Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/56
tarix28.06.2020
ölçüsü4,1 Mb.
#32184
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   56
-kitabyurdu.org--Insan ve heyvan fiziologiyasi- II hisse


20.7.  Sinir sistemi tipləri 

I. 


P.Pavlov  beyində  baş  verən  oyanma  və  ləngimə 

hadisələrinin müxtəlif təzahürləri, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqə 

və təsirləri təhlil edərək sinir sistemini müxtəlif tiplərə bölməyə səy 

göstərmişdir. Bu bölgüdə sinir fəaliyyətinin bir neçə xüsu 



455 

downloaded from KitabYurdu.org



siyyəti əsas götürülmüşdür. Buraya birinci mərkəzi sinir sisteminin 

qüvvəsi,  ikinci  -  oyanma  ilə  ləgimənin  müvazinəti  (oyanma  və 

ləngimənin  gücü  arasındakı  münasibət)  və  üçüncüsü  sinir 

hadisələrinin mütəhərrikliyi daxil edilmişdir. 

Sinir  sisteminin  gücü  qabıq  hüceyrələrinin  işgörmə  qabi-

liyyətinə  görə  müəyyən  edilir.  Bu  qabiliyyəti  İ.P.Pavlov  hü- 

dudxarici  ləngimənin  yaranması  vaxtı  ilə  ölçürdü.  Qüvvələr 

münasibəti  qanununa  görə,  şərti  qıcığın  qüvvəsi  artdıqca  onun 

effekti də artır, lakin bu münasibət sabit deyildir. 

Müəyyən  qüvvəyə  çatdıqdan  sonra  şərti  qıcıq  gücünün 

artması effektin artmasına deyil, onun azalmasına səbəb olur, yəni 

hüdudxarici ləngimə baş verir. Bu ləngimə fərdi xüsusiyyət daşıyır, 

məsələn, bu bir itdə çox tez, başqasında nisbətən gec baş verə bilər. 

Bu  onu  göstərir  ki,  heyvanın  birində  oyanma  çox  tez  ləngiməyə 

çevrilir,  digərində  isə  bunun  üçün  xeyli  vaxt  tələb  olunur. 

İ.P.Pavlov  bu  xüsusiyyətlərə  əsasən  sinir  sistemini  zəif  və  güclü 

tiplərə bölür. Məsələn, nabələd həyətə girdiyiniz zaman bağlı itin 

sizə hürməsini təsəvvürünüzə gətirin. Siz itə acıqlandıqda ola bilsin 

ki, it bundan «qorxub» hürməyini dayandırsın. Bu onun zəif sinir 

tipli  olduğunu  göstərir.  Güclü  sinir  sistemi  olan  it  sizə  belə 

münasibət 

göstərməyəcəkdir, 

acıqlanmağınıza 

və 


onu 

qorxuzmağınıza qarşı o bir qədər də yüksəkdən hürəcəkdir. Deməli, 

verdiyiniz qıcıqlar itdə ləngimə əmələ gətirməmişdir, əksinə, onu 

daha da oyatmışdır. Bu halda iti yalnız sahibi susdura biləcəkdir. 

Yəni,  onun  üçün  yalnız  sahibinin  acıqlanması  daha  güclü  qıcıq 

olub,  hüdudxarici  ləngimə  əmələ  gətirəcəkdir.  Belə  itə  şərti  tip 

deyilir, o güclü sinir sisteminə malikdir. Beyin fəaliyyətinin ikinci 

səciyyəvi  xüsusiyyəti  oyanma  və  ləngimə  qabiliyyəti  eyni  gücdə 

olan heyvanlara aiddir. Bu növə daxil olan heyvanlara müvazinətli 

tip deyilir. Əgər heyvanda oyanma  yaxud ləngimə hadisələrindən 

biri güclü inkişaf etmişsə, buna müvazinətsiz sinir tipi deyilir. 

Beyin fəaliyyətinin üçüncü səciyyəvi xüsusiyyəti oynama və 

ləngimə hadisələrinin mütəhərrikliyi ilə müəyyən olunur. Şəraitin 

dəyişməsi  və  əksinə,  ləngimənin  oyanmaya  keçməsi  baş  verir. 

Bunun çox böyük uyğunlaşma əhəmiyyəti vardır. 

456 

downloaded from KitabYurdu.org



Tədqiqatlar göstərir ki, sinir sisteminin bu tipi iki cür ola bilər: 

1



mütəhərrik (cəld) tiplər - bunlarda bir hadisə digərinə çox tez keçir, 

2

) durğun tiplər - bunlarda oyanma və ləngimə bir- birinə çox gec 



və çətinliklə keçir. İ.P.Pavlov heyvanlarda (itlərdə) sinir tiplərini 4 

yerə  ayırmışdır:  1)  güclü  və  müvazinətsiz  tip;  bunlarda  oyanma 

ləngimədən üstündür; 

2

) güclü və müva- zinətli tip, bu tipdə sinir 



hadisələri çox mütəhərrik olur (diribaş tip); 3) güclü müvazinətli, 

lakin qeyri-mütəhərrik - durğun tip (sakit tip); 4) zəif tip, bunlarda 

oyanma və ləngimə çox zəif cərəyan edir. 

Məhz  patoloji  pozğunluqlar  (nevrozlar)  yaratmaq  çətin 

olduğu  halda,  müvazinətsizlərdə  bunu  yaratmaq  bir  o  qədər  də 

çətinlik törətmir. 

Xarici  amillərin  təsiri  sayəsində  sinir  sisteminin  tipini  də-

yişdirmək  və  onları  bir  tipdən  digərinə  çevirmək  mümkündür. 

Məsələn, məktəb şəraitində müəllim sinir sisteminin tipində zəiflik 

hiss  olunan  şagirdlərə  icrası  xeyli  cəsarət  tələb  edən  tapşırıqlar 

verməklə onların sinir sistemini güclü edə bilər. 

Heyvanlar  üzərində  aparılan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  onların 

sinir  sistemi  tipləri  insanların  sinir  sistemi  tiplərinə  uyğun  gəlir. 

Hippokrat tərəfindən insanda aşağıdakı sinir tipləri ayırd edilmişdir. 

1. Sanqvinik tip (diribaş tip). Bu, ən yaxşı tip hesab olunur. 

Sanqviniklər  güclü  oyanma  və  güclü  ləngimə  qabiliyyəti, 

müvazinəti və mütəhərrik sinir sistemi tipi olan adamlardır. 

2. Melanxolik tip (zəif tip). Bu tip adamlarda əsas oyanma və 

ləngimə  hadisələri  zəif  cərəyan  edir,  beyin  qabığı  fəaliyyətində 

ləngimə üstündür. 

3. Xolerik  tip  (hövsələsiz  tip).  Bu  tipə  aid  olan  adamların 

oyanma və ləngimə prosesləri bir-birinə çətinliklə keçir, möhkəm 

iradəli, ehtiraslarını boğa bilən adamlardır. 

4. Fleqmatik  tip  (sakit,  durqun  tip).  Bu  tip  adamların  sinir 

sistemində çox vaxt oyanma və ləngimə hadisələri ağır cərəyan edir 

və çətinliklə biri digəri ilə əvəz olunur. 



457 

downloaded from KitabYurdu.org



20.8.  Ali sinir sisteminin pozğunluqları 

Sinir sisteminin bir çox xəstəliklərinin baş verməsi  ali sinir 

fəaliyyətinin  və  sinir  proseslərinin  normal  xassələrinin  funksional 

pozulması  ilə  əlaqədardır.  Bu  pozğunluqların  təbiətinin 

aydınlaşdırılması  oyanma  və  ləngimə  proseslərinin  gərginləşməsi 

və ya toqquşması nəticəsində əmələ gələn eksperimental nevrozların 

öyrənilməsi zamanı mümkün olmuşdur. 

Oyanma  prosesinin  gərginliyi  1924-cü  ildə  Leninqradda 

Eksperimental Tibb  İnstitutunda saxlanan itlərdə  subasma zamanı 

həddən  artıq  qüvvətli  qıcığın  təsirindən  əyani  şəkildə  müşahidə 

edilmişdir.  Hətta  şərti  reflekslərin  bərpasından  sonra  onlar  güclü 

qıcıqlandırıçılara qarşı normal reaksiya verə bilməmişlər. 

Tibbi  praktikada  ağır  işgənçələr,  xüsusilə  yorğunluq  və  ya 

xəstəliklər  sinir  sisteminin  zəifləməsi  nəticəsində  əmələ  gələn 

nevrozlara  rast  gəlinir.  Buna  görə  nevrotik  vəziyyətin  əsas  sə-

bəblərindən  biri  insanın  gözləmədiyi  hadisələr,  aldadıcı  ümidlər, 

qəmginlik zamanı həyat tərzinin məcburi köklü dəyişilməsi olur. 

Oyanma və ləngimə proseslərinin qarşılaşması bir-birini əks 

qıcıqlandırıcıların  həddən  artıq  tez-tez  əvəz  edilməsi  və  ya  eyni 

vaxtda  təsirilə  baş  verir.  I.P.Pavlovun  laboratoriyasında  bu  yolla 

müdafiə reaksiyasını törədən ağrı qıcığına qarşı şərti qida refleksinin 

yaradılması zamanı ilk eksperimental nevroz alınmışdır. 

Ali  sinir  fəaliyyətinin  nevrotik  pozğunluğu  müxtəlif  for-

malarda  özünü  göstərir.  Sinir  sisteminin  zəif  və  davamsız  tipində 

nevrotik pozulmanı daha asan əmələ gətirmək olur. Belə ki, birinci 

halda  daha  çox  oyanma  prosesi,  ikinci  halda  isə  ləngimə  prosesi 

zərər çəkir. Ali sinir fəaliyyətinin tiplərinin spesifik xüsusiyyətlərilə 

əlaqədar insanda nevrotik pozulmanın şəklini və izahını almaq olar. 

Eksperimental nevrozlar zamanı əsasən vegetativ funksiyalar 

pozulur ki, bu da beyin qabığı ilə daxili orqanlar ara 



458 

downloaded from KitabYurdu.org



sındakı funksional əlaqələri əks etdirir. Ali sinir fəaliyyətinin dərin 

pozğunluqları  nəticəsində  sinir  proseslərinin  toqquşması  qeydə 

alınmışdır. Bu zaman mədə turşuluğunun artması, mədə atoniyası 

baş verir, qan təchizatı dəyişilmədən öd və pankreas şirəsi artır, qan 

təzyiqi  davamlı  olaraq  yüksəlir,  böyrək  və  başqa  sistemlərin 

fəaliyyəti 

pozulur. 

Eksperimental 

nevrozların 

tədqiqi 


kortikovisseral patologiyanın öyrənilməsinə təkan vermişdir. 

Nevrozlu şəxslərdə ali sinir fəaliyyətinin funksiyasını bərpa 

etmək  üçün  şəraitin  dəyişilməsi,  istirahət,  normal  yuxu  böyük 

əhəmiyyətə malikdir. 

Mərkəzi  sinir  sisteminin  vəziyyətindən  və  nevrozun  xa-

rakterindən asılı olaraq, oyanma və ləngimə proseslərinə seçici təsir 

göstərən  farmakoloji  maddələrdən  (kofein,  brom,  kiçik 

trankvlizator və s.) habelə fizioterapiya (duş, vanna, masaj və s.) 

istifadə edilir. 

20.9.  İnsanın ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri 

İnsanın  ali  sinir  fəaliyyətinin  xüsusiyyətləri  (psixika,  şüur, 

nitq  -  I  və  II  siqnal  sistemi).  Yunanca  «psixika»  -  ruh  deməkdir. 

Hətta Dyuba-Raymon, Şerrinqton, Leşli kimi ney- rofıziologiyanı 

yeni  kəşflərlə  zənginləşdirmiş  alimlər  «psixika»,  şüur  bədəndən 

ayrı,  fizioloji  hadisələrdən  olub,  yüksəkdə  duran  müstəqil 

dərkedilməzdir mövqeyində dayanırlar. 

Psixika - yüksək inkişaf etmiş materiyanın - beynin xassəsi, 

funksiyasıdır,  obyektiv  gerçəkliyin  subyektiv  inikası  və  buna 

əsaslanan fəaliyyətidir. 

Psixi  inikas  insanda  özünün  ali  səviyyəsinə,  şüurlu  inikas 

formasına  çatmışdır.  Şüur  əsasən,  yüksək  inkişaf  etmiş  insan 

beyninin məhsuludur. Şüur vasitəsilə insan ətrafdakıları və özünü 

dərk edir. İnsan şüur vasitəsilə öz əməllərinə və bütövlükdə özünə 

qiymət  verir.  İnsanın  məqsədəuyğun  fəaliyyətinin  təmin 

olunmasında şüurun böyük rolu vardır. 

İnsan təkcə şüurla «dolanmır». Onun hərəkətlərində, rəf 



459 

downloaded from KitabYurdu.org



tarında,  nitqində  belə  şüursuzluq  ünsürləri  mövcuddur.  Məsələn, 

insan  öz  fəaliyyətini  bəzən  şüur  nəzarətindən  çıxarır,  məqsədsiz 

fəaliyyətə meyl göstərir və i.a. 

Nitq insan psixikasının ən böyük nailiyyətidir. Şifahi və yazılı 

nitq - insan cəmiyyətində ən yaxşı nadir ünsiyyət vasitəsidir. İnsan 

nitqinin təkamül inkişafı üçün ilkin  bioloji əsaslar hələ heyvanlar 

aləmində formalaşmışdır. İnsanda heyvanlar aləmində rast gəlinən 

müxtəlif «dil» formalarının mahiyyətini təsəvvür etmək kifayətdir. 

Məlum olduğu kimi, heyvanlar bir- birilə ifraz etdikləri xüsusi iyli 

kimyəvi maddələr, oyun, rəqs, duruş, vəziyyət, müvafiq hərəkətlər, 

toxunma, çıxardıqları səslər və başqa vasitələrlə əlaqə saxlaya bilir. 

Məsələn,  qida  əldəetmə  və  yemək  zamanı  çıxarılan  səslər, 

vəziyyət və cinsi davranışla əlaqədar olan səslər vardır və s. 

Bəzi heyvanlar müxtəlif səslər, insanabənzər meymunlar isə 

nisbətən  «məzmunlu»  səs  siqnalları,  mimiki  və  digər  hərəkətlər 

vasitəsilə öz emosional hallarını ifadə edə bilir. 

Fizioloji  nöqteyi-nəzərdən  nitq  insanın  beyin  fəaliyyətinin 

çox mürəkkəb sahəsidir. İ.P.Pavlov onu beyin qabığının funksiyası 

hesab edirdi. Bunu təsdiq edən bəzi klinik müşahidələr hələ keçən 

əsrin  ikinci  yarısından  məlumdur.  Məsələn,  P.Brok  1861-ci  ildə 

beynin sol yarımkürəsinə məxsus alın payında (aşağı alm qırışığının 

arxa  hissəsində)  nitq  tələffüzü  mərkəzi  («nitqin,  Brok  mərkəzi») 

kəşf etmişdi. Bu mərkəz pozulduqda nitq pozulması (afaziya) baş 

verir.  Belə  vəziyyətdə  xəstə  nitqi  başa  düşür,  ancaq  əməli  olaraq 

danışa  bilmir  (nitqin  hərəki  afaziyası),  onun  tələffüzü  pozulur, 

cümlələri  qırıq-  qırıq  olur.  1874-cü  ildə  alman  neyrofizioloqu 

K.Vernike sol yarımkürənin gicgah payında (yuxarı gicgah qırışığı 

sahəsində)  nitqlə  sıx  baqlı  olan  yeni  mərkəz  («sözlərin  sensor 

surətləri» və ya «nitqin Vernike mərkəzi»ni) müəyyənləşdirdi. Belə 

ki,  bu  sahənin  zədələnməsi  zamanı  xəstə  normal  danışa  bilsə  də, 

nitqi başa düşmür (sensor afaziya). 

Müasir təsəvvürlərə görə, nitq fəaliyyəti təxminən, aşağıdakı 

şəkildə təsəvvür edilir. Söz siqnalları qabığın eşitmə mərkəzindən 

Brok mərkəzinə ötürülür. Burada sözün tələffüzü 



460 

downloaded from KitabYurdu.org



üçün  zəruri  olan  hərəki  siqnallar  formalaşır  və  qabığın  müvafiq 

hərəki  sahələrinə  nəql  edilir,  sözün  tələffüzü  baş  verir.  Oxunan 

sözlər  haqqında  informasiyalar  isə  əvvəlcə  görmə  sahəsindən 

qabığın  gicgah  və  ənsə  paylarının  sərhədində  yerləşən  bucaq 

qırışığına  (nitq  görmə  mərkəzi),  oradan  Vernike  mərkəzinə  daxil 

olur  ki,  burada  sözün  müvafiq  forması,  surəti  yaranır  və  digər 

əlaqədar  mərkəzlərin  bilavasitə  iştirakı  ilə  səsli  söz  ifadəsinə 

çevrilir. 

Normal  nitq  üçün  beyin  yarımkürələri  qabığın  görmə  və 

eşitmə  sahələrinin,  nitq  əzələlərinin  qabıq  «nümayəndəliyinin», 

Brok və Vernike mərkəzlərinin və bucaq qırışığı sahəsinin tamlığı 

zəruridir. 



20.10 Birinci və ikinci siqnal sistemi 

Heyvan  və  insan  üçün  orqanizmin  görmə,  eşitmə  və  başqa 

reseptorlarmdan bilavasitə beyin yarımkürələrinə daxil olan konkret 

siqnalların  analiz  və  sintezi  ümumidir.  Lakin  bununla  bərabər 

insanın ali sinir fəaliyyəti vəzifələrində müxtəlif keyfiyyət fərqləri 

vardır. 


İ.P.Pavlov  sinir  fəaliyyətinin  tərkib  hissələri  kimi  siqnal 

sistemi haqqında təlim yaratmışdır. 

İ.P.Pavlova  görə  xarici  və  daxili  mühitin  beyində  əks 

olunması,  inikası,  ilk  növbədə  birinci  siqnal  sisteminin  siqnalları 

sayəsində  təmin  olunur  və  bunun  neyrofizioloji  mexanizmi  və 

qanunauyğunluqları həm insan, həm də heyvanlar üçün demək olar 

ki, eynidir. Lakin insanda birinci siqnal sistemi heyvanlara nisbətən 

daha mürəkkəbdir. 

Heyvanlardan fərqli olaraq, insanda birinci siqnal sistemi ilə 

yanaşı,  ikinci  siqnal  sistemi  də  mövcuddur.  Bu  sistem  siqnalların 

söz ifadəsi (nitq), eşidilən və oxunan sözlərdən (söz siqnallarından 

və ya «ikincili siqnallardan») ibarətdir. 

A.Q.İvanov-Smolenski  göstərmişdir  ki,  uşaqda  zəngə  qarşı 

şərti refleks yaradaraq sonra zəng səsini şifahi və ya yazılı «zəng» 

sözü ilə əvəz etsək, uşaq ilk dəfədən başlayaraq bu sözə qarşı eynilə 

zəng səsinə olduğu kimi reaksiya göstərir. 



461 

downloaded from KitabYurdu.org



Təcrübənin şəraitini dəyişərək «zəng» sözünə şərti refleks yaradıb 

onu zəngin səsilə əvəz etdikdə də müvafiq reaksiya alınır. 

Beləliklə,  sübut  olunmuşdur  ki,  insanda  şərti  refleks  nəinki 

şərtsiz reflekslər əsasında, hətta nitq vasitəsilə də əmələ gələ bilər. 

Nitq əsasında şərti refleksin yaranması insanın ali sinir fəaliyyətinin 

keyfiyyətindən asılıdır. 

Deməli, söz insan üçün siqnallar siqnalı funksiyasını daşıyır. 

Sözün  mənası  insan  tərəfindən  anlaşıldığı  halda  onun  davranışını 

idarə  edir.  Söz  öz  mənasını  itirdikdə,  anlaşılmadı-  qda,  o  yalnız 

birinci siqnal sistemi kimi təsir göstərir. 

İkinci siqnal sistemi, birinci siqnal sisteminə əsaslandığı üçün 

İ.P.Pavlova  görə  insanın  ali  sinir  fəaliyyəti  üç  sistemin  (şərtsiz 

refleks,  şərti-şərtsiz  refleks  -  I  siqnal  sistemi,  şərti-ref-  leks  -  II 

siqnal  sistemi)  qarşılıqlı  təsirindən  və  müştərək  fəaliyyətindən 

əmələ gəlir. 

Aparılan  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  birinci  siqnal  siste-

mindən ikinci siqnal sisteminə və əksinə, dinamik surətdə keçmək 

olur. Pavlova görə siqnal sistemlərinin üstünlüyündən asılı olaraq 

insanlar arasında iki tip («bədii» və «mütəfəkkir») ayırd edilir. 

Bədii tip, insanda birinci siqnal sistemi üstünlük təşkil edir. 

O,  xarici  aləmi  olduğu  kimi  qavrayır  və  onu  parçalamadan 

mənimsəyir. İ.P.Pavlov bu qrupa yazıçıları, musiqiçiləri, rəssamları 

və s. aid etmişdir. Mütəfəkkir tipdə ikinci siqnal sistemi üstün olur, 

o xarici aləmi parçalayır və cürbəcür formalarda yenidən birləşdirir. 

Alimlər - filosoflar, riyaziyyatçılar, filoloqlar və b. mütəfəkkir tipə 

daxil  edilir.  Həyatda  göstərilən  tiplərin  müxtəlif  qarışıq  və  aralıq 

formalarına daha çox rast gəlinir, aralıq qrup adamlarda bir siqnal 

sisteminin digər siqnal sistemindən üstün olması hiss edilmir. 



20.11.  İkinci siqnal sisteminin funksiyalarının tənzimində 

beyin qabığının müxtəlif zonalarının əhəmiyyəti 

İ.P.Pavlov  öz  tədqiqatları  ilə  göstərmişdir  ki,  MSS  fun-

ksiyaları determinizm, analiz, sintez və sistemlik prinsipinə 

462 

downloaded from KitabYurdu.org



əsasən idarə edir. İnsanda Roland şırımından öndə (alın payında, ön 

mərkəz qırışıqda və premator sahədə) hissiyyatla, arxada isə (arxa 

mərkəzi  qırışığa)  hərəkətlə  əlaqədar  olan  mərkəzlər  yerləşmişdir. 

Deməli, beyin qabığında olan birinci şöbə insanın hərəkətini, ikinci 

şöbə  isə  müxtəlif  hissiyyatları  (görmə,  eşitmə,  qoxu,  dad,  dəri, 

əzələ,  lamisə  və  s.)  iştirak  edən  mərkəzlərə  olan  nahiyələrə 

malikdir.  Məsələn,  insanın  beyin  qabığının  hissi  nahiyəsi 

zədələndikdə  dəri  və  əzələ  hissiyyatı  (ağrı,  toxunma,  soyuqluq, 

istilik, təzyiq və s. hissiyyatları) pozulur. 

Deməli,  dəri  və  əzələ  hissiyyatının  qabıq  mərkəzləri  arxa 

mərkəzi qırışıqda, hərəkətlə (əl, ayaq, ətraflar və s.) əlaqədar olan 

mərkəzləri isə ön mərkəzi qırışıqda yerləşir. 



İnsanın görmə mərkəzi beyin yarımkürələrinin ənsə payında 

mahmız şırımında yerləşmişdir. Hər iki yarımkürənin ənsə payının 

kəsilib götürülməsi qabıq korluğuna səbəb olur. Lakin gözqırpma, 

bəbək refleksi və s. işığa qarşı sadə refleks- lər mühafizə olunur. 

Lakin  orta-beyində  dördtəpəli  cismin  ön  təpələrindəki  qabıqaltı 

mərkəzlərin fəaliyyətilə əlaqədar olan işığın təsirinə qarşı heyvan 

başını  müxtəlif  tərəflərə  çevirir,  yəni  mühitdən  baş  çıxarma 

reaksiyası adlanır. 

Görmə sinirləri kəsildikdə tam korluq əmələ  gəlir, xüsusilə 

xarici aləmin cisimlərinə qarşı görmə yaddaşı pozulur. Məsələn, it 

öz yiyəsini tanımır. 

İnsanın eşitmə hissiyyatı mərkəzi ön köndələn gicgah qırı-

şığında yerləşir. Gicgah payı çıxarıldıqda qabıq karlığı əmələ gəlir. 

Bu zaman ancaq səsə qarşı sadə şərti reflekslər mühafizə olunur. 

İnsanda  qoxu  mərkəzi,  qırmaq  və  dənizatı  qırışığının  qır-

mağa yapışan hissəsində yerləşir. Ammon buynuzunu beyin qabığı 

qoxu  hissiyyatı  ilə  əlaqəli  çıxarılmış  cavan  heyvanların  qoxu 

reaksiyası normal qalır. Məsələn, belə pişik qoxusuna görə qidanı 

tapır və yeyir, lakin pis qoxuya qarşı kəskin mənfi reaksiya verir. 

Dad mərkəzinin beyin qabığındakı  yeri  ya dil və çeynəmə 

üzvlərinin hissi və hərəki proyeksiyası ilə bir yerdə, ya da ora 



. 463 

downloaded from KitabYurdu.org



yaxın olur, yəni arxa mərkəzi qırışığın daxilindədir. Nəzərə almaq 

lazımdır ki, bu mərkəz fiziologiyanın az öyrənilmiş sahələrindəndir. 

Dad duyğusunun beyin qabığı ilə deyil, qabıqaltı düyünlərlə 

əlaqədə olması güman edilir. İnsanda beyin qabığının assosiasiya 

qabiliyyəti  ən  yüksək  inkişaf  pilləsinə  çatmış  və  ikinci  siqnal 

sistemilə əlaqədardır. 

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  beyin  yarımkürələri  qabığında 

birinci  və  ya  ikinci  siqnal  sistemlərinə  aid  sinir  anatomik  fərqi 

yoxdur. 

20.12.  Beyin qabığının 

müəyyən nahiyələrilə əlaqədar olan pozğunluqlar 

Beyin  qabığının  müəyyən  nahiyələrilə  əlaqədar  olan 

pozğunluqlar  tanımaq  və  danışmaq  beyin  fəaliyyətinin  ali  tə-

zahürləri  olub,  insana  aid  xüsusi  vəzifələrin  və  zehni  fəaliyyətin 

ifadəsidir.  Onların  beyin  qabığındakı  yeri  hələ  tamamilə  öyrə-

nilməmişdir. 



Tanımaq qabiliyyətinin pozulmasına aqnoziya (yunan sözü 

olub, «qnosis» - bilik) deyilir. Başlıca olaraq üç cür - görmə, eşitmə 

və toxunma aqnoziyaları rast gəlir. 

Beyin  yarımkürələrinin  ənsə  payları  zədələndikdə  görmə 

aqnoziyası  baş  verir.  Belə  adamlarda  gördüyü  əşyanı,  tanımadığı 

əşyanın  səsini  eşitdikdə  və  ya  onu  əl  ilə  yoxladıqda  tanıya  bilir. 

Beyin  yarımkürələrinin  gicgah  payının  zədələnməsi  eşitmə 

aqnoziyasma səbəb olur. 

Eşitmə aqnoziyası olan adam, cisimləri səsinə görə tanımır. 

Məsələn,  tarın  və  ya  çayın  səsini  təyin  edə  bilməyən  adam  tarı 

görərkən  və  ya  əlini  çayın  suyuna  saldıqda  onları  tanıyır. 

Yarımkürələri qabığının da qabıq karlığına yaxındır. 

Yarımkürədəki  təpə  payının,  xüsusən  sol  zədələnməsi  to-

xunma aqnoziyasma səbəb olur. Toxunma aqnoziyası zamanı insan 

toxunduğu cismi tanıya bilmir. 

Apraksiya (yunan sözü olub, «prarsıs» - təsir) məqsədə doğru 

yönəldilmiş fəaliyyətlərin (məsələn, şəxs kitabı şkafdan 

464 

downloaded from KitabYurdu.org



götürmək, səhifəni tapmaq və s.) pozulmasına deyilir. 

Bəzi  tədqiqatçılar  apraksiyanı  alın  payının  zədələnməsilə 

əlaqələndirir. 

Afaziya  danışığın  pozulmasına  deyilir.  Hərəki  və  hissi 

afaziya ayırd edilir. Hərəki afaziyanın əmələ gəlməsinə səbəb sol 

yarımkürənin aşağı alın qırışığının zədələnməsidir, solaxay- larda 

isə  sağ  yarımkürə  pozulur.  Aqrafiya,  yəni  yazmaq  və  eləcə  də 

bərkdən  oxumaq  qabiliyyətinin  də  pozulmasına  deyilir.  Hissi 

afaziyanın əmələ gəlməsinə səbəb sol yarımkürənin birinci gicgah 

qırışığının zədələnməsidir. 

Hissi,  ya  gicgah  afaziyası  və  ya  Vernik  afaziyası  zamanı 

əsasən  danışıq  duyğuları  pozulur.  Xəstə  danışığı  başa  düşmür  və 

sözə  qarşı  karlıq  meydana  çıxır.  Danışıq  qabiliyyəti  isə  nəinki 

saxlanılır, hətta xeyli artır. Xəstə sözlərini başa düşmür və nəticədə, 

bir-birilə əlaqəsi olmayan, məntiqcə bağlanmamış bir çox mənasız 

sözlər işlədir. Bu hala loqoreya («söz ishalı») adı verilmişdir. Çox 

vaxt  hissi  afaziya  ilə  yanaşı,  bərkdən  və  ya  səssiz  oxumaq 

qabiliyyətinin  pozulması  -  aleksiya  və  musiqi  duyğularının 

pozulması - ammusiyaya təsadüf olunur. 

Amneziya və ya təpə afaziyası zamanı şəxs ayrı-ayrı sözləri, 

xüsusilə  cisimləri  yaddan  çıxarır.  Hansı  sözü  demək  istədiyini 

bilirsə də, onu yada sala bilmir. Amneziyanı aşağı təpə qırışığının 

zədələnməsi  verir.  Bu  zədələnmə  zamanı  çox  vaxt  hesablama 

qabiliyyətinin pozulması - akalkuliya da müşahidə edilir. 



Yüklə 4,1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   56




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin