Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Müvəqqəti əlaqələrin neyrofizioloji əsası
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20.14. Sinir sisteminin inteqrativ funksiyası
- Latent və ya menemik yaddaş
- Sinir yaddaşı və ya neyroloji yaddaş.
- Uzunmüddətli aralıq yaddaş
- Yaddaşın neyron mexanizmi.
- Məlumatın təkrarlanması.
- Yaddaşın anatomik topoqrafiyası Hipokamp.
- Baş-beyin yarımkürələri qabığı
- Yeni qabığın funksiyaları.
|
20.13. Müvəqqəti əlaqələrin neyrofizioloji əsası İ.P.Pavlov hesab edirdi ki, orqanizmin xarici mühitlə mü- rəkkəb qarşılıqlı əlaqələrinin mükəmməl tənzimini təmin edən ali sinir fəaliyyəti, onun əsas tərkib hissəsi kimi şərti reflekslər beyin yarımkürələri qabığı ilə qabıqaltı şöbələrin birlikdə tam fəaliyyətinin məhsuludur. Belə ki, beyin qabığının müxtəlif şöbələrinin qarşılıqlı əlaqələri mexanizmində qabıq-qabıqaltı-qabıq yolları mühüm yer tutur. Dominant hal və oyanmaların toplanması, mərkəzi
downloaded from KitabYurdu.org sinir sisteminin bütün şöbələrinə aiddir; qabıqaltı sahələrdə və onurğa beynində oyanmaların toplanması tez keçicidir, beyin yarımkürələri qabığında isə onlar, bir qayda olaraq, müəyyən iz buraxır və möhkəmlənir ki, bu da şərti refleksin yaranması üçün çox zəruridir. Müəyyən olunmuşdur ki, beyin yarımkürələri qabığında, retikulyar formasiyada və talamus nüvələrində görmə, eşitmə, duyma, temperatur, kinestezik və digər hissləri konvergensiya edən bir çox hüceyrələr vardır. Məhz həmin törəmələrin hüceyrələri müvəqqəti əlaqələrin əmələ gəlməsində yardımçı rol oynayır. Şərti refleks yaradıldığı dövrdə və onun icrası zamanı neyronların əksəriyyətinin fəallığı dalğavarı xüsusiyyət daşıyır. Refleksin ilk fazasında reaksiya zəif, möhkəmləndirilmədikdən sonra isə nisbətən sabitdir. 20.14. Sinir sisteminin inteqrativ funksiyası İnteqrativ funksiya dedikdə baş-beyin yarımkürələrinin və çoxlu qabıqaltı strukturların analitik sintetik fəaliyyəti başa düşülür. Bu funksiyalara - təlimalma, yaddaş, düşüncə, nitq, şüur və başqaları aiddir - adətən bunlar sinir sisteminin ali funksiyası adlanır. Təlimalma və yaddaş. Təlimalma - davranışı təcrübə əsa- sında dəyişdirmək və bunun əsasında fərdi təcrübə toplamaq qabiliyyətinə deyilir.
limalma formaları ayırd edilir. Assosiativ olmayan təlimalma zamam orqanizm ancaq bir stimul haqqında məlumatı (alışma və həssaslıq assosiativ) assotsiativ (şərti refleks) təlimalma zamanı isə - bir stimulun digəri ilə münasibəti başa düşülür. Alışma, öyrənmə - təlimalmanm neytral stimulu dəfələrlə təkrar edilən ən sadə formasıdır. Bələdləşmə refleksi alışmanm yayılmış forması hesab edilir («refleks» bu nədir). Neytral stimulun təkrarın sayından, ölçüsündən asılı olaraq get-gedə daha az elektrik siqnalı refleksə səbəb olur. Nə 466 downloaded from KitabYurdu.org hayət, subyekt stimula tam alışır və ona əhəmiyyət vermir (bə- lədləşmə refleksin sönməsi). İmprintinq (alışma variantı, iz buraxma) - posnatal inkişafın ilk mərhələlərində xarici obyektlərin və ya bir çox anadangəlmə davranış hərəkətlərinin orqanizmə təsir edən fərqli əlamətlərin yaddaşda möhkəmləndirilməsidir. Qorunub gələcək üçün saxlanır və fərdi iz buraxmır, amma mühüm həyatı obyektlərin spesifik növ səciyyəsidir. Başqa sözlə, heyvan genetik möhkəmləndirilmiş mürəkkəb davranış hərəkətləri qazanır, hansı ki, uyğun gələn qıcıqların təsirindən sonra sistemə daxil edilir. Sensitizasiya alışmanın əksinə olan reaksiya olub, təkrar stimullara cavabı artırır, əgər o bir və bir neçə dəfə xoşagələn və gəlməyən qıcıqlarla uyğunlaşdırılırsa, adamlarda hamıya məlum olan mühüm həyatı oyandırıcı stimulların intensivliyini artırmır (səsli yerdə dərin yuxuya getmiş ana, uşağın səsini eşidən kimi, bir anda yuxudan ayılır). Təlimlənmə bütün heyvan orqanizminə xas olan ümumi bioloji keyfiyyətdir. İbtidai heyvanlarda bəsit, ali heyvanlarda təkmilləşmişdir. Təlimalma yaddaşla sıx bağlıdır - onun ilkin mərhələsidir. Təlimalma orqanizmin əhatə olunduğu mühit və mühitdə öz davranışı haqqında məlumat toplamaqdan ibarətdir. Bu qabiliyyət olmasa fərdə mühitə uyğunlaşmaq çətin olar. Bu qanunauyğunluq ibtidai təkhüceyrəli heyvanlara aid olan tərlik, çoxhüceyrəli soxulcan və xordalılar tipinə aid olan balıqlar (durnabalığı) və məməlilər (it, meymun) üzərində aparılan təcrübələrdə özünü aydın göstərir. Məsələn, su ilə dolu şüşə borucuğa tərliklər (infuzorlar) buraxılmışdır. Borucuğun ucunu qızdırmışlar, infuzorlar borucuğun isti hissəsinə doğru üzmüşlər. Onlar hər dəfə buraya toplaşanda işıq yandırılmışdır. İşıq infuzor üçün neytral abiotik amildir. Bir neçə təkrardan sonra artıq temperaturdan asılı olmadan infuzorlar yenə də borucuğun işıqlandırılan tərəfinə toplaşmışlar. Durnabalığmda kiçik balıqlara qarşı güclü ov refleksi vardır. Bunu ləğv etmək çətindir, lakin buna nail olmaq mümkündür. Təcrübədə kiçik balıqları öz yırtıcısından şüşə arakəsmə ilə ayırmışlar. Durnabalığı hər dəfə öz ovu üzərinə 467 downloaded from KitabYurdu.org hücum etmək istədikdə şüşəyə çırpınmışdır və uğursuzluğa məruz qalmışdır. Onda şərti müdafiə refleksi işə başlamışdır. Arakəsmə götürüldüyü halda belə, o ətrafda üzən xırda balıqlara hücum etmək meylindən əl çəkmişdir. Zəncirlənmiş itin qarşısına ipə bağlanmış ət parçası elə məsafədə qoyulmuşdur ki, onu əldə edə bilməsin. Ət parçasına bağlanmış ipi itin qabaq pəncəsi çatmayan məsafədə qoymuşlar, lakin buna da əlac tapılmışdır: it arxaya çevrilərək dal ayağı ilə ipi dartaraq əti əldə etmişdir. Təcrübə göstərmişdir ki, həm bəsit, həm də ali orqanizmlərdə biotik və abiotik amillər arasında əlaqə yaratmaq cəhdi, mühitə fəal bələdləşmə meyli vardır. 20.15. Yaddaş İnsan, yaxud heyvan beyninə analizatorlar, xüsusilə görmə analizatoru vasitəsilə xarici aləmdən ölçüsü qeyri- müəyyən olan ən müxtəlif sensor məlumatlar daxil olur. Tamamilə aydındır ki, beynimizə daxil olmuş məlumatların yalnız çox az bir hissəsi yaddaşımızda qahr. İnsanda yaddaşın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun təşəkkülünə sözlə ifadə olunan anlayışların, fikirlərin, ideyaların yadda mücərrəd şəkildə saxlanmasından və istifadə edilməsindən ibarətdir. Təkamül və fərdi inkişafın müxtəlif səviyyələrində duran orqanizmlər xarici mühitdən asılı olmamağa müxtəlif dərəcədə nail olur.
Bu baxımdan insan yaddaşı heyvanın, hətta ali primatla- rın nitq yaddaşından köklü surətdə fərqlənən tamamilə yeni yaddaş forması olmaqla bərabər o həm də, insanın xarici aləm hadisələrini, gördükləri və eşitdiklərini, hiss etdiklərinin əsas məzmun və mənasını yadda saxlamağa çalışır. Yaddaşın təkamülündə birinci mərhələ birhüceyrəli or- qanizmlərin qidaya doğru istiqamətini müəyyən edən kimyəvi, genetik yaddaş hesab olunur. Sinir sisteminə qədər olan bu yaddaş tipi (ona kimyəvi, genetik hafizə tipi desək, yanılmarıq) birhüceyrəli orqanizmin 468 downloaded from KitabYurdu.org daxili mühitinin sabitliyinin, təsirlərin izlərinin saxlanılması və icrası şəklində meydana çıxır. Yaddaşın təkamülündə ikinci mərhələ genetik yaddaşa əsaslanan immun yaddaşda möhkəmlənən, məlumatların zülal makromolekulları vasitəsilə hüceyrəarası mübadiləsinə əsaslanan formasıdır. Yaddaşın təkamülündə sonrakı üçüncü mərhələ sinir sistemi olan heyvanlarda meydana çıxan sinir yaddaşıdır. Belə ki, sinir hüceyrələri, yəni neyronda əmələ gələn oyanma elektrik impulsları şəklində aksonun sinapsları vasitəsilə digər neyronlara nəql olunur. Sinir yaddaşının ilk forması neyronlararası mürəkkəb şərtsiz reflekslərə və ya instinkti təmin edən neyronlararası əlaqəyə əsaslanır. Sinir yaddaşının daha sonra meydana çıxan, funksional cəhətdən daha mürəkkəb forması olan adaptiv yaddaş - emosional möhkəmlənmə mexanizmilə idarə olunur. Sinir yaddaşı qıcıqlandırıcının izinin mərkəzi sinir sistemində orqanizm üçün siqnal əhəmiyyəti olan əlaqələr şəklində qalması və fıksə olun- masıdır. İnsanda nitqin əmələ gəlməsilə əlaqədar olaraq mühitə asan uyğunlaşan daha ali-məntiqi yaddaş forması formalaşır. Yaddaşın bütün növləri ilk genetik strukturlar əsasında yaranır. Beləliklə, insan və heyvan beyninə xarici aləmdən, səltə- nətdən ölçüsü məlum olmayan, yəni onun məlumat tutumundan 100
dəfə çox siqnallar (görmə, eşitmə, qoxu, dad, dəri) daxil olsa da, onların az bir hissəsi 1 %-ə qədər yaddaşda qalan iz salır. Yaddaş - insan və heyvanlarda başa düşülən və düşülməyən, dərk edilən və edilməyən, şüurlu və şüursuz səviyyədə olan mühitdə baş vermiş genetik aparatda, MSS-də yəni bioloji sistemdə iz qoymuş keçmiş hadisələri yadda saxlamaq, qorumaq və sonradan lazım gəldikdə yada salmaq qabiliyyətidir. Məlumatı bioloji sistemə daxil etmək kodlaşdırma adlanır. Baş-beyin strukturlarına daxil olan məlumat insanın davranışına uyğun formaya çevrilir. Yaddaş olmadan öyrənmək, 469 downloaded from KitabYurdu.org düşünmək və heç bir fərdi davranış təcrübəsini həyata keçirmək mümkün olmaz. İnsan fərdi təcrübə toplamadıqda onun həyatının normal gedişi pozulur. Fərdi təcrübə toplamağa təlim deyilir. Təlim isə yaddaş sayəsində mümkündür. Ümumiyyətlə, yaddaşın, bütün növləri fəaliyyətdə forma- laşmasına baxmayaraq bioloji tələbatın ödənilməsindən asılı olmayaraq əmələ gəlir. Onlara misal olaraq: 1) erkən izqalma (imprintinq); 2) la- tent izqalma (menemik yaddaş); 3) qeyri-iradi yaddasaxlama və digər halları göstərmək olar. İmprintinq təlim almanın və yaddaşın ən ilk forması sayılır və yeni dünyaya gəlmiş quş və ya heyvan balasının həyatlarının məhdud zaman çərçivəsində, valideyn əhatəsi, həyatı ilə bağlı olan görmə, eşitmə, taktil və qoxu siqnallarının beyində həkk olunmasında ifadə olunur. Bu yaddaş izləri heyvanın sonrakı davranışında dominatlıq kəsb edir, onları silmək, onlara düzəliş vermək bir o qədər də asan deyil, bəzən bu heç mümkün olmur. Yumurtadan təzə çıxmış ördək balalarına analarını bircə dəfə görmək kifayətdir ki, onlar onun dalınca getsin. Anasının öldüyü yeri görmüş quzu sürüdən ayrılaraq dəfələrlə həmin yerə qayıdır, oradan uzaqlaşmaq istəmir, o sürüyə çətin uyuşur.
S.Beritaşvili tərəfindən aparılmış bir təcrübə doymuş iti müxtəlif yerlərdə yem qoyulmuş təcrübə otağına buraxmışdır. Daha sonra otaqdan yem qablarını götürmüşlər. İt acdıqda onu bir də həmin otağa salmışlar, indi it yem qabları yerində olmasa da, tərəddüdsüz, həmin yerləri tapır və orada yem axtarmağa başlayır. Deməli, insan və ya heyvan hər hansı tələbatının ödənilməsinə xüsusi ehtiyac olmadan da şərait və ya situasiya siqnallarını yadda saxlamağa qabildir.
- məlumatların qəbulu, onların saxlanılması və işlənməsi kimi çox mürəkkəb proseslər daxildir. Yaddaşın ənənəvi təsnifatında qısamüddətli (operativ) və uzunmüddətli yaddaş formaları fərqləndirilir.
downloaded from KitabYurdu.org Əgər qıcığın təsirindən yaranan məlumatlar bu orqanizm üçün vacibdirsə, xüsusilə onun mütləq tələbatlarında^ irəli gəlirsə, sonra o, aralıq yaddaşda işlənilir və nəhayət, uzunmüddətli yaddaşa keçir. Əks halda o tez yaddaşdan silinir. Qısamüddətli yaddaş bir neçə saniyədən bir neçə dəqiqəyə qədər davam edir. Sərbəst olmur və düşüncəli nəzarətə məruz qala bilməz. Qısamüddətli yaddaş bir neçə saniyə və ya dəqiqə ərzində seçilmiş məlumat hissəsini saxlamağa və icra etməyə imkan verir.
məlumatlar haqqında fikirləşdiyi müddətdə davam edir. Belə hesab edirlər ki, qısamüddətli yaddaşın əsasında sinir impulslarmın qapalı neyron zəncirində çoxlu təkrar olunan sirkulyasiyası durur. Uzunmüddətli aralıq yaddaş bir neçə dəqiqədən bir neçə həftəyə qədər davam edə bilər. Belə yaddaşa danışıq zamanı fikirlərin formalaşması, ünvanların, telefon danışıqlarının və bəzi tapşırıqların yadda saxlanması aid edilir. Əgər bu yaddaş təsadüfən itmirsə və onun izi daha daimi olursa, onda o uzunmuddətli yaddaş dərəcəsini alır. Uzunmüddətli yaddaş. Belə hesab edirlər ki, sinapsların struktursuzlaşmasından asılı olur, hansı ki, sinir siqnallarının nəqli zamanı onların hissiyyatının uzunmüddətli dəyişilməsinə səbəb olur.
Uzunmüddətli yaddaş bütün həyatı boyu qorunub saxlanılır. Subyekt üçün vacib olan, xüsusilə emossional əhəmiyyətli təsir zamanı rənglənmiş hadisələr çox aydın uzun müddət yaddaşda həkk olunur.
Lakin uzunmüddətli yaddaşın mexanizmini bir neçə nə- zəriyyə ilə müxtəlif istiqamətlərdə izah edirlər. Uzunmüddətli yaddaş MSS neyronlarmın cismində yeni sinaptik kontaktların əmələ gəlməsi, həmçinin sinapsların öl- çülərinin böyüməsi zamanı qliya hüceyrələrində ribonuklein turşusunun (RNT) miqdarının artması ilə müşayiət olunur. 471 downloaded from KitabYurdu.org Bəzi müəlliflərin apardığı mərkəzi sinir sistemi sinapsla- rında xolinoreseptorların miqdarının artması müşahidə edilir. Yaddaşın mexanizmində noradrenalinin və dofaminin iştirakı da müəyyən edilmişdir. Yaddaşın möhkəmlənməsilə əlaqəli olan proseslərdə serotoninergik mexanizmlərin iştirak etməsi inkar edilmir. Sinaptik yaddaşın mexanizmində, həmçinin qamma-ami- no- yağ turşusu, qlütamin turşusu da iştirak edir. Yaddaşın mexanizmində neyropeptidlər sinapslarda me- diatorlarla sıx qarşılıqlı təsirdə olur. Immunoloji nəzəriyyə. Bu nəzəriyyəyə görə immunoloji yaddaş canlı aləmin yad maddələrlə antigenlərlə ilk qarşılaş- masından sonra antitellərin genetik yığımı ilə zəngin olan im- munokomponentli limfositlərin membran səthindəki bu anti- tellər antigenlər üçün reseptor vəzifəsini daşıyır. Onların antigenlərlə ilk qarşılaşması müvafiq limfositlərin miqdarının artmasına səbəb olur. Yaddaşın neyron mexanizmi. XX əsrin 30-cu illərində Lo- rente de No belə bir fərziyyə irəli sürmüşdür ki, beynə daxil olan sinir impulsları qapalı neyron zənciri və ya sistemlərində dövrə (reverberasiya) edə bilər. Onun fikrincə, bu sistemlərə daxil olan impulsasiya sayəsində onlar öz-özünü fəallaşdıra və həmin halı xeyli müddət ərzində saxlaya bilər. Hazırda bir çox alimlər tərəfindən qəbul edilmişdir ki, beynə daxil olan informasiya əvvəlcə eynitipli oyanma yaradır. M.Veresanr tərəfindən inkişaf etdirilmiş təsəvvürlərə görə, sinir siqnallarının reverberasiyası təkcə neyron ansambllarında deyil, həmçinin qabıq və qabıqaltı törəmələr daxilində və onların arasında yaranan qapalı dövrələrdə baş verə bilər. Qa- bıq-qabıqaltı tipli öz-özünə fəallaşan reverberasiya dövrləri, xüsusilə qabığın hissi mərkəzləri - assosiativ sahələri - hipno- kamp - talamus - retikulyar formasiya arasında geniş yayılmışdır. Bəzi mülahizələrə görə, bu cür sistemlər uzunmüddətli yaddaşın formalaşması üçün daha əlverişlidir və ola bilsin ki, məhz bu tipli əlaqələr informasiyaların beynin geniş sahələri çərçivəsində daha uzun müddət dövr etməsinə səbəb olur.
downloaded from KitabYurdu.org Molekulyar nəzəriyyə. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları uzun- müddətli yaddaş mexanizminin beyin neyronlarının genetik aparat və qliya elementlərinin fəaliyyətilə bağlı olduğunu göstərirlər. XX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində İsveç alimi H.Hiden belə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki, neyronlardakı dezoksiri- bonuklein turşusu (DNT) növünə məxsus yaddaşı ribonuklein turşusu (RNT) isə fərdi yaddaşa xidmət edir. Öz fikrini əsas- landırmaq üçün o bir sıra biokimyəvi tədqiqatlar aparmışdır. Tədqiqatçı siçovula məftil üzərində durmağı aşılayır, təlimdən sonra onun vestibülyar sinir nüvəsinin neyronlarmda: PNT- nin miqdarında və tərkibində əmələ gələn dəyişikliyi öyrənir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, belə heyvanlarda nəinki PNT-nin miqdarı artmış, hətta onun nukleotid tərkibində də dəyişiklik baş vermişdir. PNT-nin «yaddaş molekulu» olduğu fikrini Amerika alimi Mak-Konellinin planari qurdları üzərində apardığı nadir təcrübələr də təsdiq edirdi. Müəyyən edilmişdir ki, yaddaş funksiyası müəyyən zülal molekulları ilə əlaqədardır. Təlim keçmə zamanı spesifik poli- peptidlər və beyinin spesifik zülallarının sintez olunduğu qeyd edilmişdir. Q.Unqar zülal maddələrinin yaddaşdakı rolunu aydın- laşdırmaq üçün siçovulların beynindən 15 amin turşusu qalığından ibarət birləşmə olan skotofobin zülalını almışdır. Sonra aşağıdakı təcrübəni aparmışdır. Əvvəlcə elektrik qıcığı ilə qaranlıq yerdən qaçmaq refleksi yaradılmışdır. Sonra refleksi olan qrup siçovulların beynindən skoltofobin zülalı alınıb kontrol siçovullara vurulmuşdur. Təcrübəni təkrar edəndə, skotofobin zülalı almış siçovulların elektrik qıcığı olmadan da qaranlıqdan qaçmışlar. Amerika alimləri RNT-nin sintezini 23 dəfə sürətləndirən «silert» adlı üzvi maddə almışlar. Silertlə qidalanmış siçovullarda başqalarına nisbətən 4-5 dəfə tez şərti refleks yaratmaq mümkün olur. Qazandıqları refleksi uzun müddət yaddaşda mühafizə edə bilirlər. 473 downloaded from KitabYurdu.org Yaddaşın qüvvətləndirilməsi və ya möhkəmləndirilməsi. Qı- samüddətli yaddaşın uzunmüddətli yaddaşa çevrilməsi üçün bir həftə və bir ildən sonra yenidən tələb etmək üçün onu möhkəm- ləndirmək lazımdır. Möhkəmləndirmək üçün minimal vaxt 5 və 10
1 saat və daha çox vaxt lazımdır. Bir saatdan sonra yaddaş, demək olar ki, tamamilə möhkəmlənir və elektroşok onu pozmur. Məlumatın təkrarlanması. Yaddaşın möhkəmləndirilməsi eyni bir məlumatın təkrarı üçün vacibdir. Bunu onunla izah etmək olar ki, çox materialı səthi öyrənməkdənsə, az materialı daha dərindən öyrənərək, yadda saxlamaq olar. Buna tələbələrin imtahan qabağı hazırlaşmasını misal göstərmək olar. Sağlam və aydın düşüncəli insan yaddaşını zehni yorğun vəziyyətdə olan insana nisbətən yaxşı üzə çıxara bilər. 20.16. Yaddaşın anatomik topoqrafiyası Hipokamp. Kodlaşma prosesində qısamüddətli yaddaş uzunmüddətli yaddaşa çevrilən zaman hipokamp və ona biti-şik olan qabığın medial gicgah hissəsi işə cəlb olunur (şəkil 20 . 2 ).
A B
Şəkil 20.2. İzahlı (deklerativ) yaddaş. A. Uzunmüddətli yaddaşı kodlaşdırmağa malik olan beynin sahəsi. B. Medial gicgah nahiyənin izahlı (deklerativ) yaddaşı kodlaşdırma yolu. Qabığın görmə və digər sahələrindən parahipokampal qırışıqdan (PQ), peripinal qabıq (PQ) və hipo- kampın entorinal qabığı (EQ) və kodlaşdırılmış məlumatın qabığa qaytarılması (xətlənmiş sahələrdə nişanlanmışdır). A - 1. Alın payı, 2. Şəffaf arakəsmə, 3. Badamabənzər cisim, 4. Talamus. B - 5. Hipokamp. 474 downloaded from KitabYurdu.org Məməyəbənzər cisim və talamus birbaşa və vasitəli olaraq hipokampla əlaqədardır, həmçinin qısamüddətli yaddaşın mexanizminə cəlb edilmişdir. 20.17. Baş-beyin yarımkürələri qabığı Qısamüddətli yaddaş hipokamp tərəfindən kodlaşdırılır və funksional olaraq onun strukturası ilə əlaqədardır. Yeni beynin müxtəlif nahiyələrində uzunmüddətli yaddaşın qorunub saxlanması baş verir. İzahlı (deklarativ) yaddaşın kodlaşdırılmasmın mümkün mexanizmi işçi hipotez formasında şəkil 20 .3.-də verilmişdir. Hipotezə görə sensor stimulun daxil olduğu baş-beyin yarım- kürələrinin qabığının assosiativ sahəsi neyron zəncirinin oyanmış vəziyyəti olub, adekvat sensor siqnalları inisiruya edir. Sinir siqnalları medial gicgah payına, arxahipokampal qırışığa, peripinal və entorinal sahəyə istiqamətlənir. Entrori- nal qabıqdan siqnallar hipokampa daxil olur, harada ki, qısamüddətli yaddaşın hələ məlum olmayan mexanizminin kod- laşması baş verir.
Hipokamp entrorinal qabıq vasitəsilə birləşmiş halda qabığın neyron zəncirilə (haradan ki, siqnallar daxil olur) uzunmüddətli yaddaş əmələ gətirir.
limalma funksiyasının yerinə yetirilməsində beynin çox hissəsi iştirak edir. Lakin nitq mexanizminə nəzarət edən mərkəz yeni beyində yerləşir. Nitq və digər intellektual funksiyalar insanda spesifik inkişafa çatdılar. Müqayisəli anatomik baxımdan məhz insanda 3 böyük assosiativ nahiyə (şəkil 20.2.) var. Alın payı (perefrontal nahiyədən ön tərəfdə yerləşir), təpə- gicgah (samatosensor nahiyə ilə görmə qabığı arasında gicgah payına doğru yayılır) və gicgah (gicgah payının aşağı hissəsindən limbiq sistemə qədər uzanır). Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|