ayrılıqda qəbul edib, onları analiz və sintez edərək orqanizmin bu və ya digər səciyyəli uyğunlaşma reaksiyalarını təmin edir. Analiz və sintez hadisələri beyin funksiyasının iki ayrılmaz, sıx və qarşılıqlı təsirə malik cəhəti olub, ali sinir fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Dinamik stereotip. Siqnalların mərkəzi sinir sisteminə müəyyən nizamlı sistem halında təsiri öz növbəsində onun fəa- liyyətində xüsusi sistemlik yaradır. Dinamik stereotip məhz bu sistemliyi özündə əks etdirir. İ.P.Pavlovun tərifinə görə, dinamik stereotip beyin qabığının kompleks qıcıqlardan doğan kompleks fəaliyyəti kimi başa düşülməlidir. Bu kompleksə daxil olan qıcıqlar ardıcıllığı və müddəti bir-birinə təsir edir, onların hər birinin ayrılıqda doğurduğu nəticə özündən əvvəl və sonrakı qıcığın effektindən asılıdır. Dinamik stereotip çətin yaranır, əmələ gəldikdə isə uzun müddət davam edir və orqanizmin qazandığı müəyyən vərdiş, uyğunlaşma və davranış aktı kimi təzahür edir. Qazanılmış stereotiplər daimi funksional hallar olmayıb, müəyyən şəraitdə güclü bioloji tələbatların təsirindən dəyişilə və biri digərini əvəz edə bilər. İnsan və ali heyvanların həyatında dinamik stereotipin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, formalaşmış stereotiplər sayəsində beyin daha asan işləyir və onun fəaliyyətində avtomatizm daha tez yaranır.
' Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|