Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
İşgörmə qabiliyyəti və yararlılığm (faydalılığın)
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17.19. İşgörmə qabiliyyəti və yararlılığm (faydalılığın) müəyyən edilməsi üçün testlər Əməyin və idmanın fiziologiyası sayəsində aparılan təd- qiqatlar zamanı testlərin (sınaqlar) həyata keçirilməsi şəxsiyyətin və ya davranışın bəzi xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsinin üsulu kimi xidmət edir. Bəzi testlər digərlərinə nisbətən daha məlumat vericidir, onu da qeyd etmək lazımdır ki, testin yararlılığını (dəyərliliyini) qiymətləndirmək üçün müxtəlif kri- terilər vardır. Bu kriterilərdən ən əsasları - obyektivlik, etibarlılıq, mötəbərlikdir (düzgünlük); ikinci dərəcəli kreterilərə standartlaşdırmanm dərəcəsi, müqayisə oluna bilmə və əlverişliliyidir (faydalılığı). 406 downloaded from KitabYurdu.org TESTLƏRİN DƏYƏRLİLİYİNİN ƏSAS KRİTERİLƏRİ Obyektivlik. Obyektiv test üçün onun nəticələrinin təd-qi- qatçıdan asılı olmaması xarakterikdir. Siqnalların bir çox me- todikaları tam obyektivlik üçün nəzərdə tutulmayıb, buna görə də onların tamamilə kompüterin bazası əsasında həyata keçirilməsi və analizi mümkün deyil.
xarakteristikaları və ya onun davranışının xüsusiyyətlərinin hansı dəqiqliklə müəyyən edilməsi qiymətləndirilir. Etibarlılıq bir neçə baxışa (nöqteyi-nəzərə) malik olub testin mahiyyəti və tədqiqatçının işi kimi amillərdən asılıdır.
onun davranışının konkret xassələrini qiymətləndirməyə imkan verən reallığın dərəcəsidir. Mötəbərlilik də həmçinin bir neçə baxışa malikdir. Məsələn, işgörmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi üçün tətbiq olunan testin həqiqətən də işgörmə qabiliyyətini ölçməyə imkan verməsində, kliniki sınaqların isə xəstəliyin konkret əlamətlərini müəyyən etməsində əmin olmaq vacibdir. Bunu mötəbərliliyi sübut edilmiş digər sərbəst üsullarla (xarici kriteri) alınmış nəticələri müqayisə etməklə yerinə yetirmək olar. Yeni metodikaların işlənib-hazırlanması zamanı adətən onların mötəbərliliyi ən çətin problem hesab olunur. Testin həqiqətə uyğunluğunu nümayiş etdirmək kifayət deyil, belə ki, həqiqətə uyğun gəlmə verilən testlər dəfələrlə yalnız nəticələrin mənbəyi kimi çıxış etmiş və sonunda onlar qeyri-qənaətbəxş hesab olunmuşlar. Misal kimi ağciyərlərin həyat tutumunun təyin edilməsini nəzərdən keçirək ki, onun spirometrik ölçülməsi müavinə olunanın testi aparanla əməkdaşlıq etməsi şəraitinə obyektiv təkrarlanan nəticələr verir. Bir çox idmançılar dözümlülüyə təlim keçdiklərindən çox böyük ağciyərlərin həyat tutumuna malikdirlər, buna görə də aşağıdakı prinsip həqiqətə uyğun hesab edilə bilinər: “Ağciyərlərin həyat tutumunun ölçülməsi dözümlülük tələb edən fəaliyyətə nisbətdə insanın işgörmə qabiliyyə 407 downloaded from KitabYurdu.org tini müəyyən etməyə imkan verir”! Lakin opera müğənniləri və nəfəs alətlərində çalan musiqiçilər də normadan yuxarı olan ağciyərlərin həyat tutumuna malikdirlər, baxmayaraq ki, onlar idman fiziologiyasının nöqteyi-nəzərindən qeyri-adi dərəcədə yüksək dözümlülüyə sahib deyillər. Ağciyərlərin həyat tutumunu müvafiq tənəffüs çalışmalarından istifadə etməklə artırmaq olar, lakin bu çox çətin ki, dözümlülüklə təyin edilən təcrübələrdə işgörmə qabiliyyətinin göstəricilərini yaxşılaşdırsın. Əgər ağciyərlərin həyat tutumunu xarici kriterilərə - “5000 m məsafəyə qaçmaq üçün vacib olan zaman” (dözümlülük tələb edən tipik idman növü) əsasən qiymətləndirsək, o halda nə opera müğənnisi, nə də trombon çalan bu yükün öhdəsindən məharətlə gələ bilməz. Ağciyərlərin həyat tutumunun təyin edilməsində testin daha da problemli xüsusiyyəti aşağıdakından ibarətdir: Ağciyərlərin həyat tutumunun qiyməti bir tənəffüs hərəkətindən xaric edilən havanın maksimal həcminin göstəricisi kimi çıxış edir, o konkret insanda tənəffüsün mexa- nikasından asılıdır. Beləliklə, bu dözümlülük tələb edilən fəaliyyət növlərində işgörmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi üçün deyil, tənəffüsün mexanikasmı aşkar etmək üçün aparılan testdir. Əgər testin etibarlılıq və mötəbərliliyi yüksəkdirsə onun köməyilə konkret əlamətin inkişaf dərəcəsinə görə təcrübədən keçirilənləri bir-birindən fərqləndirmək, daha doğrusu məsələnin düzgün mənfi və müsbət həllini tapmaq çox asandır. Lakin heç bir zaman məsələnin həlli 100% düzgün olmur. Məsələnin həllinin düzgünlüyünün kriteriləri kimi testin spesifikliyi və həssaslığı xidmət edir. Spesifiklik hansı testin məsələnin düzgün mənfi həllinin qəbul edilməsinin təmin etməsinin dərəcəsini göstərir (düzgün mənfi həllinin sayının bu əlamətin olmadığı şəxslərin ümumi sayma olan nisbəti hesablanır). Həsasslıq testlərin hansı dərəcədə məsələlərin düzgün həllini təmin etməsini göstərir (düzgün müsbət həllin sayının bu əlamətləri olan şəxslərin ümumi sayma olan nisbəti hesablanır).
downloaded from KitabYurdu.org XVIII FƏSİL 18.1. Ekoloji fiziologiya İnsanlara təsir göstərən ekoloji amillər çoxsaylı və müx- təlifdir. Onların təsiri nəticəsində dəqiqə və ya saatlar ərzində sürətli uyğunlaşma reaksiyalarını, yaxud günlər və həftələrlə uzanan uzunmüddətli adaptasiyanı təmin edən tənzimləyici mexanizmlər aktivləşir. Bu dəyişikliklərin hesabına insanlar böyük yüksəkliklərdə və su altında - qütb rayonlarından ekvatora qədər ərazilərdə yaşaya və işləyə bilir. Öz təbiətinə görə fiziki və ya kimyəvi ola bilən xarici mühit amillərinin təsiri yük - gərginlik sxeminə ekoloji yük kimi daxil edilir. Yükün rəngarəngliyinə uyğun olaraq orqanizm ona müxtəlif yollarla reaksiya verir. Bu cür reaksiyalarla məşğul olan elmi fənlərin sırasına toksikalogiya, travmatologiya, allerqologiya və fiziologiya daxildir. Fiziki amillərin təsiri əsasən fıziloji tənzimləyici mexanizmlərin reaksiyasına səbəb ola bilər, lakin həm də xəstəlik və pozğunluqların səbəbkarı kimi xidmət edə bilər. Növbəti bölmələrdə biz bir sıra əsas fiziki ekoloji yüklər, əmək və istirahət prosesində onların insan üçün əhəmiyyətini və fizioloji, bəzi hallarda isə patoloji təsirlərini nəzərdən keçirəcəyik.
Böyük yüksəkliklərdə üç əsas amil insanlar üçün yük yaradır: 1 ) oksigenin aşağı parsial təzyiqi, 2 ) yüksək günəş radiasiyası, 3) soyuq. Onların arasında ən vacibi yüksəkliyin artması ilə oksigenin parsial təzyiqinin tədricən aşağı düşməsidir. OKSİGEN ÇATIŞMAZLIĞI Kəskin və xroniki hipoksiya. Böyük yüksəklik şəraitində belə oksigenin qatılığı dəyişməz qaldığı halda, yüksəklik artdıqca atmosfer təzyiqi aşağı düşür. Oksigenin parsial təzyiqi atmosfer təzyiqinin azalmasına proporsional olaraq aşağı dü- 409 downloaded from KitabYurdu.org şür; məsələn, o dəniz səviyyəsindən 5500 m yüksəklikdə yarıbayarı azalır (cədvəl 1 ).
Cədvəl 1 Yüksəklik, m
parsial təzyiqi, mm.c.süt.
parsial təzyiqi
fraksiyası
14000
0,055
Oksigen çatışmazlığına orqanizmin reaksiyası yalnız so- nuncunun özünü büruzə verməsindən asılı olmayıb, həm də yükün verilmə müddətindən asılıdır. Təsirin müddətindən asılı olaraq kəskin hipoksiya (məsələn, təyyarənin daxilində təzyiqin kəskin aşağı düşməsi və ya tənəffüs aparatında qüsurların olması şəraitində), sürətlə inkişaf edən hipoksiya, (məsələn, funikulyora qalxan zaman) və xroniki hipoksiya (məsələn, böyük yüksəkliklərdə uzun müddət qaldıqda) fərqləndirilir. Yüksəkliyə tab gətirmək, həmçinin yoxuşun xarakterindən də asılıdır; böyük yüksəkliyin insan passiv (maşın və ya təyyarə ilə) deyil, aktiv (piyada) qət etdikdə bu şəraitə dözümlülüyü artır. Yüksəklik xəstəliyi. Bu termin oksigen çatışmazlığı nə- ticəsində əmələ gələn bir sıra fizioloji pozğunluqları bildirir. Onun əsas əlamətləri - əqli və fiziki işgörmə qabiliyyətinin aşağı düşməsi, tez yorulma və narahatçılıq hissidir. Böyük yüksəkliklərdə oksigen çatışmazlığının xarakter əlamətləri aşağıdakılardır: başlanğıcda olan iradənin zəifləməsi, yuxululuq, iştahın itməsi, tənginəfəslik, taxikardiya, baş gi- cəllənməsi, qusma, baş ağrısı və konkret şəraitdən asılı olaraq 410 downloaded from KitabYurdu.org bu əlamətlər tək-tək və müxtəlif kombinasiyalarda təzahür oluna bilər. Onların təhlükə siqnalı olması çox zaman dərk edilmir və ya qiymətləndirilmir. Xüsusilə insanın sakitlik vəziyyətində ləng inkişaf edən oksigen çatışmazlığı daha təhlükəlidir, belə ki, o təhlükə siqnalı kimi çıxış edən bu və ya digər əlamətlər meydana çıxmamış bayılmaya (özündəngetməyə) gətirib çıxara bilər. Təsirlərin yüksəklik astanaları. Oksigen çatışmazlığının bütün təsirlərini təsirlərin astanaları ilə sərhədlənən yüksəkliyin 4 zonasına görə ayırmaq olar. Əlbəttə ki, bu bölmə kəskin deyil, belə ki, müxtəlif keçid təsirlər mövcuddur, astanalar isə iqlimləşmə və meylliliyin hesabına dəyişilə bilər.
məsələn, dinamiki işin maksimal sürəti az dəyişir və ya tamamilə təsirə məruz qalmır.
sakitlik vəziyyətində belə, oksigenlə təchiz olunma reaksiyasının aşağı düşməsi nəzərə çarpır: ürək yığılmasının tezliyi, ürəkdən qan çıxımı və bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi cüzi artır. Belə yüksəkliklərdə iş zamanı bu göstəricilərin artımı dəniz səviyyəsindən fərqli olaraq daha çox dərəcədə baş verir, beləliklə, həm fiziki, həm də əqli işgörmə qabiliyyəti kifayət qədər azalır.
4000-7000 m yüksəklikdə iqlimləşməmiş insanlarda müxtəlif pozğunluqlar yaranır. 4000 m yüksəklikdə pozğunluqlar astanasına çatdıqdan (təhlükəsizlik həddi) sonra fiziki işgörmə qabiliyyəti kəskin aşağı düşür, həmçinin reaksiya və qərarlar qəbul etmək qabiliyyəti zəifləyir. Əzələlərin qıc olması baş verir, arterial təzyiq aşağı düşür, tədricən beyində dumanlanma gedir. Bu dəyişiklikləri geri döndərmək mümkündür. Kritik zona. 7000 m-dən başlayaraq və daha artıq yük- səklikdə alveollardakı havanın oksigeninin parsial təzyiqi kritik astanadan - 30 - 35 mm.c.süt. (4,0 -4,7 kPa) aşağı olur. Mərkəzi sinir sisteminin huşunu itirmə (huşsuzluq) və qıcolma ilə müşayiət olunan potensial letal pozğunluqları əmələ gəlir;
downloaded from KitabYurdu.org bu pozğunluqlar udulan havadakı -in sürətlə artması şəraitində geri dönəndir. Kritik zonada oksigen çatışmazlığının müddəti həlledici əhəmiyyət daşıyır. Əgər hipoksiya həddindən artıq uzun müddət davam edirsə MSS-in tənzimləyici həlqələrində pozğunluqlar yaranır və ölüm baş verir.
İnsanın həssaslığından asılı olaraq bu vəziyyət 3000 m və daha artıq yüksəklikdən başlayaraq bu və ya digər pozğunluqlar olmayan şəraitdə yarana bilər. Alkoqol intoksikasiyada olduğu kimi, onun tipik əlamətləri eyforiya - təhlükəni dərk etməmək və baş verənlərin qeyri-adekvat qiymətləndirilməsidir (şəkil 5). Yiiksaklik, m
Kritik zona (öliiıu* gətirib çıxaran donmayan pozğunluqlar) Pozğunluq astana?;! Tnııı olıiinynıı kompensasiya zoııası fağır, lakin geri döııaıı pozğunluqlar) Pozğunluq astanası Iaııı olmayan kompensasiya zonası (ağır, lakin geri döııaıı pozğunluqlar) Pozğunluq astanası Tam olmayan kompensasiya zoııası (ağır. Lakiıı geri dönaııpozğunluqlar)
Şəkil
5. Şüurun (düşüncənin, huşun) yerində olduğu müddətin əhəmiyyəti (xeyri). 7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə qəflətən oksigen çatışmazlığı yaranır (məsələn, təyyarənin kabinəsində təzyiqin
downloaded from KitabYurdu.org azalması şəraitində), insanda isə qısa zaman müddəti ərzində (“mərhəmət dövründə”) normal funksiyalar saxlanılır (cədvəl 2). Bu dövrün sonunda şüur pozulur, daha sonra isə məhvə gətirib çıxaran geri dönməyən pozğunluqlar əmələ gəlməyə başlayır (şəkil 1 ).
Cədvəl 2 7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə oksigenin verilməsi dayandırılan andan huşun itirildiyi ana qədər olan zaman Yüksəklik, km 7 8 9 10 11 12 15 Zaman, dəq 5 3 1,5 1 2/3 1/2 1/6 Yüksəklikdə təmiz oksigenlə nəfəs alma. Oksigenin udul- ması yüksəklik astanalarının artma istiqamətində dəyişir, lakin bu reaksiyaları aradan qaldırmır. 14 km yüksəklikdə təmiz oksigenlə nəfəs alma zamanı udulan havada P 0 ^ 106 mm.c.süt. (14,1 kPa) təşkil edir. 37°C temperatur şəraitində ölü məkanda p „ 47 mm.c.süt (6,3 kPa) təşkil edir, beləliklə, udulan qaz qarışığında P Q2 60 mm.c.süt. (8,0 kPa) ibarət olur. Alveol boş- luqlarında parsial təzyiqi 30 mm.c.süt. (4,0 kPa hiperventila- siyanın dərəcəsindən asılı olaraq enib-qalxır) təşkil edən karbon dioksid hələ də saxlanılır ki, buna görə də P Ü2 daha da aşağı olur. Yerdə qalan hissə 30 mm.c.süt. (4,0 kPa), yəni hi- poksiyanm kritik astanasından aşağı olan səviyyədir. Əgər insan təmiz oksigenlə nəfəs alarsa bu həddə yüksəkliyin 13-14 km-i arasında çatmaq olar, buna görə də böyük yüksəkliyə qalxarkən xüsusi kostyumlar və ya yüksək təzyiqə malik kabinələr tələb olunur.
18.3. Böyük yüksəkliyə qısamüddətli uyğunlaşma Böyük yüksəkliklə (və ya digər səbəblərlə (vəziyyətlərlə), məsələn, ürək çatışmazlığı) şərtlənən hipoksiya qısa, orta və uzunmüddətli uyğunlaşma reaksiyalarının meydana çıxmasına səbəb olur. Qısamüddətli reaksiyalar üçün bir neçə saat tələb
downloaded from KitabYurdu.org olunur, halbuki böyük yüksəkliklərə əsl mənada iqlimləşmək üçün bir neçə gündən bir neçə aya qədər vaxt tələb olunur. Sirkulyar uyğunlaşma dəyişkənlikləri. 2000 m və daha artıq yüksəklikdə sakit vəziyyətdə ürək yığılmalarının tezliyi artır və 6000 m yüksəklikdə təqribən 120 dəq^-ə çatır. Yüklə əlaqədar olaraq onun artımı dəniz səviyyəsindən fərqli olaraq kifayət qədər çoxdur. Vuruş həcmi cüzi dəyişir; onun həm artması, həm də azalması müşahidə edilir. Bu səbəbdən də sakit vəziyyətdə ürəkdən qan çıxımı az artır, lakin yük şəraitində bu artım aydın nəzərə çarpır. Arterial təzyiq yükün olduğu şəraitdə yüksəklikdən asılı olaraq az dəyişir. Lakin ağciyər arteriyasında, xüsusilə sakit vəziyyətdə, ağciyərlərin şişməsi ilə əlaqədar olaraq təzyiqin artması baş verir.
arterial hipoksiya tənəffüs sisteminin zəif aktivləşməsinə səbəb olur; 5000 m yüksəklikdə bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi müqayisə olunan dəniz səviyyəsindəki kəmiyyətdən 10 % artıq olur. Baxmayaraq ki, bu qiymət 6500 m yüksəklikdə 2 dəfə çox olur. Yük şəraitində bir dəqiqədə olan tənəffüs həcmi artmağa başlayır. Hiperventilyasiya tənəffüs əmsalının 1,0-ə qədər yüksəlməsinə səbəb olur. Hiperventilyasiyaya baxmayaraq, udulan havanın kəmiyyəti aşağıdır, çünki bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi yüksəlməsi P 02 azalma dərəcəsində olmur. Oksigenin nəql olunmasında olan uyğunlaşma dəyişik- likləri. Alveol havada p o yüksəkliyin artmasına uyğun olaraq aşağı düşdüyündən arterial qanda P 02 aşağı düşür. 2000 m yük- səklikdə sakitlik şəraitində alveol havasında P 0 76 mm.c.süt. (10,1 kPa), arterial qanda 73 mm.c.süt. (9,7 kPa) təşkil edir; bununla belə arterial qanda hemoqlobinin oksigenlə doyması 93% təşkil edir. Oksigenin nəql olunmasını iki əlavə amil pozur. Birinci, oksihemoqlobinin dissosiasiyasının əyrisinin sola doğru dəyişməsinə səbəb olan respirator alkoloza gətirib çıxarır. Bu dəyişkənlik ağciyərlərdə oksigenin əlaqələnməsinə şəra 414 downloaded from KitabYurdu.org it yaradır, lakin onun toxumalarda ayrılmasına maneçilik törədir. İkincisi, yük şəraitində oksigenin sərf edilməsi artdıqca alveol havası və arterial qanda Ch-in parsial təzyiqinin qiymətləri artır. Ağır iş zamanı 0,15 mm.c.süt. (2,0 kPa) çatır. 200m AqD 02
02 -in 76 mm. c.süt. (10,1 kPa) olduğunu nəzərə alsaq, buna görə də AqD 0j -in qiymətində olan hər hansı bir yüksəliş oksihemoqlobinin dissosia- siyasmm əyrisinin daha sərt meylli olan sahəyə dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq arterial qanın oksigenlə doymasında nəzərə çarpan azalmaya səbəb olur. Ağır iş şəraitində 2000 m yüksəklikdə oksigenlə doyma 90% təşkil edir ki, bu arterial qanda 66 mm.c.süt.-dan ( 8,6 kPa) aşağı olan P 0z
2000 m yüksəklikdə maksimum işgörmə qabiliyyəti, demək olar ki, 10% (3500 m yüksəklikdə «20%) azalır. Turşu-əsas tarazlığının uyğunlaşma dəyişkənlikləri. Böyük yüksəkliyə uyğunlaşma şəraitində hiperventilyasiya külli miqdarda CCh-in ayrılmasına səbəb olur. Qanda CÜ 2 -in parsial təzyiqi aşağı düşür və respirator alkaloz əmələ gəlir. 4000 m yüksəklikdə arterial qanda P
02 « 30 mm.c.süt. (4,0 kPa) təşkil edir; 6500 m yüksəklikdə o, 20 mm.c.süt.-na (2,7 kPa) bərabərdir, arterial qanda isə pH 7,5-dən yuxarı olur. Böyük yüksəkliyə qalxma ilə əlaqədar yaranan kəskin stres şəraitində əsasların artıq miqdarı dəyişmir. 18.4. Böyük yüksəkliyə iqlimləşmə Yüksək dağlıq şəraitində uzun və ya bir qədər qısa zaman müddətində keçirilən həyat ürək-damar, tənəffüs, əzələ və qan- damar sistemlərində uyğunlaşma dəyişkənliklərinə gətirib çıxarır. Bu dəyişkənliklər özündə əsasən arterial hipoksiya və respirator alkaloza qarşı reaksiyaları əks etdirir. Qalıq (artıq) dəyişkənliklər fazasından (məşələn, eritropoezdə) keçə bilən
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|