Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Balakişiyev Kamil Əbdülsalam oğlu (1906-1986)
- Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev (1892-1962)
- Veber Ernest və Eduard
- Qoryayev
- Donders F.K.
- Çerniqovski Vladimir Nikolayeviç
- Eduard Cennez (1749-1823)
- Eykman X.
- Erlix
- Kovalevski Nikolay Osipov
- Korotkov Nikolay Serqeyev
- Landşteyner Karl
- Lumsden
|
Brodman K. (1868-1918) Avstriya fizioloqu. 1868-ci ildə alman alimi Xerinqom ağciyərlərə gərilmiş vəziyyətdə qəflətən hava doldurduqda həmin anda nəfəsalma dayanır və nəfəs- vermə başlayır və əksinə ağciyərlərin havanın bir hissəsini tez çıxarsaq, nəfəsvermə dayanır və nəfəsalma başlayır. Sinirlərin kəsilməsi üsulu ilə isbat olunmuşdur ki, reseptorlardan siqnallar hissi sinirlər vasitəsilə tənəffüs mərkəzinə verilir, cavab oradan tənəffüs əzələlərinə ya qüvvətli nəfəs verməyə, ya da onun dayanmasına göndərilir (Herinq-Breyer refleksi).
zioloq. İlk dəfə 1840-cı ildə eninə zolaqlı əzələni morfoloji ba- xımdan xarakterizə etdi, 1847-ci ildə isə gözün ön sərhəd
downloaded from KitabYurdu.org membranasını təsvir etdi. 1842-ci ildə böyrək cisminin kapsulu haqqında məlumatı çap etdirdi və filtirasiya haqqında tədqiqatları ilə elm aləmində məşhurlaşdı.
Qabıqaltı törəmələrin emosional və hərəki reaksiyalar forma- laşmasında rolunu müəyyən etdi. Baş-beyin qabığında daxili orqanların hərəkəti və sekretsiyası mərkəzini, beynin nəqledici yollarını kəşf etdi.
baycan alimi, anatomu. İlk dəfə Azərbaycan dilində 4 cildlik «İnsanm normal anatomiyası» kitabını yazmışdır. Bu kitaba və elmi pedaqoji fəaliyyətinə görə Azərbaycanda görkəmli alim kimi tanınmışdır. 1962-ci ildə «Anatomiya, histologiya və embriologiya terminləri», 1964-cü ildə «Anatomik nomenkla- tura» kitablarını çap etdirmişdir.
alimidir. Görkəmli dövlət xadimi və elmi tədqiqatçıdır. Tibb elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Klinik İnstitutunun direktoru, Azərbaycan SSR Xalq Səhiyyə Komissarı, ATU və ADU-nun rektoru və digər məsul vəzifələrdə çalışmışdır. Klinik analizlər üzrə kitab çap etdirmişdir. Bu kitabdan indi də klinik laboratoriyalarda biokimyəvi analizlər aparmaq üçün istifadə olunur.
Bernarm tələbəsi. 1869-cu ildə ilk dəfə «Tənəffüsün müqayisəli fiziologiyası haqqında mühazirə» kitabını çap etdirdi. Havanın tərkibində olan qazların fizioloji təsirinin onların parsial təzyiqindən asılı olduğunu göstərdi.
zioloqu. Devidom X.Xyubelom ilə birlikdə 50-ci illərdə göstərdilər ki, gözün torlu qişasından beyinə daxil olan qıcıqlar, torlu qişada alman təsirin xəyalın elementlərinə hərəkətinə, konturuna və kontrastlığına uyğun interpretirutsiya olur. Torlu qişadan kodlaşdırılmış məlumatların görmə qabığında analizi nəticəsində belə məlum olmuşdur ki, guya müəyyən hüceyrələr ayrıca hərfləri oxuyur və onlardan sonrakı hüceyrələr tə 540 downloaded from KitabYurdu.org rəfindən oxunan heca düzəldir. Sonrakı hüceyrələr isə hecadan cümlə düzəldir (üçüncü hüceyrə ilə birlikdə). Bu cümlə görmə xəyalı alınan beynin ali mərkəzinə nəql olunur. Vizel T. və Xyubel V. 1981-ci ildə görmə sistemində məlumatların yenidən işlənməsi mexanizminin kəşfinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər.
alman alimləri. 1845-ci ildə azan sinirin ürək fəaliyyətinə təsirini müəyyən etdilər. Bu fizioloji prosesləri sinir sisteminin lə- ngidici (zəiflədici) təsiri sahəsində ilk tədqiqat işi idi. Vvedenskiy N.E. (1852-1922) rus fizioloqu. İ.M.Seçeno- vun tələbəsi. Birinci dəfə sinirdən fəaliyyət cərəyanının ritminə telefonla qulaq asdı. Sinirdə və əzələdə oyanma ritmini müqayisə etməklə, optimum və pessimum hadisəsini kəşf etdi və bunun əsasında Labillik və ya funksional mütəhərikliyin nisbiliyi haqqında qanunu müəyyən etdi. 1901-ci ildə çap olunan «Oyanma, ləngimə və narkoz» monoqrafiyasında para- bioz haqqında təlimi əsaslandırdı. Şumlyanski A.M. (1748-1795) rus alimi. Böyrəyin quru- luşuna aid dissertasiya işində ingilis Baumadan xəbərsiz damar yumaqcığmın kapsulunu təsvir etmişdir.
bağa üzərində apardığı balkon təcrübəsi ilə 1771-ci ildə «Əzələ hərəkəti zamanı efektrik qüvvəsi haqqında traktat» heyvanı elektrikin mövcud olduğunu isbat etdi. Bu təcrübə dünyada elektrofiziologiya elminin inkişafına təkan verdi.
rəkətin pozulması beynin müəyyən hissələrinin pozğunluğu (iflici) ilə əlaqədardır. O, ürəkdə koronar (tac) damarlarının olmasını kəşf etdi. Koronar fiziologiyanın əsasını qoydu. Qarayev A.İ. (1910-1968) Azərbaycan fizioloqu. «Eks- perimental fiziologiya» məktəbinin yarıdıcısı, «Nəzəri və əməli fiziologiya»nm banisidir. O, ilk «Sulukarbonların əzələlərin potensiallarının mənbəyində əhəmiyyəti» dissertasiya işində əzələlərin elektrik proseslərinin sulukarbonlar mübadiləsinin vəziyyətindən və xüsusilə-qanın şəkər səviyyəsindən asılı olma 541 downloaded from KitabYurdu.org sı haqqındakı müddəanı irəli sürür. «Diafraqmanm fiziologiyasına dair» ikinci dissertasiya işində tənəffüs üzvünün sinir- lənməsinə dair yeni fikirlər irəli sürdü. 1940-cı ildə «Bioelekrik hadisələrinə dair» tibb elmləri doktoru adı almaq üçün dissertasiya müdafiə etdi. Sublimunab qıcıqların dekrementli ötürülməsi-yerli ətrafa yayılmayan oyanmalar haqqında yeni fikirləri ilə «Canlı orqanizmdə potensialların mənşəyinə dair» xarici alimlərin nəzəriyyəsinə qarşı çıxış edərək, İ.Bernşteynin fiziki-kimyəvi nəzəriyyəsinə qarşı o nəzəriyyəsini irəli sürdü. 1950- 1968-ci illərdə visseral reseptorların-interoreseptorlardan baş-beyin yarımkürələrinə daxil olan siqnalların kortiko- visseral əlaqələri haqqında məlumatları «İnteroreseptorlar və maddələr mübadiləsi» (1957) kitabında çap etdirmişdir.
kəndində anadan olmuşdur. Biologiya elmləri doktoru, professor Qarayev M.A, 1979-cu ildə Sankt-Peterburq şəhərində Bexterev adına Eksperimental Tibb İnstitutunun Elmi Şurasında doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək, biologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. O, «Səthi və dərin yuxunun çoxmərkəzli simpatik və antisimpatik təşkili» adında yeni elmi- nəzəri ideya irəli sürmüşdür. O, bir çox kitab və proqramların müəllifidir.
cu ildə gözün torlu qişasının bir nahiyəsinin işıqlanması- nın qonşu nahiyəsinin ləngiməsinə səbəb olduğunu müəyyən etdi. Bu mexanizm kontrast və fonda xəyalın olmasını gücləndirir. O, 1940- cı ildə öz sahəsində spektin (qırmızı, yaşıl və göy) hissiyyat yüksək olan üç cür kolbacıqların olmasını kəşf etdi. Qranit Raqnar, Xolden Xartlayin və Djordi Uoldom birlikdə gözün torlu qişasında birincili fizioloji və kimyəvi proseslərə görə Nobel mükafatına layiq görüldülər.
saymaq üçün «Qoryayev kamerası»nı ixtira edən hematoloq alim kimi tanınır.
downloaded from KitabYurdu.org nir hüceyrəsinə təsir mexanizmini kəşf etdiyinə görə Nobel mükafatı aldı. O, bunun ləng sinaptik nəql prosesi ilə əlaqədar olduğunu göstərdi. Belə ki, əvvəlcə zülalın kimyəvi fosforlaş- ma reaksiyası və dofaminin öz reseptoru ilə birləşməsi ikinci vasitəçi - tAMF-nın əmələ gəlməsinə səbəb oldu. Bu isə sinir hüceyrəsinin zülalını fosfat molekulasmı əlavə etmək qabiliyyətinə malik protinakinaza A-nı fəallaşdırır. Bu hüceyrə membranında ion kanalları əmələ gətirən zülal qruplarından biridir. Qiymen P. (1924) amerikan fızioloqu. 1977-ci ildə Endro Şalli ilə birlikdə rilizinq faktor maddəsinin kəşfinə görə-bu maddə vasitəsilə hipotalamus hipofizin işini idarə edir -Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. 50-ci illərin axırlarında onlar hipotalamusdan xüsusi maddə sintez etdilər. Bu maddəni hi- pofizə vurduqda kortikotropin, tritropin, lüteyinləşdirici və folikulostimuləedici hormonların ifrazına səbəb olur. 1970-ci ildə Qiymen Samotostatinin strukturunu təsvir etdi. Bu hipo- fizdən boy hormonu samatropinin xaric olmasını tormozlayan ilk inqibirəedici (statinlərdən) faktorlardan biri idi. Dekart R. (1596-1650) fransız təbiətşünası və fızioloqu. İradi və qeyri-iradi hərəkətlərin mahiyyətini öyrənməyə səy göstərmişdi. Refleksi ilk dəfə təsvir etsə də (1949) izahı primitiv olmuşdur. Dekarta görə əzələlər içi boş borucuqlara malikdir, belə ki, sinir həmin borucuqlara hava vurur. Dogel A.S. (1852-1922) rus alimi. Neyrofiziologiyanın əsaslarını qoyan alimlərdən biri olmuşdur. Əsas elmi işləri hiss üzvləri və sinir sisteminin histologiyasına həsr edilmişdir. Deyi H.X. (Dale H.) (1875-1968) ingilis fızioloqu. 1914- cü ildə parasimpatik sinirinin qıcıqlanmasının üzvlərinin fəaliyyətində əmələ gələn dəyişliklərə uyğun gəldiyi asetilxolin sintez etmişdir. O göstərdi ki, asetilxolinin vegetativ sinir sisteminin düyünlərinin və sinir-əzələ nəql olunmasında neyromediatoru hesab edilir. Belə ki, Ottolevi (1921) və Deyi H., həmçinin rus fızioloqu A.B.Kibyabko (1933) tərəfindən müəyyən edilmişdi ki, sinapsda oyanma kimyəvi təbiətə malik olur. 1936-cı ildə Deyi Avstriya fızioloqu Ottolevi oyanmanın kimyəvi ötürül
downloaded from KitabYurdu.org məsi ilə əlaqədar kəşflərinə görə Nobel mükafatına layiq görül- müşlər.
Donders F.K. (Donders F.) (1818-1889) holland fıziolo- qu. Ağciyərlərin ventilyasiyasını nümayiş etdirən mexaniki model təklif etmişdir.
(1818-1896) alman fizioloqu. 1848-ci ildə sürüşkən induksion cihazla toxumanı qıcıqlandırıb, qalvanometrlə sükunət və fəaliyyət potensialını qeyd etdi. Cəfərov F.İ. 1940-cı ildə Zəngəzur mahalının Nüvədi kəndində anadan olmuşdur. ATU Normal Fiziologiya kafedrasının rəhbəri, tibb elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar müəllim F.İ.Cəfərov 1990-cı ildə Moskvada RTEA-nm, P.K.Anoxin adma normal Fiziologiya İnstitutunda doktorluq dissertasiyasını müdaFıə edib, tibb elmləri doktoru adma layiq görülmüşdür. Prof. F.İ.Cəfərov 2000-ci ildə İngiltərə-Kembric Universitetində «XX əsrin görkəmli alimi» fəxri adma və Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının (Münhen) həqiqi üzvü və rəyasət heyətinin üzvü, London Diplomatik Akademiyasının akademiki və Senatın üzvü seçilmişdir.
xəbərsiz 1811 və 1822-ci ildə onurğa beynin ön buynuzlarının hərəki, arxa buynuzlarının hissi funksiya yerinə yetirdiklərini təcrübədə göstərdilər. Çerniqovski Vladimir Nikolayeviç (1907-1981) rus Fizio- loqu. Daxili orqanların funksiyasının tənzimi, heyvanların qida davranışı ilə əlaqədar interoreseptorlarm rolu haqqında ilk təsəvvürü yaratdı. Ediran E.D. (Adrian E.) (1889-1977) ingilis fizioloqu. 1920- 40-cı illərdə sinir lifinin «hamısı və ya heç nə» prinsipi üzrə işləyir. Stimulun qüvvəsindən asılı olaraq, müxtəlif orqanlar sinir impulsunu ciddi standart amplituda üzrə generatasiya edir. Daha qüvvəli stimullar daha çox fəaliyyət potensialın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Ediran hissi reseptorlarda adaptasiya hadisəsini də təsvir etmişdir. 1932-ci ildə məlumatların
downloaded from KitabYurdu.org sinir sistemində kodlaşdırılması-neyronun funksiyasına aid olan işinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Eduard Cennez (1749-1823) insanları çiçək xəstəliyindən qoruyan vaksini işləyib hazırlamış görkəmli ingilis həkimi və təbiətşünasıdır. O, 1798-ci ildə çiçək xəstəliyinə tutulmuş inəklərin yelinindəki suluqlardan alınmış mayeni sağlam adamlara köçürmüş və onlarda süni çiçək yoluxması yaratmışdır. İnfek- sion xəstəliklərə qarşı ilk müalicə metodu tətbiq etmiş alimdir. Eykman X. (Eijkman Ch.) (1858-1930) holland fizioloqu. 1929-cu ildə Vitamin Bı kəşf etdiyinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
illərin axırlarında sinir toxumasının ekstraktında adrenalinin sələfi - noradrenalini təyin etmişdir. Noradrenalinin simpatik sinir sisteminin neyro mediatoru olduğunu isbat etdi. 1970-ci ildə Nobel mükafatı almışdır.
simpatik nəql olunmanı tədqiq edərkən oyanmanın sinopas- dan keçərkən postsinaptik membranda oyandırıcı postsinaptik potensial (OPSP) əmələ gətirdiyini müəyyən etdi. Onun tərəfindən C1 kanallar hesabına əmələ gələn tormozlayıcı possi- naptik potensialda kəşf edilmişdir. 1963-cü ildə ona sinir hüceyrəsi membranmın mühiti və mərkəzi hissəsində oyanma və tormozlamada iştirak edən ion mexanizminə aid olan işinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
zioloqu. 1901-cu ildə ürəyin EKQ-nı yazmaq üçün simli qal- vonometri düzəltdi. 1908-ci ildə ürəkdən standart aparma üsulunu təklif etdi. 1924-cü ildə ürəkdə baş verən elektrik proseslərini qeyd etmək üsulunu təkmilləşdirdiyinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Erlix P. (1854-1915) alman kimyaçısı. İmmunoloq və bakterioloq. 1908-ci ildə immunitet sahəsində tədqiqat işlərinə görə Nobel mükafatı almışdır.
kəndində qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. Azərbaycan 545 downloaded from KitabYurdu.org Dövlət Pedaqoji Universitetinin İnsan və heyvan fiziologiyası kafedrasının müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor. 1990-cı ildən iki ixtisas üzrə «biokimya» və «insan və heyvan fiziologiyası» ixtisasları üzrə dissertasiya müdafiə edib, b.e.d. adma layiq görülmüşdür. Prof. Ə.N.Fərəcov «2000-ci ilin ən görkəmli alimləri» kitabına daxil edilmiş və Kembric Universiteti Beynəlxalq Biologiya Mərkəzinin «Qızıl medalına» layiq görülmüşdür.
alimi E.Starlinq ilə birlikdə miokardin lifinin yığılması onun ilk yığılmazdan əvvəl uzunluğu ilə düz mütənasibdir («Ürək qanunu» və ya Frank-Starlinq qanunu). Freyd Z. (Freud S.) (1756-1939) Avstriya nevroloqu, psixiatr və psixoloqu. Psixoanalizin əsasını qoymuşdur. 1900-cü ildə ilk dəfə sursuz və sıxışdırılmış seksual gərginlik haqqında psixoanalizin əsas ideyaları haqqında «Yuxunun yorulması» işində təsvir etmişdir.
Eşitmə və müvazinət orqanı, həmçinin reproduktiv sistem sahəsində apardıqları tədqiqat işlərilə məşhurdur.
həcmini təyin etmək üsulunu hazırladı. Bu üsul orqanizmin vahid vaxt ərzində qəbul etdiyi oksigenə, arterial və venoz qan arasında oksigenin miqdarının müqayisəsinə əsaslanır. Funk Kazimir (Funk K.) (1884-1967) polyak biokimyaçı- sı. Əsas işləri qidalanma, vitaminologiya, hormonların bio- kimyası sahəsində aparlımışdır. 1911 -ci ildə düyünün toxumundan Tiamin amili aldı və titamin adını verdi. Sonralar o, həmçinin «hipov taminozu» xarakterizə etdi.
nəffüsün fiziologiyası və qan dövranının tənzimi mexanizminin öyrənilməsinə həsr edilmişdir.
anatomu. Ürəyin aparıcı sistemi və ürək avtomatizmin əsas mərkəzinin Kif və Flek düyünü olduğunu kəşf etmişdir.
downloaded from KitabYurdu.org rial qan təzyiqini təyin etmək üsulunu kəşf etdi. Kroq Şeek Avqust Stinberk (1874-1949) daniya fızioloqu. Əzələ toxumasının kapillyarları qanla dolu, sakit vəziyyətdə isə onun az bir hissəsi qanla dolu olur. 1920-ci ildə kapillyar qan damarlarının mənfəzinin tənzimi sahəsində işinə görə Nobel mükafatı aldı.
meostaz haqqında «fizioloji proseslərin» öz-özünə tənzimi təlimini yaratdı (1929). 1932-ci ildə «bədənin ağılı» (The Widson of the body), hansı ki, hemeostazın avtomatik tənzim haqqında prinsipi formalaşdırdı. Hemeostaz üçün simpato-adrenal sistemi əsas mexanizmi kimi təsvir etdi. Karlsson Arvid (1923) İsveç fızioloqu. 1950-ci ilin axırla- rında heyvanla rezerpinin vasitəsilə dofaminin tükənməsinə nail olduqdan sonra iradi hərəkətlər etmək mümkün olmadı. Həmin heyvana dofominin sələfi L-DOFA-nm vurulması hərəkətdə olan pozğunluğu aradan götürdü. O, dofaminin beynində miqdarını təyin etmək yolu ilə dofaminin beyində ney- romediator rolu oynadığını müəyyən etdi. 2000-ci ildə dofaminin hərəkətin tənzimində və həm də onun çatışmazlığının Parkinson xəstəliyində rolunun kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verildi.
miya xəstəliyində mədə potologiyalar əsas rol oynayır. Belə ki, mədənin yarısının çıxarılmasından sonra bu xəstəlik daha çox əmələ gəlir. O, mal konservini yeyib sonra qusaraq mayeni permsioz, öd anemiyası olan xəstələrin qidasına qatıb onlara yedirdikdən sonra onların sağalmasında mədənin rolunu göstərdi. Kaslə görə bu xəstəliyin qarşısını almaq üçün mədədə iki amil olmalıdır. Bunlardan biri qida ilə daxil olan (xarici amil), digəri mədə şirəsində olur (daxili amil).
əvvələrində Ekklsin sinapsda oyanmanın ötürülməsinin elektrik xarakterli olmasına qarşı çıxaraq, oyanmanın ney- rondan əzələyə neyromediator asetilxolin vasitəsilə kimyəvi yolla verilir. Müəyyən edildi ki, presinaptik nahiyədə bir qo-
downloaded from KitabYurdu.org vuğun içində olan kvant mediatorda bir neçə min molekul ase- tilxolin olur. 1967-ci ildə Ca 2+ -m presinaptik membranda keçi- riciliyi artırdığı onun tərəfindən müəyyən edilmişdir. 1970-ci ildə Bernard Kats İ.F.Eyler və D.Akseleroda sinapasda oyanmanın humoral yolla verilməsinə aid olan kəşflərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. Langerhans Paul (1847-1988) alman alimi. İlk dəfə olaraq 1869-cu ildə mədəaltı vəzidə onun adı ilə adlanan adacıq- lar (langerhans adacıqları) olduğunu kəşf etdi.
cu ildə insanda qan qruplarının kəşfinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
roskopun əsasını qoyanlardan biri. 270-300 dəfə böyüdən özü tərəfindən hazırlanmış mikroskopla ilk dəfə olaraq eritrositlə- ri, bakteriya, spermatozoidləri, ayrı-ayrı bitki və heyvan hüceyrələrini müşahidə və təsvir etdi. 1922-ci ildə A.Leven- hukun latın dilində «Təbiətin sirrinin açılması» («Arcana na- turedecta») kitabı çapdan çıxdı.
beyni kəsməklə onurğalı heyvanlarda tənəffüs mərkəzinin uzunsov beyində olduğunu isbat etdi.
mərkəzinin orta beyində yerləşdiyini isbat etdi. Levi Otto (1873-1963) Avstriya fizioloqu. 1921-ci ildə qurbağa ürəyində simpatik və parasimpatik sinirlərin sinapsla- rında oyanmanın kimyəvi təbiətinin xarakterini açdı. O, boru vasitəsilə izolə olunmuş iki qurbağa ürəyini əlaqələndirdi (A və B). A-ürəyində parasimpatik, B-ürəyində simpatik sinirləri qı- cıqlandırdıqda simpatik sinirin mayesinin digər ürəyin fəaliyyətinə sürətləndirici və B-ürəyindən alman parasimpatik sinirin mayesinin digər ürəyə ləngidici təsir göstərdiyini müşahidə etdi. Levi bu maddələri (mayedə olan) vaqusstoff və simpat- custoff adlandırdı. 1962-ci ildə Levi, Deylom birlikdə oyanmanın kimyəvi ötürmə ilə əlaqəsini kəşf etdiklərinə görə Nobel mükafatına layiq görüldülər.
downloaded from KitabYurdu.org |