Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
508 downloaded from KitabYurdu.org - zülal və peptid hormonların reseptorları hüceyrə membranınm səthində yerləşirlər. Membrandan sitoplazmaya keçə bilmirlər. - tireoid hormonların reseptorları nüvədə lokalizə olunur. Bədənin bütün hüceyrələrinə asanlıqla keçir və nüvədə lokalizə olunmuş reseptorlarla əlaqəyə girirlər. Hormonların təsirinin 2 mexanizmi mövcuddur: 1. Hüceyrə daxilində formalaşan hormon-reseptor kompleksi, gen ilə təsirdə olur və hüceyrədə sintez prosesinə təsir edir. 2. Hormon hüceyrəsi membranın səthindəki reseptorla birləşir adenilatsiklazanın aktivləşməsinə səbəb olur. Bu fer- ment isə ATF-1 t-AMF-ə çevirir və son nəticə hüceyrənin fizioloji cavabı ilə nəticələnir. Onurğasız heyvanların endokrin vəzilərinə: - həşəratlarda və xərçəngkimilərdə və digər onurğasız heyvanlarda sintez olunan eqidzon və diapauza hormonları maddələr mübadiləsini və metamarfozu sürətləndirir. Onurğalı heyvanlarda endokrin vəzilərinə: - qalxanabənzər, qalxanabənzər ətraf, hipofız, epifız, böyrəküstü, timus və ya çəngələbənzər vəzi, mədəaltı və ya pankras və cinsiyyət vəzilərini və hamiləlik dövründə cifti misal göstərmək olar.
Qalxanabənzər vəzin ifraz etdiyi tiroksin: - bütün orqanizmdə metobolizmi böyümə, inkişaf pro- seslərini stimulə edir. Hipofunksiyası kritinizm mikseodema, endemik ur; hiperfunksiyası - Bazedov xəstəliyinə səbəb olur. Qalxanabənzər ətraf vəzilərinin hazırladığı parathor- mon Ca 2+ və fosfor tarazlığının saxlanmasına stimuləedici təsir edir. Böyrəküstü vəzin sintez etdiyi adrenalin, kartizon, hid- rokartizon, aldesteron cinsiyyət hormonları: - zülal, yağ, karbohidrat, su, duz mübadiləsinin tənzimində iştirak edir. Qabıq maddənin hipofunksiyası zamanı Addison (bürünc və ya tunc) xəstəliyi inkişaf edir. Mədəaltı vəzinin sintez etdiyi insulin, qlükaqon hor
downloaded from KitabYurdu.org monları qanda qlükozanın miqdarının tənzimində iştirak edir. İnsulin çatışmazlığı diabet xəstəliyinə səbəb olur. Hipofız vəzinin ifraz etdiyi hormonlar: - AKTH, TTH, FSH, LH, prolaktin, samototropin hormonları orqanizmin müxtəlif fizioloji funksiyalarını hipo- talamo-hipofızar sistem vasitəsilə nəzarətdə saxlayır. Hiper- funksiyası giqantizmə (2-2,47 metr), akromeqaliyə (yaşlı adamlarda), hipofunksiyası karlikliyə (liliput, cırtdan adam) səbəb olur. Epifız vəzinin sintez etdiyi melatonin hormonu yerin Günəş ətrafında fırlanması ilə koordinasiya olunan bioloji ritmlər (sutkalıq, aylıq, fəsil və illik ritmləri) sirkadion-sut- kalıq ritmin tənzimində iştirak edir. Melatonin hipotalamo- hipofızar sistemin funksiyasına ləngidici təsir etməklə bir çox xəstəliklərin müalicəsində yaxından iştirak edir. 8. Analizatorlar. Dəri və əzələ hissiyyatı mərkəzi: - arxa mərkəzi qırışıqda. Hərəkətlə əlaqədar olan mərkəz: - ön mərkəzi qırışıqda. İnsanın görmə mərkəzi: -beyin yarımkürələrinin ənsə payında mahmız şırımında İnsanın eşitmə hissiyyatı mərkəzi: - köndələn gicgah qırışığında. İnsanın qoxu mərkəzi: - qırmaq və dənizatı qırışığının qırmağa yapışan hissə- sində. İnsanın dad mərkəzi: - ya dil və çeynəmə üzvlərinin hissi və hərəki proyeksiyası ilə bir yerdə, ya da ora yaxın, arxa mərkəzi qırışığın daxilində yerləşir. İnsanda səs dalğalarının hissolunma tezliyi: - 16-200000 hs. Aydın görmənin yaxın nöqtəsi 0,1 m (10 sm): 510 downloaded from KitabYurdu.org Gözün optik sisteminin şüanı sındırma qüvvəsi: - uzaq məsafədə 59 D - yaxın məsafədə 70,5 D - akkomodasiya gücü 10 D-ə qədər - sarı ləkənin diametri 0,5-10 3 m (0,5 mm). 9. Qan. Qanın ümumi həcmi - 7% ( 6 -
%) Yeni doğulmuş körpələrdə (çağalarda) - 8,5 % 70 kq çəkisi olan kişilərdə qanın həcmi - « 5600 ml-ə qədər (bədən çəkisinin hər kq-na 80 ml). Onun 1,5-2 L qan depolarında saxlanır. Plazmanın həcmi - 55% Qanın formalı elementlərinin həcmi - 45% Qanın özlülüyü (yapışqanlığı) (suya nisbətən) - 4-5 Plazma - 1,7-2,2 Qanın xüsusi çəkisi - 1,050-1,060 Plazmanın xüsusi çəkisi - 1,025-1,034 Eritrositlərin xüsusi çəkisi - 1,090 Qanın depressiyası (donma dərəcəsi) - 0,56-0,58° Normada plazmada albumin-qlobulin koefsenti (əmsalı) -A/Q= 1,5/2,3 EÇS: sağlam adamlarda - 2-15 mm/saat Qanın osmotik təzyiqi - 7,5-8,1 atm. Plazmanın osmotik təzyiqi - 7,5 atm. Plazma zülallarının miqdarı - 7-8% Albumin - 4,5% (40 q/L, M r »60-65kq) Qlobulin - 1,7-3,5% (30q/L) Fibrinogen - 0,4% Normada onkotik təzyiq -1,5-20 mm Elg.st. Plazmanın onkotik təzyiqi - 25mm Hg.st. (və ya 3,3kPa) Azotsuz üzvi maddə: Qanda qlükozanm miqdarı - 85-115mq% (4,466,67 mmol/L) Effektiv hidrostatik təzyiq: 511 downloaded from KitabYurdu.org Kapillyarların arterial hissəsində - 36-38 mm Hg.st. Kapillyarlarm venoz hissəsində - 14-16 mm Hg.st. Qanın PH-ı - 7,34-7,4 Qanın mineral maddələri - 0,9-0,95% Qanın hüceyrələri: Qanda eritrositlər: Kişilərdə- 5,7- 10 12 /L Qadınlarda -3,9-5- 10> 2 /L
Leykositlər - 3,8-3,9-10 9 /L Trombositlər - 190-405-10 9 /L
Leykositar formula: Dənəli leykositlər: Eozinofıllər - 2-4% Bazofillər - 0,5-1% Neyrofıllər - 50-70% Gənc nüvələr - 0-1% Çubuq nüvəli - 3-5% Seqment nüvəli - 54-67% Dənəsiz leykositlər: Limfositlər - 25-40% Monositlər - 4-8% Hemoqlobin: Kişilərdə-14,5q%(145q/L) və ya 13,0-16q%( 130- 160q/L) Qadınlarda - 13 q% (130q/L) və ya 12,0-14,0 q% (120- 140q/L) 100 ml qanda hemoqlobinin mütləq miqdarı 16,67q% (160,7 q/L) Rəng göstəricisi - 0,8-1 Normada hemoqlobinin oksigen tutumu - 19 ml 1 q hemoqlobin 1,34 ml oksigeni özünə birləşdirir. Qanın axma müddəti - 2-4 dəq. Qanın laxtalanma müddəti - 5-10 dəq. Protrombinaz kompleksinin əmələ gəlməsi - 5-8 dəq. Protrombinin fəallaşması - 2-5 dəq. Fibrinogenin fıbrinə çevrilməsi - 2-5 dəq. çəkir.
downloaded from KitabYurdu.org 10. Qan dövranı. 11. Ürək damar sistemi. Qan dövranları: - xaricə yumurtlayan heyvanlarda yumurta sarısınm qan dövranı
məməli heyvanlarda, o cümlədən insanda embrionun 2 həftəlyindən allantois və xovlu qişa qan dövranı
hamiləliyin ikinci ayından cift-plasenta fetal və ya döl qan dövranı fəaliyyətə başlayır.
döl anadan olandan sonra böyük və kiçik qan dövranı fəaliyyətə başlayır.
ürəyin fəaliyyətinə xidmət edən tac (koranar) qan dövranı - balıqlarda ikikameralı ürək, bir qan dövranı - amfıblərdə üçkameralı ürək, iki qan dövranı - sürünənlərdə üçkameralı ürək, iki qan dövranı - quşlarda və məməlilərdə, insanda dördkameralı ürək, iki qan dövranı Ürək tsikli - 0,8 san. I faza qulaqcıqların sistolası - 0,1 san. II faza qulaqcıqların sistolası - 0,33 san. III faza qulaqcıq və mədəciklərin bir yerdə ümumi pauzası - 0,4 san. Ürək döyüntülərinin sayı (nəbz) bir dəqiqədə: Sakit halda 60-80 və ya 70-75 bərabər olur. Sistolik həcm (sakit halda (70-80 ml). Dəqiqəlik tutum (sakit halda (5-6L). İş zamanı 30 L qədər. İnsan ürəyi həyatı böyu 4 milyard dəfə yığılaraq, aorta vasitəsilə orqan və toxumalara 200 mln. L qan daxil olmasına səbəb olur.
1 yaşma qədər uşaqlarda ürək vurğularının sayı dəqiqədə - 100-200
10 yaşında-90-120 513 downloaded from KitabYurdu.org orta yaşlarda - 60-80 qocalarda isə - 90-95 idmançılarda yarış zamanı 250 dəfə vurur. Ürək tonlarının davametmə müddəti I və ya sistolik ton - 0,14 san (sürəkli, uzun və alçaq olur) II və ya diastolik ton -0,11 san (qısa, yüksək və zildən eşidilir) Elektrokardioqramma: İntervalm davametmə müddəti: RQ = 0,12-0,18 san. QRS = 0,06-0,09 san. ST = 0,1-0,16 san. R-R = 0,72-0,8 san. Dişciklərin amplitudası: P - 0,05-0,3 mv R - 0,6-1,6 mv T - 0,25-0,5 mv Arterial qan
təzyiqi: 10-14 yaşında maksimal - 100-110 mm.Hg.st. Orta yaşlarda: Maksimal - 110-120 mm.Hg.st. Minimal - 60-80 mm.Hg.st. Yaşlılarda: Maksimal - 135-140 mm.Hg.st. Minimal - 70-90 mm.Hg.st. Kapillyarlarda təzyiq - 30-10 mm.Hg.st. Qanın dövretmə müddəti - 20-23 san. Böyük qan dövranında - 19-20 san. Kiçik qan dövranında - 4-5 san. Qanın hərəkət sürəti: İri arteriyalarda - 0,5 m.san. Boş venalarda -0,2 m/san. Kapillyarlarda - 0,5 mm/san. Arteriyalarda nəbz dalğalarının yayılma sürəti-6- 9,5m/san İstiqanlı heyvanlarda və insanda qulaqcıq əzələsi ilə 514 downloaded from KitabYurdu.org oyanmanın yayılma sürəti saniyədə - 0,1-0,8 m-ə, Mədəciklərdə: - purkine liflərində - 2-4,2 m-ə - mədəcik əzələsində - 0,8-0,9 m-ə - His dəstəsində isə -1,5-4 m-ə qədər olur. Qan cərəyanının fizioloji parametrləri: Aortada sistolik təzyiq (ST) - 120 mm.Hg.st. Aortada diastolik təzyiq (DT) - 80 mm.Hg.st. Nəbz təzyiqi - 30-35 mm.Hg.st. Ürəyin mədəciklərindən uzaqlaşdıqca qan təzyiqi da- marlarda azalır və venalarda mənfi olur: - aortada - 130-140 mm.Hg.st. - arteriyalarda - 120-130 mm.Hg.st. - kiçik venalarda-8-12 mm.Hg.st. - böyük venalarda hətta mənfi, yəni atmosfer təzyiqindən 2-5 mm.Hg.st. aşağı olur. Kapillyarlarda qanın: - hərəkət sürəti - 0,3-0,5 mm/san. - qanın təzyiqi - 25-30 mm.Hg.st. - uzunluğu - 0,3-0,7 mm - diametri orta hesabla - 8 mikron - bədən səthindən - bir neçə milyard, 1500 dəfə çox, 3000 m-dir. Limfanın hərəkət sürəti dəqiqədə - 200-300 mm-dir. Hər gün qan cərəyanına 2-3L limfa daxil olur.
Nəfəsalma: Sakit vəziyyətdə - 2 san. Nəfəsvermə: Sakit vəziyyətdə - 3 san. Alviolun diametri - 70-300 mkm Alviolların sayı - 300 mln Bütün alviolların tənəffüs səthi - 50-100 m 2 Yer kürəsinin ümumi hava örtüyünün: 515 downloaded from KitabYurdu.org - azot - 79,03% - oksigen - 20,93% - karbon dioksid - 0,03-0,04%-ni nəfəsalma havası təşkil edir. Nəfəsvermə havasında: - azot - 79,7% - oksigen-16,3% - karbon dioksid - 3-4% Alveol havasının:
azot - 80% - oksigen-14,2-14,6% - karbon dioksid - 5,5-5,7% təşkil edir. Havanın bir litrinin tərkibində:
quruda - 210 ml oksigen olur - dəniz suyunun bir litrində - 5 ml - göl suyunun bir litrində - 7ml oksigen həll olur. Oksigenin parsial təzyiqi:
Nəfəsalma havasında (quru) - 159 mm.Hg.st. - Bronx havasında (nəm) - 150 mm.Hg.st. - Alveol havasında - 102 mm.Hg.st. - Arterial qanda gərginliyi - 90 mm.Hg.st. - Venoz qanda gərginliyi - 40 mm.Hg.st. Karbon 2 oksidin parsial təzyiqi:
Nəfəsalma havasında (quru) - 0-0,228 mm.Hg.st. - Bronx havasında (nəm) - 0-0 mm.Hg.st. - Alveol havasında - 40 mm.Hg.st. - Arterial qanda gərginliyi - 40 mm.Hg.st. - Venoz qanda gərginliyi - 46 mm.Hg.st. Tənəffüsün sayı:
Orta yaşlarda bir dəqiqədə - 16-20 - Yeni doğulmuşlarda bir dəqiqədə - 40-60 - 5 yaşında bir dəqiqədə - 20-25 - 15-16 yaşlarında bir dəqiqədə -12-16-18 Ağciyərlərin orta həyat tutumu: Kişilərdə - 3500-4500 ml 516 downloaded from KitabYurdu.org Qadınlarda - 3000-3500 ml Bura tənəffüs havası - 500 sm 3 Əlavə hava - 1500 sm 3 Ehtiyat hava - 1500 sm 3 daxildir. Ağciyərlərin ümumi həyat tutumu - 5000-6000 sm 3 -dir. Bura qalıq hava - 1000-1500 sm 3 İnsan sakit halda dəqiqədə - 250 ml Fiziki iş zamanı - 5000-4000 ml oksigen mənimsəyir. İnsanda arterial qanın hər 100 ml-də 19-20 ml hemoq- lobinlə birləşmiş oksigen olur. Dəniz səviyyəsindən 1520 m hündürlükdə parsial təzyiqi 630 mm.Hg.st. 5500 m hündürlükdə - 380 mm.Hg.st. 8848 m hündürlükdə - 43 mm.Hg.st. 19200 m hündürlükdə nəfəs aldığımız havada (P 02 ) sıfıra qədər enir. 13. Həzm. Həzm borusunun divarı aşağıdakı qişalardan təşkil olunub: - selikli
- selikaltı - əzələ
- seroz
Həzm borusu dörd bağırsaq şöbəsindən ibarətdir: 1. Baş bağırsaq şöbəsi - ağız, udlaq 2. Ön bağırsaq şöbəsi - qida borusu, mədə 3. Orta bağırsaq şöbəsi - nazik bağırsaqlar (onikibar- maq bağırsaq, acı, qalça) 4. Arxa bağırsaq şöbəsi - yoğun bağırsaq (kor, çənbər, düz) Birinci və ya sensor toxluq - həzm olunmuş qida maddələri bağırsaqlardan qana daxil olana qədər yaranır. İkincili və təbii toxluq - həzm olunmuş qida məhsulları bağırsaqdan qana daxil olduqdan sonra başlayır.
downloaded from KitabYurdu.org Hipotalamusun laterial nüvəsində aclıq mərkəzi, ven- tomedal nüvəsində toxluq mərkəzi yerləşir. Susuzluğun tənzimində hipotalamusun nüvəsində olan osmoreseptorlar (su mərkəzi) iştirak edir. Ağız boşluğunda həzm: Qida ağızda 15-18 san. qalır. Ağız boşluğunda olan tüpürcək vəziləri: Kiçik tüpürcək vəziləri - dodaqlarda, yanaqlarda, da- maqda, dilin selikli qişasında Böyük tüpürcək vəziləri - qulaqdibi, çənəaltı, dilaltı vəzilər aiddir. Tüpürcəyin miqdarı və tərkibi: İnsanda miqdarı - 1-1,5-2 L qədər Gövşəyən heyvanlarda - 30-40 L qədər Tərkibi: 98,5-99,7%-ni su, 0,5-1,5%-ni bərk maddələr. PH - itdə 7,5, donuzda 7,2, gövşəyən heyvanlarda 8,2, insanda 5,25-7,54 arasında olur. Udma zamanı qida borusu ilə su 1 san, selik kütləsi 5 san, bərk hissəciklər isə 9-10 san, duru qidalar 1-2 san mədəyə çatır. Mədədə həzm: Mədə qidaların toplanması üçün bir anbar vəzifəsi görür: Məsələn, insanın mədəsi 3 litrə, atın mədəsi 6-15 litrə, gövşəyən heyvanlarınkı 50-100 litrə qədər qida tutur. İnsanın mədə şirəsinin tərkibinin 99,2-99,6%-ni su, 0,4- 0,8%-ni bərk maddə, xüsusi çəkisi 1,0083-1,0086 arasında dəyişir. Mədə vəziləri sutkada 2-3L mədə şirəsi ifraz edir. Nazik bağırsaqlarda həzm: Onikibarmaq bağırsağın selikli qişada külli miqdarda şirə ifraz edən Brünner və Liberkün vəziləri yerləşir. PH-ı ac qarma 7,2- 8,0.
Mədəaltı vəzinin şirəsi: İnsanda sutkalıq miqdarı - 600-800 ml, 518 downloaded from KitabYurdu.org Gövşəyən heyvanlarda - 6-7 litr, Donuzlarda - 8 litr, İtlərdə 200-300 milli litrə qədər olur. PH-ı - 7,8-8,4 arasında dəyişir. Su - 98,7%. İnsanda sutkalıq 500-1200 ml öd hazırlanır. Ödün PH 7,3- 8,0. Xüsusi çəkisi - 1,008-1,015 Su - 97,5% Öd piqmentləri - bilverdin, bilirubin Öd turşuları - qlukoxol, tauraxol. Bağırsaq şirəsi (nazik bağırsaq): Sutkalıq miqdarı - 1 litrə qədər Xüsusi çəkisi - 5,05-7,07 PH - 7,2-8,6 Su - 9,6%. Yoğun bağırsaqlarda həzm: PH-ı - 8,5-9,0 Duru hissənin su- 98,6% Üzvi maddələr - 0,63% Qeyri-üzvi maddələr - 0,68%-ni təşkil edir. Gün ərzində nazik bağırsaqdan yoğun bağırsağa keçən qida kütləsinin miqdarı 150-200 ml. Gün ərzində düz bağırsaqdan xaric olan nəcisin miqdarı 150-200 q. Yoğun bağırsaqların intramural sinir tənzimi: Averbax - yoğun bağırsağın divarında yerləşən Aver- bax və Meysner sinir kələfi vasitəsilə təmin edilir. Membran həzm - hüceryədaxili və hüceyrəxarici mühit sərhədindəki hüceyrə membranı üzərində yerləşən fermentlərlə həyata keçirilir. 14. Sidik-ifrazat sistemi. Hər gün böyrəklərdən ifraz olunan: 519 downloaded from KitabYurdu.org İlk sidik - 150-180 litr Son sidik - 1,0-1,5 litr Xüsusi çəkisi - 1012-1020 Depressiya (donma dərəcəsi) - 1,3-2,2° PH - 14,7-6,5 Su-96% Bərk maddələr - 4% Hər 5-10 dəqiqədən bir bədənin bütün qanı böyrəkdən keçir. Hər dəqiqə böyrəkdən 750 ml qan axır. Hər böyrəkdə 1-1,5 mln. nefron olur. Gündəlik sidiyin tərkibində olan maddələrin miqdarı: Sidik cövhəri - 25-35q Sidik turşusu - 0,7q Kreatin - l,5q Xörək duzu — 10-15q Ammonyak - 0,7q
tzolə edilmiş əzələnin faydalı iş əmsalı: - ən yaxşı halda 35%-ə çatır - tam orqanizmin əzələ işi zamanı 25%-dən çox olur. Yaşlı adamda əsas mübadilənin intensivliyi - 42KC kq'S
1 (1,2 vt) Əsas mübadilənin intensivliyi - 7100 KC/gün (84 vt) «Nisbi sakit vəziyyətdə»: - qadınlar üçün - 8400 KC/gün (97 vt) - kişilər üçün - 9600 KC (110 vt) Uzunmüddətli fiziki iş üçün:
qadınlar üçün - 15500 KC/gün (176 vt) - kişilər üçün - 20100 KC/gün (240 vt) Orta yaşlı (35 yaşlı), orta boylu (165 sm), orta çəkili (70 kq) sağlam adamın əsas mübadiləsi 1 saat müddətində 1 kq çəkiyə 1 kkal təşkil edir. Tənəffüs əmsalı: - karbohidratlar üçün - 1,00 - yağlar üçün - 0,70 - zülallar üçün - 0,81 520 downloaded from KitabYurdu.org Oksigenin udulması: Sakit halda: - qadın -275 ml/dəq - kişi - 330 ml/dəq Ağır iş zamanı:
qadın - 635 ml/dəq - kişi - 690 ml/dəq Karbon 2 oksidin xaric olması: Sakit halda - 200-300 ml/dəq. 16. Qidalanma. Orta fiziki hazırlıq zamanı: Yüngül iş zamanı qidalarda:
zülalların miqdarı - 80-100 q - yağların miqdarı - 50-60 q - karbohidratlarm miqdarı - 500 q 1 q zülal, yağ və karbohidratın yanması zamanı ayrılan istilik əmsalı: - 1 q zülal-17,15 KC (4,1 k kal) - 1 q yağ-38,9 KC (9,3 k kal) - 1 q karbohidrat -17,17 KC (4,1 k kal) Orta ağırlıqlı iş görəndə - 110 q zülal, Ağır fiziki iş zamanı -130 q zülal. İnsanın vitaminlərə olan tələbatı: Vitamin C - 70 q PP- 12- 18 mq Bı - 2-3 mq Vitamin B 12 - 2,5 mq Karotin -1 mq Biotin (H) - 10-120 mkq Vitamin A - 1,5 mq İnsanın qida rasionu tərtib olunan zaman gündəlik tələbat: - səhər yeməyi üçün - 25% - nahar - 50% - günorta-15% 521 downloaded from KitabYurdu.org - axşam - 10% nəzərdə tutulmalıdır. 17. Sağlam insanda bədən temperaturu. - qoltuq altında - 36,5-36,9° C-ə - düz bağırsaqda - 37,2-37,5° C - Ən çox daxildə: qaraciyərdə - 37,8-38,3° C - Ən az bədənin səthində: dəridə - 29,5-35,9° C. Ən yüksək gündüz saat 16-18-də Ən aşağı gecə saat 3-4-də. 18. Əməyin fiziologiyası. Əzələlərin qan axını: - sakit halda - 20-40 ml/kq, dəq - ekstremal fiziki yükün təsiri altında: - dözümlülüyə öyrəşmiş insanda - 1,81-4 kq, dəq - dözümlülüyə öyrəşməmiş insanda - l,3L/kq, dəq. Qan təzyiqi:
dinamik iş zamanı sistolik təzyiq - 220 mm.Hg.st. (29 kPa)
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|