Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Şəkil 9. 

Emosional-motivasiya davranışının mərkəzi periferik 

sinir-humoral  mexanizmlərinin  ümumi  sxemi  (K.Sudakova  görə, 

1975).

 

Bunu  müxtəlif  tədqiqatçılar  tərəfindən  beynin  müxtəlif 

törəmələrinə - qabırğa, badamcıq, hipotalamus, hipokamp, talamus, 

mikroelektrodlar qoparmaqla aparılan təcrübələri təsdiq edir. Belə 

ki,  K.Pribramın  siçovullarda  qurşaq  qırışığını  zədələdikdən  sonra 

onlarda nəsil qayğısına qalmaq hissinin 

497 

downloaded from KitabYurdu.org

çox  xaotikləşdiyini,  ana  siçovulun  qəfəsə  səpələnmiş  balaları  bir 

yerə  yığa  bilmədiyini,  bir  hərəkəti  qurtarmamış  tamam  başqa 

hərəkətə 

keçdiyini 

müşahidə 

etmişdir. 

Makak-rezus 

meymunlarında badamcığın çıxarılması qida davranışının sönməsi, 

hiperseksuallıq  əmələ  gətirməklə  yanaşı,  təcavüzkarlığın 

azalmasına da səbəb olmuşdur. 

C.Delqado radio ilə idarə edilən elektrik qıcıqlandırıcıla- rı 

ilə  meymunların  badamcığın  qıcıqlandırılması  sürü  başçısında 

tabelik, üzvlərində isə əksinə hakimçilik hissləri doğurmuşdur. 

C.Olds öz-özünə qıcıqlandırma metodu ilə siçovulların baş-

beynində,  xüsusilə  hipotalamusda  müxtəlif  emosional  reaksiyalar 

doğuran 

mərkəzlər 

aşkar 

etmişdir. 

Tədqiqatçı 

onları 

«mükafatlandırma»  (və  ya  «cənnət»)  və  «cəzalandırma»  (və  ya 

«cəhənnəm»)  mərkəzləri  kimi  xarakterizə  etmişdir.  «Mükafat- 

landırma»  mərkəzlərinin  qıcıqlandırılması  müsbət  emosiyalara 

(həzz,  rahatlıq  və  s.),  «cəzalandırma»  mərkəzlərinin  qıcıqlan- 

dırılması isə mənfi emosiyalara (qorxu, süstlük və s.) səbəb olur. 

Bütün bu təcrübi dəlillər göstərir ki, emosiyalar, bilavasitə, 

beyin  fəaliyyətinin  nəticəsidir.  Həm  müsbət,  həm  də  mənfi 

emosiyaların  visseral,  somatik  və  psixi  hadisələrə  təsiri  insanın 

çoxcəhətli həyat fəaliyyətini daha məzmunlu və ifadəli edir. 

498 

downloaded from KitabYurdu.org

ƏDƏBİYYAT 

Əsas: 

1.  ®H3HOJiorna 

nejıoBeıca.  YMeÖHHK  (no,a  penaıc. 

r.H.KocHU- Koro) M. Me^HUHHa, 1985. 

2.  ®H3HOJioraa HenoBeıca. yneÖHoe nocoöne 

B 

4-

HX

 TOMax. 

(non peaaıc. P-IÜMH^Ta 

H

 T.TeBca, M: Mnp, 1985, I 

T

., 272 

c., II 

T

., 240 c., III 

T

., 286 c., IV 312 c. 

H

 M, Mnp. 

3.  O

ÖUIHH

  Kypc 

4

>n

3

HOjıorHH  MeuoBeKa 

H  XCHBOTHMX

. 

yneÖHHK,  B  2 

KH

.  (riofl  pe^ax.  A./I.Ho

3

ApaHeBa 

(M.Bwcmaa niKOJia, 1991, 512 c.). 

4.  BopOHHH  JI.F.  «®H3HOJIOrHH  BblCHieft  HepBHOH 

ZieaTejIbHO- 

CTH

». YueÖHoe nocoöne. M.Btıcmaa ımcojıa, 

1972, 312 c. 

5.  K

O

CTIOK  n.r. 

«®H3HOJIOrHfl 

UeHTpajIbHOH 

HepBHOH 

CHCTe- 

MM

».

 

yneÖHoe nocoöne, KneB, Bbicmaa niKOJia, 1977, 318 c. 

6.  Qarayev  A.İ.,  Mustafayev  M.K.  «Mərkəzi  sinir  sisteminin 

fiziologiyası». Dərs vəsaiti, ADU nəşriyyatı, 1961,290 s. 

7.  Guvton M.D. Medical physiology. Textbook. (7 edition) New-

York, 1986, IV-776 pp. IIV- 1534. 

8.  Carola R, Harlev Charles R. Human anatomy and physiology. 

(2 edition). Textbook 129, New-York, 1994, 716 p. 

9.  Basic  physiology.  Handbook  (Edited  by  P.D.Strurie,  New- 

York, 1981,556 F. 

10.  Davson  H.A.,  Textbook  of  General  Physiology,  Uth  ed, 

London, Chur Chill, 1976, 400 P. 

11.  Cəfərov F.İ. İnsan fiziologiyası. Tibb universitetinin nəşriyyatı. 

2001, H.I. 4825, H.II. 485 s. 

12.  Qarayev M.A. İnsan fiziologiyası. Bakı: I hissə (2004) 283 s. 

II hissə (2005) 395 s. 

13.  Əliyev  Ə.H.,  Cəfərov  H.İ.,  Məhərrəmov  Ş.A.  Həzmin  fi-

ziologiyası, Bakı: İrşad, 1996, 172 s. 

14.  Əliyev Ə.H. Bakı Dövlət Universitetində insan və heyvan 

fiziologiyasının  inkişaf  tarixi  haqqında  (1919-1998).  Azər-

baycanda fiziologiya elminin inkişaf tarixi. XX əsr, Bakı: 1999, 

s. 249-260. 

. 

15.  Həsənov  H.H.,  Hacıyev  Ş.M.,  Qəribov  A.İ.  Mərkəzi  sinir 

sisteminin fiziologiyası. «Maarif» nəşr., Bakı: 1998, 360 s. 

499 

downloaded from KitabYurdu.org

16.  OpjıoB  P.C.,  Ho3^paneB.  HopMajibHaa  (j)H3HOJiorHa. 

yaeÖHHK  /uw  By30B.  MocKBa,  H

3

AaTejib.  rpynna 

«F30TAP-Me,ziHa» 2005, 687 c. 

17.  ®H3HOJiorHfl  nejıOBCKa 

(yaeÖHHK  /ura  By30B). 

Fİ

OKPOBCKHH 

B.M.,

 

K

OPOTBKO

  r.O.  pe^.,  M.MezmıiHHa 

2003, 2005. 

18.  KoraH A.B.  «O

CHOBBI 

<|)H

3

HOJiorHH BBicmen HepBHOH 

/ıea-  TenbHocTH»,  yneÖHHK,  H.  Bbicmaa  niKOJia,  1988, 

368c. 

19.  BanaöojiKHH M.H. ƏH^oKpHHOJiorHa. yaeÖHoe nocoöne. 

M. Mea., 1989, 408 c. 

20.  EpecnaB  H.C.,  T

JICÖOBCKHH 

P.^.  Peryaaıına  /ibixaHHa.  JI. 

Hayıca, 1981, 230 c. 

21.  raHÖOB T./J. H3 

HCTOPHH 

Ka^e^pbi 4>H3HOJiornH nenoBeKa 

H 

acHBOTHbix,  A3rocyHHBepcHTeTa,  yneHbie 

3

anncKH 

Ary, ce- pna 

ÖHOJI

.

 

HayK. 1969, N°2, c.49. 

22.  EpMOJiaeB  F.A.  «Bo

3

pacTHaa  (J)H

3

HOJiorHa».  yaeÖHoe 

noco- 

6

ne  fljıa  nefl.  PİHCTHTyTOB.  M.  Bbicmaa  mKOJia, 

1985, 384 c. 

23.  Chearman K.P. Clinical Reproductive Endocrinology Churchill 

Livingstone  Edinburgh  London.  Metbume  and  New-York, 

1985. 

24.  Hensel  H.  Thermoreception  and  Temperature  Requlation 

London. Akademik press, 1981. 

25.  KoraH  A.B. 

3

jıeıapo

4

>H

3

HOjıorHa.  yaeÖHHK  M.  Bbicmaa 

ımcojıa, 1969, 365 c. 

26.  Kyıjxjmep C., HnKOJibc ^ac. 

O

T

 HefipoHa 

K

 M03ry. M., Mnp, 

1979,  439 c. 

27.  MaK-MıoppeH 

y. 06

MCH

 BemecTB y nejıoBeıca. M. Mnp, 

1980,  368 c. 

28.  MaHa^oB 

H.IL 

HeKOTopbie 

aaHHbie 

o 

HayaHon 

aeaTejibHOCTH  BH^Horo  Bpana,  yaeHoro  A.A.Ka

3

biM-

6

eKa,  MaM.  1  Haya. 

KOH

4>.  Bbicm.  yaeö.  3aBe;ıeHHH 

3aKaBKa3ba no npoöneMaM

29.  Jİ

OKOMKHH

  A.H.,  MarKOB  H.®. 

3

jıeKTpo

4

>H

3

HOJiorHa. 

YneS. noco

6

. M. Bbicmaa mKOJia, 1977, 231 c. 

30.  Jlypna A.P. O

CHOBM

 HenponcHxojıorHH. yaeÖHoe nocoöne. 

H

3

A.

 

M

OCKOBCK

. YH-Ta, 1973, 325 c. 

31.  OpjıoB B.H. PyKOBOACTBO no 3neıapoKap,zjHorpad)HH. 

M., 1983,380 c. 

32.3jıeMeHTbi 

ƏHAOKPHHHOH

 peryjıamm. C

MHPHOB 

M.H.,

 

M: 

500 

downloaded from KitabYurdu.org

TƏOTAP-MeÄHa. 2005. 

33.  Physiology.  Beme  R.,  Levy  M.N.  et.  al  5*  edition  Mocby, 

2004. 

34. 

IlaBJioB 

H.n. 

^Ba^maTHJieTHHH  onwT  oöbeKTHBHoro 

loyne- 

HHB 

Bbicmen 

HepBHOH 

ÄeaTeJIBHOCTH 

nOBe^eHHH 

>KHBOTHbIX, 

M. Hayxa, 1973, 659 c. 

35.  llajiTbipbeB C.C., Kypmm H.T. On

3

HOjıorna nnmeBapeHna, 

yHeö. nocoÖHe. M. Bbicmaa nncona, 1980, 250 c. 

36.  Po

3

eH P.B. OcHOBbi ənaoKpHHOJiornn. YneS. nocoöne 2-

oe H

3

fl. üepepaö. 

H

 ,zıon. M. Bbicmaa uiKOJia, 1984, 336 c. 

37.  yrojıeB  A.M.  MeMÖpaHHoe  numeBapeHHe.  JI.  Hayıca, 

1972,358 c. 

38.  yroneB  A.M.  Ə

BOJIIOPHH

  nnmeBapeHna 

H

  npHHmınbi 

ƏBOJIIO

-  UHH  (JjyHKUHH.  3jieMeHTbI  COBpeMeHHOrO 

(J)yHKUHaHH3Ma. JI., 

1985,290 c. 

39.  y^enbHOB M.T. 

0

H

3

nojıorna cepuııa. M. mn.,

 

M

OC

.

 

T

OC

.

 

yH., 

1975,301 c. 

40.  OH

3

HOJiorHa  nenoBeıca  n 

XCHBOTHHX

.

 

II

OA

  pe^aK. 

A.B.KoraHa, M., 1984, 287 c. 

41.  OH

3

Ho;ıorHa 

rwmeBapeHHfl. 

PyKOBOttcTBO 

no 

4

)H

3

HOJiornH. JI., 1974,305 c. 

42.  On3HOJIOrHB  KpOBOOÖpameHHfl.  PyKOBOJICTBO  no 

(J)H3HOJIO- 

THH

,  noA-  pe^aK.  B.H.TKaneHKo,  JI.,  1986, 

310 c. 

43.  IIlKOJibHHK-^pocc  ET.,  KajiHHHHa  A.B.  HenpoH 

ceTnaTKH. M., 1986, 230 c. 

44.  Gazzania  M.S.  Neurophysology.  Handbook,  New-York 

London, Plenum Press. 1979, 279 p. 

45.  d>H

3

nojıorna HejıoBexa no^. pe^aK. P.IHMH^xa, T.TeBca, 

B 

3-

X 

TOMax,  nepeB.  c  aHrn.  nozt.  pe/ıax.  II.r.KocTiOKa, 

MocKBa, Mnp, 1996. 

46.  flaHHJioBa  H.H.,  KpbuıoBa  A.JI.  «OH

3

HOJiorna  Bbicmen 

HepB- 

HOH

 

/teaTeJibHOCTH», 

PocTOB-Ha-^OHy, 

«OeHHKC», 1999. 

47.  V 

BcepoccnncKaa 

KOH(J)epeHnna. 

HenpoəHAOKpHHOJiorna- 2000, CaHKT-IIeTepöypr, 2000. 

48.  AKTyanbHbie  Bonpocw 

4

)H

3

HOjıornn  n  naTOJiornn 

nejıoBeKa, Eaıcy, 1999. 

49.  AHaTOMna  nenoBeKa  (no^  pett.  JI.JI.KojıecHHKOBa, 

C.C.Mn-  xannoBa),  2004,  H

3

jıaTejib.  Tpynna  rGOTAP-

Metma. 

501 

downloaded from KitabYurdu.org

I  HİSSƏ 

İNSAN VƏ HEYVAN ORQANİZMİNİN ƏSAS 

FİZİOLOJİ GÖSTƏRİCİLƏRİ 

L İnsan və heyvan fiziologiyasına giriş. 

Fizioloji təcrübədə: 

Hər il milyonlarla («200) müxtəlif növ heyvanlardan is-

tifadə olunur. 

Azərbaycanda «Fiziologiya» kafedrasının əsası 1919-cu 

ildə BDU-da qoyulmuşdur. 

Fiziologiya kafedrasının ilk müəllimi fizik A.D.Lan- 

daunun anası L.V.Qarkavi-Landau olmuşdur. 

Azərbaycanda «İnsan və heyvan fiziologiyasınm» inkişafı 

akad. A.İ.Qarayevin (1910-1968) adı ilə bağlıdır. 

2.  Əsas anlayış və prinsiplər. 

Fiziologiyanın tədqiqat obyekti 4 koordinata malik hansı 

məkanın bir hissəsidir: 

-  fiziki məkanın koordinatlarından 3-ü məkan anlayışına 

aid, biri isə zaman koordinatıdır. 

Endokrin sistem: 

-  hormonlar adlandırılan kimyəvi maddələri ifraz edən 

daxili sekresiya vəzilərindən ibarətdir. 

Neçə litr qanın qəflətən itirilməsi ürəyin nasos funksiyasını 

pozur. 

-  2 L-dən çox. Arterial təzyiq aşağı düşür, ölüm baş verir. 

Orqanizmə nəzarət edən sistemlər hansı əlaqə prinsipindən 

istifadə edərək fəaliyyət göstərir: 

-  mənfi və müsbət əlaqə. 

3.  Hüceyrə fiziologiyası. 

Orqanizmin funksiyaları: 

-  hüceyrənin funksiyası ilə müəyyən edilir. 

-  funksiyalar isə gendə determinə olunmuşdur. 

Hüceyrə 3 əsas komponentdən: 

502 

downloaded from KitabYurdu.org

1)  plazmatik membran 

2)  nüvə 

3)  sitoplazmadan ibarətdir. 

Hüceyrə orqanizmin: 

-  ən  kiçik  struktur,  quruluş  və  çoxalma  vahidi  sub- 

hüceyrə vahidi: 

-  orqanoidlərdir. 

Membranın matrisini təşkil edən lipidlər: 

-  suda 4-5 nm qalınlıqda ikiqat təbəqə yaradır. Zülallar: 

-  müxtəlif membranlarda 25-75% təşkil edir. 

-  1 zülal molekulu 50 lipid molekuluna uyğun gəlir. 

Hüceyrə orqonoidlərinin ümumi səthi: 

-  plazma membranın ümumi səthindən 

10

 dəfə çoxdur. 

Diffuziya: 

-  maddənin daşınmasının sadə yoludur. Onun köməyilə 

maddə hissəcikləri sulu məhlulda yayılır. 

Bəzi maddələrin (zülallar, xolestrol) hüceyrəyə daxil 

olması və xaric olması üçün nəqliyyat kanalları olmadıqda: 

-  onlar hüceyrəyə plazmatik membrandan endo- və ek- 

zositozun köməyilə vezikullar və qovucuqlardan keçirlər. 

4.  Bioelektrik hadisələri. 

Sinir əzələ fiziologiyasının əsas təcrübəsi: 

-  L.Qalvaninin ikinci metalsız təcrübəsi hesab edilir. 

Elektrofiziologiya: 

-  öz inkişafını L.Qalvaninin ikinci metalsız təcrübəsindən 

başlayır. 

Sakit vəziyyətdə: 

-  əzələnin üst səthi müsbət (+): 

-  alt səthi mənfi (-) elektrik yükü daşıyır. Hüceyrədaxili 

və xarici mühitdə: 

-  K

+

 ionları hüceyrəxarici mühitə nisbətən hüceyrədaxili 

mühitdə 30-50 dəfə: 

-  Na

+

 ionları isə əksinə hüceyrəxarici mühitə nisbətən 

10-

12

 dəfə çoxdur. 

503 

downloaded from KitabYurdu.org

Plazmatik membranın qalınlığı: 

-  6-12 nm (60-120 A). 

Mikroelektrod: 

-  diametri 

pipetkadan ibarətdir. 

Sükunət potensialını yaradan səbəb: 

-  K

+

  və  Na

+

  ionlarının  hüceyrədaxili  və  hüceyrəxarici 

mühitdə miqdarının münasibəti hesab olunur 

(Ek =

97

,

5

mv).

 

-  saya  əzələ  üçün  sükunət  potensialı  30  mv,  eninəzolaqlı 

əzələ üçün 60-90 mv, sinirdə 60-80 mv, birləşdirici toxumada 30-

50 mv, epitel hüceyrələrində 15-30 mv bərabərdir. 

Fəaliyyət potensialı: 

Na

+

 və K

+

 ionlarının yerdəyişməsi hesabına, hüceyrəxarici 

mühit mənfi (K

+

-m hesabına), (-), hüceyrədaxili mühit müsbət (+) 

(Na

+

-ionlarm hesabına) elektrik yükü ilə yüklənir. 

Depolyarizasiya: 

-  qütblərin yerdəyişməsi (pikin qalxan qolu) 

Repolyarizasiya: 

-  qütblərin bərpası (pikin enən qolu). 

Fəaliyyət potensialının müddəti: 

-  sinirdə 

1

  ms,  skelet  əzələsində 

10

  ms,  ürəyin  miokard 

əzələsində 

200

 ms. 

5.  Əzələ fiziologiyası. 

Skelet və ürək əzələsində yığıcı vahid: 

-  sarkomerdir (uzunluğu 

2

 mkm). 

-  insan bədənində 600-dən çox əzələ vardır. 

İr adi hərəkətləri həyata keçirir: 

-  eninə zolaqlı və ya skelet əzələsi 

Qeyri-iradi hərəkətləri həyata keçirir: 

-  saya və ürək əzələsi. 

Bütün  əzələ  elementləri  hüceyrə  membranında  (sarko- 

lemmada) yayılan fəaliyyət cərəyanını: 

-  generasiya etməyə malikdir. 

Bəzi heyvanlarda: 

-  həşəratlarda (cücülərdə) qanad əzələlərinin yığılması 

504 

downloaded from KitabYurdu.org

0,  008 san. 

-  pişiyin pəncə əzələsinin yığılması - 

0,02

 san. 

-  qurbağanın pəncə əzələsinin yığılması 

0,1

 san 

müddətində baş verir. 

Əzələ  lifinin  sarkoplazmasmda  miofibrillərdən  və  sar- 

koplazmatik retukuldan başqa: 

-  energetik stansiyalar, mitoxondirilər və qlükogen dənələri 

yerləşir. 

Ekstrafuzal (təqəllüs funksiyası yerinə yetirən) əzələ lifləri: 

-  a  -  motoneyronlarla  intrafuzal  (hissi  funksiya  yerinə 

yetirən) əzələ lifləri: 

-  y - motneyronlarla innevasiya olur. 

-  Ekstrafuzal fazalı liflər ritmiki təqəllüsə, 

-  Ekstrafuzal  tonik  liflər  isə  statistik  gərginliyin  sax-

lanmasına xidmət edir. 

Skelet əzələ lifinin: 

-  uzunluğu 40 mm, diametri 10-80 mkm. 

Miofibrildə eninə zolaqların əmələ gəlməsi: 

-  aktin  və  miozin  filamentlərinin  xüsusi  düzülüşünə 

əsaslanır. Hər miofibrildə 1,5 mm qalın (miozin) və 2 minə yaxın 

nazik (aktin) liflərdən ibarətdir. 

Bir iş tsiklinə: 

-  1 ATF molekulu sərf olunur. 

Əzələ lifində: 

-  ATF-in  qatılığı  4  mmol/L  bərabərdir.  Bu  enerji  ehtiyatı 

təqəllüsü 

1-2

 san enerji ilə təmin etmək üçün kifayətdir. 

Əzələ təqəllüsünün adi mioqrafiyası zamanı: 

-  latent dövrü 

0,01

 san, 

-  yığılma dövrü 0,05 san, 

-  boşalma dövrü 0,04-0,05 san-yə bərabər olur. Əzələnin 

qısalmasmın fiziki mexanizmi: 

-  aktin telinin miozin telləri arasında sürüşməsidir. Saya 

əzələ hüceyrələrinin: 

-  uzunluğu 50-40 mkm, diametri 2-10 mkm qədərdir. 

6.  Sinir sistemi. 

Sinir hüceyrəsi ilk dəfə: 

505 

downloaded from KitabYurdu.org

-  Bağırsaq boşluqlarda (hidralarda) inkişaf etmişdir. Sinir 

sistemi öz filogenezində 4 mərhələ: 

-  səpkin və diffuz sinir sistemi 

-  sapabənzər sinir sistemi 

-  düyünlü sinir sistemi 

-  borulu sinir sistemi. 

Sinir hüceyrəsinə cismi və çıxıntıları ilə birlikdə: 

-  neyron deyilir 

-  neyronun uzun çıxıntısına akson 

-  qısa çıxıntılarına dendirit deyilir. 

Sinir lifi xaricdən: 

-  mielin və svan qişası ilə örtülüdür. 

Mielinli sinir lifində oyanma: 

-  Ranvye buğumlarımn birindən digərinə saltator (sıç-

rayışla) nəql olunur. 

Mielinli liflə oyanmanın yayılma sürəti: 

-  70-120 m san sürətlə yayılır. 

Mielinsiz sinir lifində oyanma: 

-  3-14 m/san sürətlə nəql olunur. 

Mərkəzi sinir sistemində: 

-  hissedici və ya reseptor 

-  hərəki və sekretor və eflektor 

-  aralıq və ya kontakt neyronlar ayırd edilir. Oyanmalar 

bir neyrondan digərinə: 

-  kimyəvi və 

-  elektrik sinaplasları ilə ötürülür. 

Refleks termini ilk dəfə 1640-cı ildə R.Dekart tərəfindən 

elmə daxil edilmişdir. 

 ............... 

-  refleks «refekto» - əks etdirirəm sözündən götürülmüşdür. 

Sadə refleks qövsü: 

-  iki neyrondan (hissi və hərəki) 

Mürəkkəb refleks qövsü: 

-  üç neyrondan (hissi, aralıq və ya təmas hərəki) təşkil 

olunub. 

MSS-də oyanma hadisəsi ilə bərabər ləngimə hadisəsinin 

baş verdiyini: 

506 

downloaded from KitabYurdu.org

-  1862-ci ildə qurbağanın görmə qabarlarının üzərinə duz 

kristalları qoymaqla İ.M.Seçenov sübut etdi. 

Oyanmanın MSS-də yayılmasına: 

-  irradiasiya, 

Oyanmanın MSS-də toplanmasına: 

-  konsentrasiya deyilir. 

MSS-də hakim oyanma nahiyəsinə: 

-  dominat mərkəz deyilir. 

Onurğa-beyni: 

-  30 qram ağırlığında, çeçələ barmaq yoğunluğunda, 45sm 

uzunluğunda olur. 

-  reflektor funksiya 

-  nəqledici funksiya və 

-  əzələ  tonusunun  saxlanmasında  yaxından  iştirak  edir. 

Onurğa-beyni seqmentinin sayı: 

-  30-31 çatır. 

Onurğa beynindən: 

-  31 cüt sinir çıxır 

-  onun arxa kökləri hissi 

-  ön kökləri hərəki 

-  yan  buynuzların  boz  maddəsində  simpatik  sinir  siste-

minin vegetatik mərkəzləri yerləşir. 

Uzunsov-beynin: 

-  uzunluğu 2,5 sm-ə, ağırlığı 7 qr çatır 

-  uzunsov-beyin bir sıra mürəkkəb reflektoru aktları 

-  baş-beyinlə onurğa-beyni arasında körpü. 

5-12 cüt beyin sinirlərinin mərkəzləri: 

-  əzələlərin  tonusunun  saxlanması  kimi  funksiyaları 

yerinə yetirir. 

Orta-beyin: 

-  dördtəpəli  cisimdən,  yarımkürə  ayaqcıqlardan,  qırmızı 

nüvə,  qar  maddə  və  retikulyar  törəmə  nüvələrindən  formalaşıb. 

Skelet əzələlərin tonusunun tənzimlənməsində iştirak edir. 

Beyincik: 

-  iki  kiçik  yarımkürədən  və  onları  birləşdirən  soxul- 

canvarı cisimdən ibarətdir. Beyincik bədənin məkanda vəziy 

507 

downloaded from KitabYurdu.org

yətinə və vegetativ funksiyalarına tənzimedici təsir göstərir. 

İnstinkt deyilən mükəmməl və mürəkkəb refleksləri: 

-  ara-beyin və qabıqaltı mərkəzlər yerinə yetirir. 

Heyvan və insan fərdə məxsus refleksləri: 

-  üç  beyin  yarımkürələri  inkişaf  etdikcə  qazanır:  bundan 

sonra  insanda  ancaq  insan  üçün  səciyyəvi  olan  nitq  ilə  əlaqədar 

ikinci qabıq siqnal sistemi meydana gəlir. 

Görmə  qabarları  (talamusda)  40  qədər,  hipotalamusda  32 

cüt nüvə aşkar edilmişdir. 

Üçüncü mədəciyin: 

-  üzərinə beyin cəpkəni, 

-  əsasında epiz-epitalamus, 

-  əsas törəmələri talamus və hipotalamusdur. 

Baş-beyin: 

- 

12

 cüt kəllə-beyin siniri çıxır. 

Limbik sistemə: 

-  hipokamp (limbik sistemin ürəyi) 

-  parahipokamp qırışığı 

-  qurşaq  qırışığı,  badamcıq  (amiqdal)  mamilyar  cisimc- 

iklər və bəzi nüvələr aiddir. 

Vegetativ və ya avtonom sinir sistemi: 

-  simpatik  (mərkəzləri  -  onurğa-beynin  döş  və  bel  na-

hiyələrində) 

-  və  parasimpatik  (mərkəzləri  onurğa-beynin  oma  nahi-

yəsində, orta və uzunsov-beyində yerləşir) şöbələrdən ibarətdir. 

7.  Ümumi endokrinologiya. 

Endokrinologiya sözünün mənası: 

-  endo - daxilə, krino - ifraz, loqos - elm deməkdir. 

Hormonların sintezi: 

-  əks  əlaqə  prinsipinə  əsaslanır  və  sinir-humoral  yolla 

tənzim olunur. 

Hormonların reseptorları: 

-  lipid  təbiətli  hormonların  reseptorları  hüceyrə  daxilində 

sitoplazmada yerləşir. 

Membrandan asanlıqla keçir: