Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 7.
- Şəkil 10. Termotənzim sisteminin əsas komponentləri. 376
- Bədən temperaturunu aşağı salan mexanizm
- Badən temperaturunu artıran mexanizm
- Şəkil 11. Temperaturun yüksəlməsi və aşağı salınmasının effektor mexanizmləri. Piloereksiya - bədənin tükünün düzlənməsi reaksiyası.
- Bədən temperaturunun sinir-humoral tənzimi.
- Şəkil 12. Temperatur tənziminin sinir mexanizmini nümayiş etdirən sxem. H - hipotalamus; C - onurğa beynin boyun şöbəsi; TH - onurğa beynin döş şöbəsi;
- YÜK, İŞ VƏ GƏRGİNLİK Terminologiya.
- Gərginliyi müəyən edən amillər.
- İŞİN TİPLƏRİ
- Statik iş
- ERQOMETRİYA Erqometriya
|
371 downloaded from KitabYurdu.org İstilik vermənin sürəti dəridə əmələ gəlmə yerindən asılı olaraq istilik vermənin sürəti (əsasən qan cərəyanı ilə) və dəri vasitəsilə istiliyin xarici mühitə verilmə sürətidir. Dəri və dərialtı piy toxuması xarici mühitin müxtəlif temperatur şəraitində belə temperaturun bədəndə saxlanması üçün istilik izolyatoru rolunu oynayır. Normal bədən temperaturunun qorunması məqsədilə orqanizmdə istilik təşkilinin çoxalması heyvanın soyumaya qarşı təcili reaksiyasının nümunəsidir. Homoyotermli orqanizmlərdə soyuğa uyğunlaşma əsasən onların bədəninin istilik izolyasiya qabiliyyətinin çoxalması sayəsində baş verir; burada yun örtüyünün, ləkələri, dərialtı piyin əmələ gəlməsi də böyük rol oynayır. Dərialtı yağ təbəqəsinin inkişafı su məməliləri üçün səciyyəvidir. İnsanın bədən temperaturunu ya düz bağırsaqda (daha çox uşaqlarda), ya da qoltuqaltında ölçülür. Adətən sağlam adamlarda temperatur qoltuq altında 36,5-36,9°C-ə, düz bağırsaqda isə 37,2- 37,5°C olur. Ən yüksək temperatur gündüz saat 16-18, ən aşağı temperatur isə gecə saat 3-4 arasında olur. Orqanizmdə normal temperatur dəyişilməsi kimyəvi və fiziki tənzimləmə yolları ilə olur (şəkil 7).
Bədən temperaturunun saxlanılmasında fiziki və kimyəvi tənzim mexanizmlərin əlaqəsi. 372 downloaded from KitabYurdu.org Fiziki tənzim orqanizmin toxuma və hüceyrələrində is- tiliyin verilmə intensivliyinin dəyişilməsi, kimyəvi tənzim isə hüceyrə və toxumalarda maddələr mübadiləsi intensivliyinin qüvvətlənməsi və zəifləməsi səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. İstiliyin kimyəvi baxımdan tənzimlənməsi mühitin cüzi temperaturunda böyük əhəmiyyət kəsb edir. İstiliyin təşkili heyvanın müxtəlif orqan və toxumalarında baş verən oksid- ləşdirici ekzotermik reaksiyalar nəticəsində, daha intensiv istilik təşkili prosesi isə əzələ sistemində baş verir. Beləliklə, heyvan orqanizmində istilik təşkilinin səviyyəsini təyin edən əsas amillər qida və daha çox isə əzələlərinin fəaliyyətidir. Bədənin daxilində və xaricində temperatur müxtəlif olur. Məsələn, ən çox daxildə qaraciyərdə (37,8-28,3°S), ən az isə bədənin səthində - dəridə (29,5-35,9°S) olur. Dəridə ürəyin damarlara vurduğu qanın O-dan 30%-ə qədəri cərəyan edir. Dəri tənzim olunan effektiv istilik mübadilə sistemidir, hansı ki, dəridə qan cərəyanı istiliyi bədəndən dəriyə gətirən əsas mexanizmə malikdir. Əgər bədən temperaturu xarici mühitin temperaturundan çox olarsa, onda bədən qanı bədən səthində olan damarlarda cərəyan etdirməklə istiliyi dəri vasitəsilə xarici mühitə verəcəkdir. Deməli, orqanizm istiliyi bədən səthi ilə xaricə verir. İstiliyin xaricə verilməsi şüalanma, istilik nəqletmə, konveksiya və buxarlanma vasitəsilə həyata keçirilir.
temperaturunda xarici mühitə buraxılan istiliyin 60%-ni, dalğa uzunluğu 760 mm olan infraqırmızı şüalanma dalğaları vasitəsilə itirir.
Konveksiya - istiliyin (15% qədər) havanın hərəkət edən hissəcikləri və su vasitəsilə itirilməsinə deyilir. Konveksiya yolu ilə verilən istilik, havanın hərəkəti zamanı (ventilyator, külək) artır. Suda çimən zaman itirilən istiliyin miqdarı, konvek- siyası, havadan dəfələrlə çox olur.
təmasda olma zamanı (məsələn, stul, balınc, paltar və s.) təmas yolu ilə istiliyin nəql olunması (3% qədər) baş verir. Şüa-
downloaded from KitabYurdu.org lanma, konveksiya və nəqletmə yolu ilə istiliyin verilməsi, bədən temperaturu xarici mühitin temperaturundan çox olduqda baş verir. Əgər bədən səthinin temperaturu xarici mühitin temperaturuna bərabər və ya aşağı olarsa onda orqanizmin bu üsulla istilik verməsi təsirləri olmur.
zəruri mexanizmidir. Bədən səthi ilə suyun buxarlanması hər qram buxarlanmış su üçün 0,58 kkal istilik itirilməsinə səbəb olur. Hətta gözə görünməyən tər ifrazı zamanı gündə su bədən səthindən və ağciyərlərdən 450-dən 600 ml qədər xaric olur ki, Bu da saatda 12- 16 kkal istilik itirməyə səbəb olur. Cüzi buxarlanma - su molekulunun tənəffüs səthindən və dəridən arası kəsilmədən diffuziyasının nəticəsidir, buna temperatur tənzimi sistemi nəzarət edə bilmir. Mühitin temperaturunun bədən temperaturundan yüksək olması bədən temperaturunun yüksəlməsinə səbəb olur. Bu şəraitdə artıq istiliyin xaric edilməsi və soyuma ancaq tər ifrazı ilə həyata keçirilir. Dərinin ətrafında havanın hərəkəti buxarlanmanm sürətini artırır (Ventilyatorun soyutma effekti).
downloaded from KitabYurdu.org Tər ifrazı - orqanizmin xarici mühitin dəyişilən şəraitinə ən mühüm uyğunlaşma reaksiyalarından biridir. Gündəlik həyatda 2 növ tər ifrazı müşahidə olunur. Termo tənzimləmə (fiziki iş və ətraf mühitin temperaturunun yüksəlməsi zamanı, cavab olaraq bütün bədən temperaturun yüksəlməsi baş verir) və psixogen (emosional stresə cavab olaraq adətən lokal, lakin bəzən generalizasiya olunur). Tər vəzilərinə malik olan insanda və bəzən digər hey- vanlarda istiliyin ayrılmasının daha iri fizioloji mexanizmi tər ifrazıdır. İnsanda müxtəlif dəri sahələri üçün tər ifrazı başlan- masına şərait yaradan dərinin ilkin temperaturu 30-32°C-yə bərabərdir. Hava temperaturunun artması ilə tər ifrazı daha intensiv şəkildə artır. Bu zaman adətən rütubətin dəri səthindən buxarlanması onun ifrazından geri qalır. Hava temperaturunun 31°C çox olması zamanı insanda istiliyin verilməsində əsas rolu buxarlanma oynayır. İnsan ətalət vəziyyətində buxarlanma yolu ilə 20%, əzələlərin işi zamanı isə 75-80%-ə qədər istilik itirir. Orqanizmdə əsas mübadilə şəraitində saatda təqribən 330 kilo Coulun azad olmasını nəzərə alsaq, o zaman ağır fiziki iş zamanı güclü tər ifrazı ilə insan orqanizmi istiliyin verilməsi sayəsində ətraf mühitə 10-11 dəfə çox istilik ifraz edir. Tər ifrazından başqa termo tənzimlənmənin vacib fiziki amili kimi çıxış edən suyun buxarlanması tənəffüs hərəkətləri tezliyinin dərinləşməsində, tənəffüsün çətinləşməsində təzahür edir. İnsan dərisinin üst səthi 20 mln. çox tər ifraz edən tər vəzilərinə malikdir. Bu vəzilər tər ilə NaCl məhlulu ifraz edir və termo tənzimi təmin edir. Apokrin tər vəziləri (əzələaltı və qasıx vəzisi) feromen ifraz edirlər və bədənin iyinin yaranmasında iştirak edirlər. Tərin ifrazı işin növündən və xarici mühitin temperaturundan asılı olaraq variasiya edir (şəkil 9). Tər ifrazı mexanizmi mühitin temperaturuna adaptasiya olunur. Akklimatizasiya olunmamış insanlarda isti iqlim mühiti onlarda saatda 1 L qədər tər ifrazına səbəb olur. Akkli-
downloaded from KitabYurdu.org matizasiya olunmuş adam saatda 2-3 L tər ifraz edir. Yüksək səviyyəli tər ifrazı saatada 2-3 L tər yolu ilə verilməsinə səbəb olmaqla normal temperaturu təmin edir. Akklimatizasiya za- manı yüksək səviyyəli (buxarlanma) tər ifrazı elektrolit balan- sının saxlanmasına səbəb olur. Böyrəküstü vəzin qabıq maddə- sinin hormonu aldostoron natriumun tər vəzilərinin axarından reabsorbsiya olunmasını stimulyasiya edir. Tər ifrazı (L/saat) 1.42
32 38 43 Havanın temperaturu Şəkil 9. Müxtəlif temperatur şəraitində müxtəlif fəaliyyət zamanı tər ifrazı. Bədən temperaturunun tənzimi. Termo tənzim sistemi əks əlaqə prinsipinə uyğun işləyir və üç komponentdən ibarətdir, sensor reseptorlar, mərkəzi inteqrator və effektor orqanlar sistemi (şəkil 10).
Reseptorlar İnteqrator Havanın temperaturu
downloaded from KitabYurdu.org 16.2. Sensor reseptorlar Mərkəzi neyronlar. Ön hipotalamus və onun preoptik şöbəsində orqanizmin soyumasına daha çox reaksiya verən termohissedici neyronlar vardır. Hipotalamusun arxa şöbəsi ilə istilik hasilatının tənzimi həyata keçirilir. Dəri termoresep- torları temperaturun 0,005°C minimal dəyişməsinə reaksiya verir və termotənzim mərkəzini temperatur və onun cəld dəyişilməsi haqqınla indiki məlumatla təmin edir.
torlar haqqında məlumat hipotalamusun ön və preoptik sahəsində «hipotalamik termostat» adlanan termotənzim mərkəzində birləşir. Termotənzim mərkəzi daxili temperaturun daimi 37,1°C saxlayır (temperatur tənziminin istiqamətləndirici nöqtəsi) termotənzim mərkəzindən istiqamətləndirici nöqtədən temperaturun tərədüdü haqqında alman məlumatı effektor sistemə nəql edir. Bəzən xarici mühitin temperaturu normadan ya çox yüksək (40-50°C), ya da çox aşağı (-50-60°C) olur. Belə şəraitdə fiziki və kimyəvi tənzimləmə mexanizmləri homeostazın- orqanizmin daxili mühitinin sabitliyini təmin edə bilmirlər. Belə şəraitdə bədənin temperaturunun artması, yəni qızması - hipertermiya (qoltuq altında temperatur 37°C-dən çox 38-40- 41°C) və ya azalması - hipotermiya (qoltuq altında 35°C-dən aşağı olduqda) baş verir. Bu zaman simpatik sinir sisteminin ya tormuzlanması (istilik azalır), ya da oyanması (istilik əmələgəlmə artır) vəziyyəti dəyişir. Soyuqda əvvəlcə əzələlərin təqəllüsü və ya titrəməsi baş verir. Bir müddət sonra bədən temperaturu enməyə başlayır. Heyvanlarda hissiyatm itməsi, reflektor reaksiyaların zəifləməsi, sinir mərkəzlərinin oyanıcılığının azalması və s. hi- portemiya zamanı maddələr mübadiləsinin intensivliyi kəskin surətdə zəifləyir, tənəffüs ləngiyir, ürək döyüntüləri və qanın sistolik həcmi azalır, arterial təzyiq enir.
downloaded from KitabYurdu.org Bu mexanizm bədənin bütün sahələrində dərinin qan damarlarını tam genişləndirərək dəriyə gətirilən istiliyin miqdarını 8 dəfə yüksəldir. Arxa hipotalamusun simpatik aktivliyinin ləngiməsi zamanı tər ifrazı buxarlanma hesabına baş verir. Tər ifrazı buxarlanma hesabına istilik verməni artırır. Bədən temperaturunun 1°C yüksəlməsi tər ifrazına səbəb olur, bu, istilik əmələ gəlmənin səviyyəsini 10 dəfə aşağı salmaq üçün kifayət edər. Kimyəvi termogenez və titrəmə hesabına istiliyin əmələ gəlməsi tormuzlanır. Badən temperaturunu artıran mexanizm (şəkil ll.B). Də- rinin əsas sahələrində damarların daralması bədən temperaturunu artırır. Arxa hipotalamusun simpatik mərkəzindən fəallığı sayəsində damarların daralması baş verir.
A
Şəkil 11. Temperaturun yüksəlməsi və aşağı salınmasının effektor mexanizmləri. Piloereksiya - bədənin tükünün düzlənməsi reaksiyası. Bu reaksiya insanlarda heyvanlar qədər əhəmiyyətli deyil (hava izolyatoru). Simpatik sinir oyanması və trioksinin ifrazının artması və əzələ titrəməsinin vasitəsilə istilik hasilatı əhəmiyyətli miqdarda artır. Əzələ titrəməsi temperatur hasilatını 4-5 dəfə artıra bilər. Titrəmənin hərəki mərkəzi arxa hipotalamusun dor- zamedial hissəsində yerləşir. O xarici mühitin temperaturu yüksələndə tormozlanır və əksinə onun azalması zamanı oya
downloaded from KitabYurdu.org nır. Titrəmə mərkəzindən gələn siqnallar əzələ tonusunun yük- səlməsinə səbəb olur. Yüksək əzələ tonusu iyvarı əzələ ritmik reflekslərin yaranmasına səbəb olur ki, bu da titrəməyə səbəb olur.
müxtəlif şöbələrini qıcıqlandırmaq, zədələmək və ya çıxartmaq, mikroelektrodlar qoyub sükunət və fəaliyyət potensialını qeyd etməklə baş-beyin yarımkürələri zolaqlı cism, görmə qabarları, hipotalamusun və s. bədən temperaturunun tənzimində rolu müəyyən edilmişdir (şəkil 12).
İlk dəfə Rise dovşanda zolaqlı cismi nazik uzun iynə ilə (Rişe iynəsi dağıtdıqda temperaturun (2,5-3°-yə qədər) artdığını, S.V.Renson isə temperaturu tənzim edən mərkəzin əsasən hipotalamusda olduğunu apardığı təcrübələrlə isbat etmişdir. Bu mərkəz hipotalamusda on şırımla (comissura ante- 379 downloaded from KitabYurdu.org rior) görmə çarpazı (chiazma opticun) arasında olduğu müəyyən edilib. Daxili sekresiya vəzilərindən böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonu adrenalin, qalxanabənzər vəzin hormonu trioksin humoral yolla bədən temperaturunun tənzimində iştirak edirlər. Böyrəküstü vəzidən ifraz olunan adrenalinin bədənə yeridilməsi, xüsusilə əzələlərdə oksidləşmə prosesini sürətlən- dirməklə, istiliyin əmələ gəlməsini artırır və dəri damarlarını dartmaqla istiliyin verilməsini azaldır. Ona görə adrenalin bədən temperaturunun yüksəlməsinə (adrenalin hipertermiyası) səbəb olur.
downloaded from KitabYurdu.org XVII FƏSİL ƏMƏYİN FİZİOLOGİYASI. 17.1. Əməyin fiziologiyasının başlıca müddəaları İş şəraitində və idmanla yüklənmiş orqanizmin funk- siyalarının öyrənilməsi ilə sıx bağlı olan ekoloji Fiziologiya əmək və idman fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxan fiziki iş yükləri və onların insana təsirinin analizi ilə məhdudlaşmayan fiziologiyanın bir sahəsini təşkil edir. Bir zamanlar ağır fiziki əmək həyatın ayrılmaz hissəsi hesab olunurdu, lakin müasir işçilərin böyük əksəriyyəti vəziyyətin qiymətləndirilməsi, məlumatın sürətlə qəbul edilməsi və işlənməsini, həmçinin planlar işlənib hazırlanması və qərarlar qəbul etmək (məsələn, yığma xətlərində, nəzarət bölgələrində və təcrübə stansiyalarında) qabiliyyətini tələb edən məsələləri yerinə yetirirlər. Əməyin fiziologiyası ilə məşğul olan tədqiqatçılar hətta idman sahəsində belə bu psixoloji aspektlərə böyük diqqət ayırmalıdır, baxmayaraq ki, burada adətən həlledici rolu fiziki səy daşıyır. Əgər fiziki yük öz təbiətindən asılı olmayaraq, həddindən artıq ağır olarsa, orqanizm çox gərginləşir və sağlamlığın zəif- ləməsi baş verir. Sağlamlıq anlayışı Ümumdünya Sağlamlıq Təşkilatı (ÜST) tərəfindən aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir: Yalnız xəstəlik və halsızlıq əksik olduğu tam fiziki, psixi və sosial rifah (salamatlıq) vəziyyəti. Fizioloji əməyin əsaslarını bilmədən əməyin humanist şərtlərini müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Beləliklə, müvafiq ixtisas adamları fiziologiyanın bütün sahələrini cəlb etməklə insan və onun iş yeri (idman meydanları da daxil olmaqla) arasında qarşılıqlı təsirin öyrənilməsilə məşğul olurlar. Yalnız məsələyə bu cür yanaşma imkan verir ki, iş şəraiti və ya maşının işçiyə uyğunlaşmasını və əksinə işçinin iş şəraitinə adaptasiyasını (yararlılıq testləri üzrə seçmə və ya təlim yolu ilə) asan 381 downloaded from KitabYurdu.org laşdıran məsləhətlər işləyib-hazırlamaq olar. Bu mənada əməyin fiziologiyasını insanın fıravanlığı istiqamətinə yönəlmiş elm kimi nəzərdən keçirmək mümkündür.
parametrlərə malik xarici məsələdir. Eyni zamanda iş- yükə uyğun reaksiya şəklində büruzə verilən fəaliyyətdir ki, bu insanın fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Müəyyən işi yerinə yetirərkən orqanizmin keçirdiyi gərginlik, müxtəlif fizioloji funksiyaların dəyişməsində əks olunur. Qeyd olunan hər 3 kəmiyyəti ölçmək mümkündür.
adətən fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə etmək mümkün olsa da, sinir-psixi yüklərə çox zaman dil ilə təsvir vermək olur. Sinir-psixi yüklərə bəzi reaksiyalar sonrakı başlıqlarda müzakirə olunacaqdır. Gərginliyi müəyən edən amillər. Orqanizmin ona verilən yükün öhdəsindən gəlməsi üçün vacib olan fizioloji funksiyaların yenidən qurulmasının dərəcəsi əsasən iki amildən - işgörmə qabiliyyəti və fəaliyyətin effektivliyindən asılıdır. işgörmə qabiliyyəti - yükə reaksiya vermə, müəyyən işi yerinə yetirmək qabilliyyətidir. İş görmə qabiliyyəti sağlamlığın vəziyyəti, təcrübəlilik, həmçinin görülən işə qarşı olan istedaddan asılıdır. Hər bir ayrı-ayrı vəziyyətlərdə ona ətraf mühit (məsələn, iqlim, günün saatı, səs-küy) və əqli fəaliyyət və emosional dairənin ümumi vəziyyətinə təsir göstərir. Faydalı iş əmsalı - sərf olunmuş səyin faydalı ölçüsüdür; işin görülməsi zamanı insana verilən yük nə qədər yüksək olarsa, onun iş görmə qabiliyyəti və faydalı iş əmsalı bir o qədər aşağı olar və əksinə.
İŞİN TİPLƏRİ Yükün xarakterindən asılı olaraq yerinə yetirilən iş də fiziki və zehni ola bilər, baxmayaraq ki, gərginliyin göstəricilə
downloaded from KitabYurdu.org rinə əsaslanaraq bu iki növ arasında hüdud qoymaq çox zaman çətinlik törədir. Fiziki yük kimi fiziki işi fiziki kəmiyyətlərlə ifadə etmək olar. Zehni və emosional işi isə (məsələn, incəsənət yaradıcılığı və ya elmi tədqiqatlarda) adətən ölçmək olmaz. Fiziki iş. Dinamiki iş o zaman yerinə yetirir ki, fiziki mənada müəyyən məsafədə müqavimətin dəf edilməsi baş verir. Bu zaman (məs., velosiped sürərkən, pilləkən və ya dağa çıxarkən) iş fiziki vahidlərlə ifadə oluna bilər. (lVt = lC/s = İNm/s) Müsbət dinamiki iş şəraitində əzələlər "mühərrik" vəzifəsində çıxış etdiyi halda, mənfi dinamiki iş şəraitində "əyləc" rolunda çıxış edir (məsələn, dağdan düşərkən).
cəmləşdirir. Təfəkkür komponentləri o zaman üstünlük təşkil edir ki, iş ilk növbədə intellektual qabiliyyətlərin istifadə olunmasını tələb edir. Məsələn, burada düşünmə və diqqətin bir yerə cəmlənməsini tələb edən məsələləri, yaxud siqnalların aşkar edilməsi və işlənməsini əşya və ya hadisələri izləyərkən məhsulun keyfiyyətinə nəzarət zamanı və ya avtomobil idarə edərkən misal çəkə bilərik. Emosional komponentlərin üstünlük təşkil etdiyi zehni iş vegetativ sinir sisteminin konkret reaksiyaları ilə bağlıdır və insanın əhval-ruhiyyəsində təzahür edir (sevinc, qəzəb, kədər duyan zaman).
deyil, müəyyən vərdiş və səriştə xarakterikdir (məsələn, cərrahiyyə əməliyyatları və ya maşının yığılması). Gündəlik əmək fəaliyyətində qarşılaşdığımız məsələlərin həll edilməsi çox zaman işin müxtəlif növlərinin kombinasiyasının yerinə yetirilməsini tələb edir.
ERQOMETRİYA Erqometriya - fiziki işgörmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi üsuludur. Erqometrlər işin görülməsi zamanı faydalı iş əmsalını nisbi sabit səviyyədə saxlamaq imkanı verirlər; aşağıda təsvir olunduğu kimi onlar 2 əsas növdə olurlar. 383 downloaded from KitabYurdu.org Veloerqomethr. Müəyyən kütləyə malik stasionar velo- sipedin çarxı məlum tormozlanma qüvvəsini uzadaraq fırlanır. Fırlanmanın tezliyi nə qədər yüksək olarsa (dövrdən, d/dəq) və tormozlanmanm qüvvəsi (f) nə qədər çox olarsa, bir o qədər böyük iş görülür. Beləliklə, iş (p) p=d/dəqf düsturu ilə ifadə olunur. Bir çox erqometrlərdə iş avtomatik olaraq qeydə alınır; bu qeydedici cihazların dəqiqliyini 2 ildən bir yoxlamaq lazımdır.
saxlamağa can atarkən maili qaçış zolağı ilə addımlayırsa, onun bədəninin ağırlıq mərkəzi daimi qaçış zolağı ilə enərkən düşdüyü səviyyəyə (qiymətə) qalxır (onun hərəkətinin sürəti və maillikdən asılı olaraq). Bu səbəbdən bu iki dəyişkən (eyni ilə dağa qalxan zaman olduğu kimi) görülmüş işi müəyyən edir. Velorqometr kimi bu aparat da faydalı iş əmsalı 20-25% olan iş yaratmağa imkan verir.
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|