Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
425 downloaded from KitabYurdu.org lərdə istifadə edilməsi üçün yararlıdır: burada təmiz oksigen ya sıxılmış hava, ya da helium ilə qarışdırılır. Sıxılmış havanın istifadə edilməsi ilə su altına dalması 7 m-dən artıq dərinlikdə həyata keçirmək olar, belə ki, helium ilə olan qarışıq azotu narkozdan müdafiə edir. Lakin 70 m və daha dərin qatlara dalma zamanı hipertoksik zədələnmələrdən uzaq olmaq üçün qarışığın tərkibində normada olduğundan daha az oksigen olmalıdır.
azalır.
100 m dərinlikdə hətta əlverişli şəraitdə belə, əbədi qaranlıq hökm sürür. Əgər mühafizə gözlükləri taxılmazsa gözün buynuz qişası hava əvəzinə fərqli sındırma xüsusiyyətlərinə malik olan su ilə təmasda olur. Bunun nəticəsində yalnız gözə yaxın məsafədə yerləşən obyektlər fokusda olur. Suya dalmaq üçün olan gözlüklər bu təsiri aradan qaldırır, lakin iti bucaq altında düşən işıq şüalarının çoxsaylı sınmalarının hesabına əşyalar daha xırda və uzaq məsafədə görsənir. Bundan əlavə, görmə oxuna lateral istiqamətdə yerləşən əşyalar təhrif olunurlar, lakin dalğıclar buna çox tez öyrəşirlər. Eşitmə. Suda səs havadakma nisbətən daha tez yayılır (330 m/s yerinə 1450). Bu səbəbdən də su altında səs mənbəyi insana əslində olduğundan daha yaxın gəlir. Bundan əlavə, qısa qulaqarası ləngiməyə görə səs mənbəyinin müəyyən edilməsi praktiki olaraq qeyri-mümkün olur.
qulağa düşə və üfüqi yarımdairəvi kanalın istilik stimulyasi- yasına səbəb ola bilər ki, bu zaman məkandə istiqamətin müəyyən edilməsində pozğunluqlar meydana çıxa bilər. Bu vəziyyətdə dalğıc təlaşa düşüb özünü itirərsə, öz həyatını təhlükə altına qoymuş olar.
bir çox hal və vəziyyətlər su altında təhlükəli ola bilərlər. 426 downloaded from KitabYurdu.org Su altına dalmanın 10 ən vacib qaydalarından, xüsusilə, 2-ni nəinki bütün dalğıclar, həm də heç bir yüksək nailiyyət əldə etmək iddiasında olmayan həvəskarlar belə yadda saxlamalıdırlar: 1. Heç bir zaman təklikdə su altında qalmayın. 2. Əgər soyuqdəyməniz varsa, heç bir zaman su altında qalmayın (barozədələnmə). 18.10. İqlim və yaşayış yerinin ventilyasiya edilməsi İqlim. İqlim həkimlər üçün həm müalicəvi təsir nöqteyi- nəzərindən (günəş şüası, təmiz hava və aşağı atmosfer təzyiqinin təsiri), (həm də hava kondisionerlərinin yaşayış yerlərində temperatur və rütubəti tənzim edən cihaz) tətbiq edilməsi ilə əlaqədar böyük maraq doğurur. Havanın kondisiyalaşdırılma- sı* tətbiqi fiziologiyanın misalıdır, çünki, yaşayış yerlərində iqlim, otaqda təmiz havaya olan ehtiyac nəzərə alınmaqla insanda istilik tənzimi barədə məlum olanların əsasında yaradılır. Komfort (rahatlıq) şəraiti. Yaşayış yerindən kənarda olan insanlarda istilik tənziminin əsas təyinedici amilləri rolunda ətraf mühitin temperaturu, nisbi rütubət, küləyin sürəti və günəş radiasiyası çıxış edir. Geyimdən, fiziki aktivliyin səviyyəsi və fərdi meyllilikdən asılı olaraq bu amillərə insanın subyektiv reaksiyası “komfort” hissindən “diskomfort” vəziyyətinə qədər dəyişə bilər. Psixoloji olaraq müəyyən edilən komfort zonası neytral temperatur tərəfindən fizioloji olaraq müəyyən edilən sahəsidir. İnsanın havada və ya su altına dalmış vəziyyətdə olmasından, həmçinin geyimdən asılı olaraq komfortun şərtləri arasında kəskin fərq mövcuddur (cədvəl 4).
ayrı-ayrılıqda, ya da bütünlükdə pozğunluqlar əmələ gətirə bilər. Müəyyən hüduddan kənara çıxmayan soyuğun təsiri nə- ticəsində zədələnmələr. +4°C-dən aşağı temperatur şəraitində 427 downloaded from KitabYurdu.org periferik qan damarları kəskin yığılır; kondisiyalaşdırma* - standartda, normaya uyğunlaşdırma bunun da nəticəsində bədənin burun, qulaq, əl və ayaqda barmaqlar kimi hissələr adekvat olaraq qidalandırıcı maddələrlə təmin edilmir. Bu şəraitdə toxumanın donması (nekroz) ağrı hissələrinə səbəb olmur, çünki belə aşağı temperaturlarda sinir impulslarmın keçməsi pozulur (soyuğun təsiri ilə anesteziya). Müalicə üsulu kimi təcili olaraq isindirmədən istifadə etmək məsləhət görülür; toxumaları zədələmək qorxusu olduğundan masajdan uzaq olmaq məsləhətdir.
fiziki sakitlik, neytral radiasiya şəraiti
jeyimsiz çimərlik kostyumu
Geyimsiz çimərlik kostyumu
vazokonstraksiyanın istilik tənzimi nəticəsində normal şəkildə qanla təchiz olunma ürək və MSS kimi mərkəzi orqanlarda saxlanılır, ətraflar və periferik orqanların qanla təchiz olunması getdikcə daha çox zəifləyir (azalır). Qan axınının güclənən bu mərkəzləşməsinə baxmayaraq, sonunda beyin və ürək də həmçinin soyuyur; bədənin daxili hissələrində temperaturun 30°C-dən aşağı düşməsi şəraitində insan huşunu itirir. 28°C-dən aşağı temperatur şəraitində isə mədəciklərin fıltra- siyası meydana çıxır. Hipotermiya vəziyyətində olan insanla 428 downloaded from KitabYurdu.org damarların genişlənməsi və ya əzələ nasosu təsirinə, bunun nə- ticəsində də periferik qan axınının həddindən artıq sürətlə bərpa olunmasına səbəb ola biləcək heç nə etmək olmaz. Bu halda bədənin periferik hissəsində olan qan nəinki həddindən artıq soyuq, eləcə də cərəyanın ləngiməsi nəticəsində güclü şəkildə dəyişmiş olur (məsələn, onda laktatın qatılığı artır), bu səbəbdən də onun mərkəzi qan axınına sürətli qaytarılması ürək və beyin fəaliyyətində pozğunluqlara gətirib çıxarır. Massaj və aktiv hərəkətlər qadağandır - hipotermiya və- ziyyətində olan insana qızınmaq üçün qaçmaq olmaz; bu halda hətta gəzinti belə ölümə gətirib çıxara bilər. Yardımın ən sadə və təhlükəsiz forması xəstənin istiliyi əks etdirən folqa və ədyala bükülməsidir ki, bu zaman orqanizmin özü tərəfindən yaranan istiliyin təsirindən yavaş-yavaş, yüngül şəkildə isinmə baş verir. İstiliyin təsiri. Həddindən artıq isti sirkulyar kollaja və istilik və ya gün vurmaya səbəb ola bilər. Xüsusilə sakit vəziyyətdə, əgər rektal temperatur 38,0-38,3°C-dən artıq qalxmırsa dərinin damarlarının genişlənməsi istiliyin təsirindən bayğınlığa gətirib çıxara bilər. Güclü şəkildə istilik törənişinə baxmayaraq onu müşayiət edən dəri damarlarının sıxılması və qan təzyiqinin hesabına fiziki aktivlik özündən getməyə olan meylə əks təsir göstərir. Beləliklə, qızmar şəraitdə iş zamanı istilik vurma təhlükəsi - beynin 40°C-dən artıq temperatur şəraitində mərkəzi sinirin tənzimedici sistemində pozğunluqlar mövcud olur. İstiliyin təsirindən baş verən bayğınlıq zamanı zərərçəkənin ayaqlarını qaldırmaq, bədən temperaturunu xarici soyutma yolu ilə aşağı salmaq və sonrakı isinmənin qarşısını almaq lazımdır. Lakin dərinin kəskin soyudulması az effektli olur, belə ki, dəridə qanın cərəyan etməsi o qədər zəif olur ki, soyuma orqanizmin daxili hissələrinə əməlli-başlı təsir göstərə bilmir. Yerli qızdırılma dəridə yanıqların əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Anesteziya vəziyyətində olan və periferik sinirləri zədələnmiş xəstələrdə xüsusi ehtiyatlılıq tələb olunur ki, bunlarda hətta 37°C kimi aşağı temperaturda zədələnmələrə gətirib 429 downloaded from KitabYurdu.org çıxara bilər. Klimatologiya. Tibbi klimatologiya müxtəlif iqlim amilləri - havanın təmizliyi, temperaturu, həmçinin yağıntı, buludlu- luq, külək və günəş şüalanmasının, xüsusilə onun ultrabənövşəyi komponentinin təsirinin müalicəvi əhəmiy-yətini öyrənir. Yüksək dağlıq yerin iqlimi üçün intensiv günəş radiasiyası, quru hava və aşağı miqdarda oksigenin olması xarakterikdir; dəniz iqliminin vacib xüsusiyyəti havada aerozolların olmasıdır. İqlimin dəriyə təsirini istilik və şüa təsirlərinə bölürlər; sonuncunun təsiri günəş radiasiyası, xüsusilə ultrabənövşəyi şüaların təsiri ilə bağlıdır. Bu iqlim amillərinin təsiri iki cürdür. Bu tərəfdən onlar orqanizmdə spesifik vegetativ və endokrin, həmçinin qeyri- spesifık uyğunlaşma dərinliklərinə səbəb olurlar. Digər tərəfdən, təmiz hava aşağı miqdarda allergenlərin olduğu mühitdir. Nəhayət, müəyyən rolu, məsələn, kurortda istirahət zamanı psixoloji təsir də oynaya bilər.
edirlər ki, bağlı otaqda çoxlu sayda insan olduqda diqqətin itməsi və yorğunluğa səbəb olan oksigen çatışmazlığı əmələ gəlir. Lakin bu belə deyildir, oksigenin kifayət qədər miqdarı qapı və pəncərələrin yarıqlarından hava mübadiləsinin hesabına və əgər otaqda mexaniki ventilyasiya işləyirsə daha çox təmin edilir. Oksigen çatışmazlığı ancaq hermetik bağlı otaqlarda və yalnız bir neçə saat keçdikdən sonra yarana bilər. Misal: Tutumu 400 m 3 olan hermetik bağlı otaqda 100 insan olduqda oksigenin başlanğıc miqdarı 85 m 3 , onun insanlar tərəfindən israf edilməsi isə təqribən 1800 1 /saat təşkil edir. Deməli, O 2 miqdarı 1 saat ərzində 0,45 10 2 qədər azalır və 9 saatdan sonra otaqda O 2 fraksiyası hələ də təqribən 0,17-ə bə 430 downloaded from KitabYurdu.org rabər olacaq 0,04-ə bərabər olan bu azalma tənəffüsün və fizioloji işgörmə qabiliyyətinin tənzim olunmasından çox az təsir göstərəcək; Ck-nin müqayisə olunan parsial təzyiqinə dəniz səviyyəsindən 1700 m yüksəklikdə təsadüf etmək olar. Bununla yanaşı, havada CO 2 miqdarı hiss olunacaq dərəcədə yüksəlir. 0,83-ə bərabər olan tənəffüs əmsalı şəraitində 9 saatdan sonra CO
2 miqdarı 3,3-10' 2 -ə çatır, ağciyər ventilyasiy- asınm sürəti isə əvvəlkinə nisbətən 2 dəfə artır (cədvəl). Cədvəl Udulan havada (FuC0 2 )C02 miqdarının artması ilə V E ağciyər ven- tilyasiyasının yüksəlməsi və alveol havasmdakı (Pa cc , 2 ) uyğun gələn CCh-nin parsial təzyiqi F U C0 2
2 )
V E
Udulan havada CO 2 miqdarının artması nəinki ağciyər ventilyasiyasının artmasına, həm də əqli işgörmə qabiliyyətində pozğunluqlara səbəb olur. Baxmayaraq 3-10 2 olan CO 2 sə-
viyyəsində çox cüzi mənfi təsirlər qeydə alınır, udulan havada CCh- nin 5-10' 2 -dən artıq miqdarında aydın şəkildə əqli işgörmə qabiliyyətində, xüsusilə təlim zamanı pozğunluqlar yaranır. Havanın çirklənməsi. Əgər udulan havada çirkləndiricilər - qazlar, buxar, toz və s. vardırsa insanlar subyektiv olaraq onu xoşagəlməz hesab edirlər; bu zaman onlarda həmçinin patofizioloji və ya toksiki reaksiyalar, hətta xəstəliklər əmələ gələ bilər. Sağlamlığın mühafizə edilməsinin bu sahəsində aparılan tibbi tədqiqatlar müxtəlif çeşiddə olan maddələr üçün "mümkün ola bilən son qatılığı" müəyyən etməyə imkan vermişdir (MSQ). Mümkün ola bilən son qatılıq (MSQ) - iş yerlərinin ha- vasmdakı hər hansı bir maddənin çox böyük olmayan qatılığı- dır ki, hətta təkrar və uzun müddətli təsir zamanı (bir qayda olaraq, 40 saatlıq iş həftəsində gün ərzində 8 saat müddətində) 431 downloaded from KitabYurdu.org bu maddə işçilərin sağlamlığına xələl gətirmir və arzuolunmaz reaksiyalara səbəb olmur. Binaların ventilyasiyası və havanın kondisiyalaşdırılması. İş görmək üçün nəzərdə tutulmuş bina və istirahət otaqlarında havanın ventilyasiyası və kondisiyalaşdırılması üçün cihazlar quraşdırılmış olur. Bu cihazların vəzifəsi insanları havanın "pis" olması kimi subyektiv hissədən uzaq tutmaqdır. "Pis hava" anlayışı aşağı miqdarda oksigenə malik hava mənasını vermir. Bu, tərkibində kifayət qədər uçucu maddələr (insanlar və onların geyimləri tərəfindən xaric edilən) və ya siqaret tüstüsü, avtomobillərin işlənməsi, qazları və s. olan havadır. Əksinə, "yaxşı hava" tərkibində yüksək miqdarda oksigenin olması ilə deyil, adları qeyd olunan maddələrin aşağı qatılığı ilə xarakterizə olunur. Hətta meşədə, belə havada oksigenin miqdarı yüksək deyil, havanın tərkibində fotosintez üçün vacib olan CO 2 miqdarı və fotosintez prosesinin sürəti O 2 miqdarının nəzəçarpacaq yüksəlməsini təmin etmək üçün həddindən artıq azalır. Havanın regenerasiyası üçün uducu filtrlərdən çox nadir hallarda istifadə edilir. Adətən buna xaricdən təmiz havanın arzu olunmayan maddələrin qatılığmı aşağı səviyyədə saxlamaq üçün kifayət qədər olan miqdarı hesabına nail olunur. Binaların havasmdakı CO 2 miqdarı nə qədər təmiz havanın əlavə edilməsinə ehtiyac olunmasının ən əhəmiyyətli indikatoru kimi xidmət edir. 0,15-10'
2 -dən aşağı olan qatılıq (Pettenkof ədədi) adi şəraitdə nə qıcıqlanmaya, nə də pozğunluğa səbəb olur. Əgər otaqdakı havanın tərkibi bu göstəricinin əsasında tənzim olunursa, havanın kondisiyalaşdırılmasında külli miqdarda enerjiyə qənaət etmək olar.
olmayan kondisionerlər sadəcə olaraq havanı soyudur və qurudur (çünki, su buxarı soyuducu qurğuda kondensasiya olunur), bu, təravətləndirici təsir göstərir və bununla da ətraf mühitin yüksək temperaturuna dözməyə şərait yaradır. Daha mürəkkəb qurğular verilmiş parametrlərə uyğun olaraq havanın temperatur və rütubətini tənzim edir. Bəzi yerlərdə, məsə
downloaded from KitabYurdu.org lən, cərrahiyyə otaqları və mikrosxemlərin yığıldığı sahələrdə hava, həmçinin mikrob və tozlardan da təmizlənməlidir; bu zaman nəzarət etmək lazımdır ki, hava filtrləri və rütubətlən- diriciləri bakteriyaların çoxalması üçün substrat rolunda çıxış etməsinlər. Havası ventilyasiya olunan və kondisiyalaşdırılan otaqlarda temperatur komfortu yaratmaq üçün sürəti 0,1 m/s- dən artıq olan hava axını - yelçəkənin qarşısını almaq lazımdır. SƏS - KÜY, VİBRASİYA VƏ TƏCİL 18.12. Səs-küy Eşitmə sisteminin pozğunluğu və zədələnməsinə səbəb olan arzuolunmaz səslər səs-küy hesab edilir. Səs-küyün təsirini qulaq və qulaqdan kənar təsirə ayırmaq olar. Birinci, geri dönən qulaqbatmaya (karlığa) (eşitmə qapısının müvəqqəti olaraq yüksəlməsi və ya audioqramma əyrisinin aşağı düşməsi) və yaxud stabil zədələnməyə səbəb olur. Səs-küyün xarici təsirləri arasında eşitmə rabitəsinin pozğunluğunu, işgörmə qabiliyyəti və digər psixoloji göstəricilərin aşağı düşməsini, həmçinin bir çox fiziolji funksiyalara təsir göstərən yuxunun pozulmasını qeyd etmək olar. Səs-küy bir çox istehsal sahəsindəki yükün tipik komponentidir. Onun intensivliyinin yüksəkliyinin səviyyəsini dB-da qeydə alan cihazlarla ölçmək olar. Səs- küyün qiymətləndirilməsi zamanı təsirin müddətini nəzərə almaq lazımdır. Uzun müddət davam edən səs-küyün səviyyəsi (orta səviyyə) işini 8 saatın dövrü üçün, ekoloji səs-küy şəraitində isə 16 günlük və ya 8 saatlıq dövr üçün hesablanır (cədvəl 5). Səs-küyün təsiri əvvəlcə psixoloji olaraq hiss edilir; və- ziyyətdən və səs-küyün xarakterindən asılı olaraq onun aşağı intensivliyi belə yorucu və ya qıcıqlandırıcı kimi qəbul edilə bilər. İnsanlar gecə istirahətinin vaxtı çatdıqda daha həssas olurlar; onlara avtomobil, qatar və təyyarənin səsi mane olur. Gecə vaxtı səs-küyün ən yüksək həddi 35 dB səviyyəsi hesab edilir (cədvəl 6 ).
433 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəl 5 Səs-kfly yükünün təsnifatı və onların insanlara təsiri Səs-küyün
xüsusilə vegetativ tənzi- medici sistemlərin (ürək yığılmaları tezliyi və qan təzyiqinin artması, periferik damarların sıxılması, əzələ tonusunun reflektor yüksəlişi, yuxunun pozulması)
karlıq, uzun illər ərzində təsirdən sonra eşitmə qabiliyyətinin stabil olaraq aşağı düşməsi
hüceyrələrinin zədələnməsi
Almaniyada qəbul olunmuş standartlara uyğun olaraq müxtəlif zonalarda icazə verilən səs-küyün son həddinin qiyməti, dB Gündüz _______ Gecə Kurortlar
Psixoloji və emosional reaksiyalardan başqa səs-küy eks- tremal vəziyyətdə eşitmə orqanının zədələnməsi və psixosoma- tik pozğunluqlara gətirib çıxaran müxtəlif fizioloji cavablara səbəb ola bilər. Zədələnmələrin dərəcəsi fərdi meyllilik, həmçinin səs-küyün intensivliyi, xarakteri və müddəti ilə müəyyən edilir. 90 dB intensivliyə malik səs-küyün təsirinə sutkada 8 saat məruz qalan insanlardan 5%-i 10 ildən sonra ehtimal olunur ki, ağır eşitmədən əziyyət çəkəcəklər. 85 dB və daha artıq 434 downloaded from KitabYurdu.org intensivliyə malik səs-küy şəraitində qulaqlıq və ya digər səsi- batıran qurğular daşımaq məsləhət görülür; 90 dB və daha artıq səviyyədə səs-küyün təsirinə məruz qalan şəxslər mütəmadi olaraq həkim müayinəsindən keçməlidirlər. 18.13. Vibrasiya Titrəyişin (məsələn, maşınların) bədənə və başa ayaqlar, sarğı və ya əllər vasitəsilə ötürülür. Onların rezonans tezliyindən (fo) asılı olaraq titrəyişlərə ayrı-ayrı orqanlar və bütün bədən məruz qalır. Oturan insanın bütün bədəni üçün fo=4-7Hs; ayrı-ayrı orqanlar və bədən hissələri üçün rezonans tezlikləri cədvəldə təqdim olunmuşdur (cədvəl 7).
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|