Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

311 

downloaded from KitabYurdu.org

Südün  vəzi  hüceyrələrində  sintezi  və  vəzi  alveolallarından  vəzi 

axacıqlarına  keçməsi  vəzi  alveollarının  ətrafındakı  mioepitelial 

hüceyrələrin təqəllüsü lazımdır. Bu isə sinir-humoral yolla tənzim 

olunması  ilə  həyata  keçirilir.  Belə  ki,  uşaq  əmmə  hərəktlə-  rini 

yerinə  yetirən  zaman  vəz  reseptorları  qıcıqlanır  və  əmələ  gələn 

oyanma hipotalamusa oradan isə hipolizə nəql olunur və nəticədə 

hipofizin arxa payından oksitosin hormonu ifraz olunmasına səbəb 

olur. 

Beləliklə, vəzin giləsindən qıcıqlanandan 10-15 san. sonra 

süd axmağa başlayır. 

Müəyyən  edilmişdir  ki,  uşağın  qidalanması  ilə  müşayiət 

olunan şərti qıcıqlandırıcılar südün əmələ gəlməsini artırır. Uşağın 

normal böyüməsi üçün ana südü altı ayına qədər əvəz olunmazdır. 

Süd ifrazı doğuşdan sonra bir neçə ay və hətta uşaq döşdən 

ayrılmazsa bir neçə il davam edir. 

Ana südünün tərkibi 87% sudan və 13% üzvi və qeyri- üzvi 

Ca, Mg, P və başqa maddələrdən təşkil olunmuşdur. Üzvi zülalları, 

yağları,  karbohidratlar  və  vitaminləri  (A,  B,  S,  D)  maddələrdən 

göstərmək olar. Süddə dəmir az olduğundan ona bir neçə ayından 

sonra əlavə, tərkibində dəmir olan qida vermək lazımdır. 

312 

downloaded from KitabYurdu.org

XV  FƏSİL 

ENERJİ MÜBADİLƏSİ 

15.1.  Maddələr və enerji mübadiləsi 

Xarici  mühitdən  orqanizmə  daxil  olan  üzvü  və  qeyri-üzvü 

qida maddələrinə - zülallar, yağlar və karbohidratlar, su və mineral 

duzlar aiddir. Bu maddələr toxuma və hüceyrələrdə gedən maddələr 

mübadiləsinin  əsasım  təşkil  edən  oksidləşdi-  rici-bərpaedici 

reaksiyaların  mürəkkəb  mərhələlərindən  keçdikdən  sonra, 

hüceyrələr tərəfindən mənimsənilir. 

Anabolizm  və  katabolizm  canlı  hüceyrə  və  toxumalarda 

metobolizmin  mahiyyətini,  maddələr  mübadiləsinin  əsasını  təşkil 

edir. 

Həzm  prosesində  mürəkkəb  üzvi  maddələrin  parçalan-

masından  sonra  qlükoza,  amin  turşuları,  qliserin  və  yağ  turşuları 

əmələ  gəlir.  Həmin  maddələr  hüceyrədə  enerji  ehtiyatları  və 

səciyyəvi  zülalların,  nuklein  turşularının  və  hüceyrənin  digər 

komponentlərinin biosintezi üçün istifadə edilir. 

Hüceyrədə  maddələr  mübadiləsindən  sonra  xarici  mühitə 

ifraz  olunan  son  tullantı  məhsulları  mikrooqranizmlərin  təsirinə 

məruz qaldıqdan sonra, bitki orqanizmlərinin mənimsəyə biləcəyi 

yararlı  formaya  çevrilirlər.  Üzvi  maddələrin  mübadiləsinin  əsas 

məhsullarından  biri  kimi  karbon  dioksidi  xarici  mühitə  havaya 

xaric olunaraq, bitki yarpaqlarında foto- sintez prosesində istifadə 

olunur.  Nəticədə  yaşıl  bitkilər  günəş  şüalarının  enerjisindən, 

atmosferin C0

2

-dən və sudan istifadə edərək, heyvan orqanizmləri 

üçün qida rolunu oynayan üzvi maddələri sintez edirlər. Hüceyrə 

metobolizm  proseslərində  üzvi  maddələrin  istifadə  olunmasından 

sonra  onların  H

2

O  və  CO

2

  şəklində  olan  məhsulları  atmosferə 

yenidən  düşərək  bununla  dövrü  biogeokimyəvi  prosesi  davam 

etdirir.  Bu  proses  zamanı  mühit  oksigenlə  zənginləşir.  Maddələr 

mübadiləsi  (üzvi  və  qeyri-üzvi)  canlı  orqanizmlər  ilə  onu  əhatə 

edən mühit arasında mövcud olan vəhdəti təmin edir. 

313 

downloaded from KitabYurdu.org

Beləliklə,  bütün  canlı  orqanizmlər  qəbul  etdiyi  qida 

maddələrindən  onların  həyat  fəaliyyəti  üçün  lazım  olan  zəruri 

potensial enerjini alırlar. Enerji əvvəlcədən yaranmasa da itmir. O 

bir  formadan  digər  formaya  keçərək,  potensial  enerji  şəklində 

toplanır  (qida  maddələri).  Bu  proseslərin  normal  gedişi  üçün 

orqanizmə qida ilə normal mübadilədə iştirak edən əsas maddələr, 

zülallar,  yağlar,  karbohidratlar,  vitanminlər,  su  və  mineral  duzlar 

daxil olmalıdır. Onlar tikinti materialları, həmçinin enerji mənbəyi 

kimi mühüm rolu yerinə yetirdikdən sonra daha sadə madələrə, yəni 

suya,  karbon  qazma  parçalanır  və  ifrazat  orqanları  tərəfindən 

orqanizmdən xaric edilirlər. 

Metabolizm  (maddələr  mübadiləsi)  temperatur  tənzimi. 

Canlı sistem - termodinamik (istilik dinamizmi) baxımdan tam açıq 

sistem  olmayıb,  xarici  mühitlə  daima  qarşılıqlı  əlaqədə  olur.  Bu 

əlaqə maddələr və enerji mübadiləsi prosesində həyata keçirilir. 

Hər  bir  canlı  hüceyrəyə  enerji  mübadiləsi  məxsusdur.  Bu 

zaman enerji ilə zəngin olan qida maddələri əvvəlcə həzm edilir və 

kimyəvi  olaraq  yenidən  başqa  şəklə  salmır  və  maddələr 

mübadiləsinin daha az enerjiyə malik olan son tullantı məhsulları 

halında  hüceyrədən  xaric  edilir.  Əmələ  gələn  enerji  isə  müxtəlif 

məqsədlər  üçün  istifadə  edilir,  məsələn,  hüceyrə  strukturunun  və 

funksiyasının  saxlanması  üçün,  həmçinin  spesifik  hüceyrə 

fəallığını (əzələ hüceyrəsinin yığılması kimi) təmin edir. 

Maddələr mübadiləsi (şəkil 1 A) Üç mərhələni əhatə edir: 

1)  maddələrin orqanizmə daxil olması (tənəffüs və qidalanma), 

2)  metabolizm  (katabolizm  və  anabolizm)  və  3)  tullantı  məh-

sullarının orqanizmdən xaric edilməsi. 

Katabolizm - üzvi maddələrin son məhsullara CO

2

, H

2

O və 

sidik cövhərinə qədər parçalanmasına deyilir. Katabolizm prosesi 

enerjinin xaric olması ilə (ekzotermik reaksiya) müşayiət olunur. 

Anabolizm  tikinti  (plastik)  zülallarının  mürəkkəb  mak- 

romolekullara  birləşdiyi  və  ya  sadə  maddələrdən  mürəkkəb 

maddələrin əmələ gəlməsi prosesini birləşdirir. Anabolizm re 

314 

downloaded from KitabYurdu.org

aksiyalarında  katabolizm  reaksiyalarında  ayrılan  (endotermik 

reaksiya) enerjisindən istifadə olunur. 

Maddələr  mübadiləsinin  intensivliyinə  aşağıdakı  amillər 

təsir edir: 

1. Əzələ işi. 2. Qəbul edilmiş qida. 3. Xarici mühitin yüksək 

və aşağı temperaturu. 4. Cins (kişi). 5. Emosional vəziyyət və ya 

yaş (30 yaşından sonra). 6. Bədən temperaturu. 7. Qalxanabənzər 

vəzn yod tərkibli hormonları və adrenalin. 

Orqanizmdə  beş  növ  enerjidən  istifadə  olunur;  kimyəvi, 

mexaniki,  osmatik,  elektrik  və  istilik.  Bədən  hüceyrələri  ancaq 

ekzotermik reaksiyalar zamanı xaric olan kimyəvi enerjidən istifadə 

edə bilir. 

Orqanizmin kimyəvi enerjisi bütün digər enerjilərə çevrilə 

bilir (şəkil İB). 

Şəkil 1. A. Maddələr və enerji mübadiləsinin ümumi sxemi. 

1 

-  həzm;  2  -  katobolizm;  3  -  anabolizm;  4  -  hüceyrənin  struktur  -  funksional 

komponentlərinin çökməsi; 5 - orqanizmdən xaric olması. 

B. Enerjinin bioloji çevrilməsi. 

Termodinamikanın birinci qanununa görə enerji heç nədən 

yarana və yox ola bilməz. Bu qanun canlı sistem üçün də bu mənada 

qəbul edilən ola bilər ki, orqanizmin aldığı enerji, xaric etdiyi enerji 

ilə  uyğun  olsun.  Balansa  cəlb  edilən,  alınan  və  sərf  edilən  enerji 

arasında qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı bərabərliklə təqdim edilə bilər; 

Qida 

maddələri 

S 

məhsul 

omob 

Orqan 

xaric 

o 

 

315 

downloaded from KitabYurdu.org

Qidanın kimyəvi enerjisi = istilik enerjisi X iş enerjisi (fiziki 

aktivliyə sərf olunan) ± kimyəvi ehtiyat enerji. 

Ümumi  enerji  məhsulu.  Orqanizmin  enerji  məhsulunun 

intensivliyi  bütövlükdə  vahid  vaxt  ərzində  ayrılan  enerjinin  mi-

qdarından (xarici iş, istilik) və ehtiyatda olan enerjinin miqdarından 

asılı olur (qida maddələrinin deponirə olunması, struktur dəyişmə). 

Ümumiləşmiş  enerjinin  miqdarı  -  xarici  işə  sərf  olunan,  istilik 

şəklində xaric olan ehtiyat enerjinin cəmidir. 

Enerji  mübadiləsinin  standart  ölçü  vahidi.  Beynəlxalq 

sistem vahidinə görə (Sİ) - COL (C, ölçüsü M

2

 x kq x S~

2

), lakin 

çoxdan  qəbul  edilən,  amma  istilik  enerjisi  sistemi  vahidinə  daxil 

edilməyən - kalori (kkal) terminindən istifadə edilir. 

Ənənəvi enerji mübadiləsi zaman vahidinə görə kiloka- lori 

ilə  (kkal)  ifadə  edilir.  Lakin  Beynəlxalq  sistemdə  enerjinin  əsas 

vahidi COL (C) ilə qəbul  edilmişdir. lC=lvatt.  lsan=2,39-10

4

kkal. 

lkkal=4187C=4,187KC»0,0042MC.  Buradan  belə  görünür  ki, 

lKC/s«0,28vt(«0,239kkal/s) və lKC/gün«0,012vt («0,239kkal/gün). 

Kiçik  kaloridən  lqr  suyu 

1

°  qızdırmaq  üçün,  böyük  kaloridən  lkq 

suyu 

1

° qızdırmaq üçün istifadə edilər (lkalori - 4,18C). 

Faydalı  iş  əmsalı.  Əgər  hüceyrə  xarici  iş  yerinə  yetirirsə 

onda işlənmiş enerjinin bir hissəsi mütləq istilik şəklində xaric olur 

(termodinamikanın  ikinci  qanunu).  Fəal  fəaliyyət  göstərən 

hüceyrədə  faydalı  iş  əmsalı  (

77

),  maşının  faydalı  iş  əmsalı  kimi, 

işlənmiş enerjinin xarici işə sərf olunan hissəsini təşkil edir, onun 

qiyməti həmişə 

100

%-dən aşağı olur: 

7

(%) = - 

xarıcı ış

 

100 

(1) 

işlənmiş iş

 

Faydalı iş əmsalını müəyyənləşdirmək üçün ümumi enerji 

məhsulu ilə hesablanan əsas mübadilənin enerjisindən işlənmiş 

enerjini çıxmaqla faydalı işin praktiki əmsalını tapmaq olar. 

İzolə edilmiş əzələnin faydalı iş əmsalı ən yaxşı halda 

35%-ə çatır, tam orqanizmin əzələ işi zamanı onun qiyməti az- 

az hallarda 25%-dən çox olur. 

Aralıq metobolizm. Həzm olunmuş üzvi maddələrin son 

316 

downloaded from KitabYurdu.org

məhsulları  olan  amin  turşuları,  yağ  törəmələri  və  heksozlar 

(qlükoza,  fruktoza,  qalaktoza)  -  absorbsiya  (sorulur)  olunur  və 

müxtəlif yollarla metobolizə olunur. 

Makroerqik birləşmə. Katabolizm zamanı ayrılan enerjinin 

çox  hissəsi  fosfor  turşuları  və  bir  sıra  üzvi  maddələr  arasında 

əlaqənin  əmələ  gəlməsinə  sərf  olunur.  Bu  əlaqələrin  hid-  rolizi 

zamanı  çoxlu  enerji  ayrılır  (10-12  kkal/mol).  Bu  birləşmələrə 

yüksək  enerjili  (makroerqik)  birləşmələr  deyilir.  Bütün  üzvü 

fosfatlar  bu  sinifə  daxil  edilmir.  Çoxlu  maddələrin  (məsələn, 

qlukoza-6-fosfat)  hidroliz  zamanı  2-3  kkal/mol-dan  artıq  enerji 

ayrılmır. 

ATF. Daha yüksək enerjili fosfat ATF hesab edilir. ATF-in 

hidrolizmi  zamanı  onun  ADF  çevrilməsi  nəticəsində  əmələ  gələn 

enerji  əzələ  təqəllüsünə,  fəal  nəqliyyat,  həmçinin  çoxlu  kimyəvi 

birləşmələrin sintezi üçün istifadə olunur. 

Kreatinfosfat.  Enerji  cəhətdən  zəngin  olan  kreatinfosfat 

birləşməsi əzələ hüceyrələrində olur. 

Asetilkoenzm A - yüksək enerjili birləşmə olub, tərkibində 

adenin,  riboza,  pantoten  turşusu  və  tioetanolamin  saxlayır.  Bir 

molekula  asetilkoenzimi  A,  ATF  molekulun  əmələ  gəlməsinə 

ekvivalentdir. 

Bioloji  oksidləşmə.  Oksidləşmə  -  maddələrin  O

2

-İƏ  bir-

ləşməsi,  hidrogenin  və  ya  elektronların  itirilməsidir.  Bioloji 

oksidləşməni fermentlər katalizə edir. Kofaktorlar və kofer- mentlər 

- reaksiyanın məhsullarını daşıma funksiyasını yerinə yetirən əlavə 

maddələrdir. Çoxlu kofermentlər hidrogeni ak- septsiya edir. Lakin 

bioloji  oksidləşmənin  daha  ümumi  reaksiyası  hidrogenin  xaric 

edilməsi hesab olunur. Hidrogen flavo- protein-sitoxrom sisteminə 

daşınır, oksigenlə birləşir və suya çevrilir. 

Oksidləşdirici  fosforlaşma.  ATF-in  yaranması  flavopro- 

tein-sitoxrom sistemin oksidləşməsi ilə əlaqəli olur və oksidləşdirici 

fosforlaşma  adını  daşıyır.  Oksidləşdirici  fosforlaşma  - 

xemoosmotik  proses  olub,  protonları  mitoxondrinin  membra- 

nmdan daşınmasına səbəb olur. Membran ATF-sintezası  ADF və 

qeyri-üzvi fosfatı ATF-ə çevirir. Fosforlaşma ADF 

317 

downloaded from KitabYurdu.org

adekvat  daxil  olmasından  asılı  olub  və  əks  əlaqə  mexanizminin 

nəzarəti  altında  olur.  Toxumalarda  ATF  nə  qədər  tez  istifadə 

olunursa  bir  o  qədər  çox  ADF  toplanır  və  uyğun  olaraq  oksid- 

ləşdirici fosforlaşmanın sürəti artır. 

15.2.  Hüceyrədə və tam 

orqanizmdə maddələr 

mübadiləsinin parametrləri 

Hüceyrədə  maddələr  mübadiləsinin  parametrləri.  Canlı 

hüceyrədə metabolik funksiyaların müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq, 

üç əsas səviyyəsini müəyyən etmək faydalı olar. 

-  fəal  mübadilə  səviyyəsi  -  fəal  fəaliyyət  göstərən  hüceyrədə 

mübadilə  proseslərinin  intensivliyi  (həmin  anda  zamanla 

əlaqədar fəallıq dərəcəsi dəyişilir). 

-  hazırlıq  səviyyəsi  Na

+

  və  K

+

  ionlarının  müxtəlif  qatılıq  sə-

viyyəsini  saxlamaq  üçün  səciyyəvidir.  Hüceyrə  həmin  anda 

fəal  olmayan  metabolizmin  intensivliyini  və  əlaqədar  olan, 

məhdud olmayan funksiyanı təcili qorumaq üçün saxlamalıdır. 

-  səviyyəni mühafıza etmə - hüceyrə strukturunu mühafizə etmək 

üçün  metabolizmin  minimal  intensivliyi  kifayətdir;  əgər  bu 

məhdud olmayan tələbat hüceyrədə ödənilmirsə hüceyrədə geri 

dönməyən pozğunluq əmələ gəlir və hüceyrə məhv olur. 

Metabolizmin səviyyəsini əks etdirən bu təsnifatı hüceyrə 

və  orqanda  enerji  mübadiləsinin  pozğunluğunu  qiymətləndirmək 

üçün  nəzərə  almaq  olar.  Metabolizm  pozğunluğu  müxtəlif 

səbəblərdən ola bilər, məsələn, hüceyrəyə oksigenin çatdırılmasının 

azlığı, yəni hipoaksiya zamanı və ya qan cərəyanının pozğunluğuna 

səbəb olan zəhərlənmələr zamanı müşahidə edilə bilər. 

Maddələr  mübadiləsinin  tam  orqanizmdə  səviyyəsi,  ayrı-

ayrı orqan üçün olan səviyyədən çox əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, 

əgər tənəffüs və ya ürək əzələsində metabolizm hazırlıq səviyyəsinə 

qədər  enərsə  həmin  orqan  qeyri  fəal  olar.  Nəticədə,  bütün 

hüceyrələr məhv olar, ona görə ki, orqanizm Na

+

 və K

+

 

318 

downloaded from KitabYurdu.org

ionlarının qatılığını tənəffüs və ürəyin əzələsində qoruya bilmədiyi 

üçün yaşaya bilməz. 

Hüceyrədə bir sıra enerji ehtiyatı olduğu üçün, hüceyrəyə 

enerjinin çatdırılmasının zəifləməsi həmin anda təcili pozğunluğa 

səbəb  olmur.  Lakin  bu  pozğunluğun  hansı  hüceyrədə  və  hansı 

müddətdə əmələ gəlməsinin əhəmiyyəti vardır. Belə ki, əgər baş-

beyin bu enerji çatışmazlığına (tam işe- miya) məruz qalarsa 10 san. 

sonra  huşsuzluq,  3-8  dəq.  sonra  isə  hüceyrədə  geri  dönməyən 

proses  başlayır.  Əgər  bu  hala  skelet  əzələsi  məruz  qalarsa,  onda 

həmin vaxt davam edən mübadilə prosesləri sakit vəziyyətdə 1-2 

saat davam edə bilər. 

15.3.  Tam 

orqanizmdə 

maddələr 

mübadiləsinin 

parametrləri 

Sakit vəziyyətdə maddələr mübadiləsinin intensivliyi. Sakit 

vəziyyətdə  metobolizmin  intensivliyi  bütün  onun  hüceyrələrinin 

hazırlıq səviyyəsini əks etdirən qiymətinə uyğun gəlmir, ona görə 

ki,  bir  sıra  orqanlar  (məsələn,  beyin,  ürək,  tənəffüs  əzələsi, 

qaraciyər və böyrəklər) daimi tənəffüs vəziyyətində olur.  . 

Orqanizmdə  zehni  və  fiziki  sakit  şəraitdə  maddələr  mü-

badiləsi  müxtəlif  təsirlərə  məruz  qaldığı  üçün  maddələr  müba-

diləsinin intensivliyinə həmin anda təsir edən lazımı şərait nəzərə 

alınmadan dəqiq qiymət vermək olmaz. 

Əsas  mübadilənin  intensivliyi.  Adətən  əsas  mübadiləni 

təyin etmək üçün aşağıda verilən 4 şəraiti nəzərə almaq lazımdır: 

1)  səhər,  2)  sakit  vəziyyət  (uzanmış  halda),  3)  acqarına  və  4) 

temperatur konfortu şəraiti. 

İnsanda  maddələr  mübadiləsinin  intensivliyinə  təsir  edən 

digər amillər nəzərə alınmaqla 4 əsas şəraitdən istifadə edilir. 

1.  Mübadilə  prosesinin  intensivliyi  sutkalıq  ritmə  məruz 

qalır. Gündüzlər yüksəlir, axşamlar və gecələr aşağı düşür. 

2.  Mübadilənin  intensivliyi  fiziki  və  zehni  iş  şəraitində 

yüksəlir. Bu, hüceyrələrin sayının artması ilə əlaqədar olur, hansı 

ki, metabolizmin intensivliyi hazırlıq səviyyəsinə keçir. Əsas orqan 

əzələ hesab edilir (şəkil 2). 

319 

downloaded from KitabYurdu.org

3.  Mübadilə  prosesinin  intensivliyi  qida  qəbulu  və  onun 

həzmi zamanı, xüsusilə qidada zülal mənşəli olduqda yüksəlir. Bu, 

effektiv  qidanın  spesifik  dinamik  təsiri  adlanır.  Bu  proses 

mübadiləni sonrakı gedişindən zülala olan tələbatından asılı olaraq 

12-18 saata çata bilər. 

4.  Maddələr  mübadiləsinin  intensivliyi,  xarici  mühitin 

temperaturunun  dəyişməsindən  asılı  olaraq  yüksələ  bilər  (əgər 

komfort temperaturdan aşağı və yüksək olanda). 

Havanın  soyuması  maddələr  mübadiləsinin  yüksəlməsinə 

səbəb olur. Bədən temperaturunun dəyişməsi Vant-Hoff qanununa 

tabe  olur.  Yatmış  və  narkoz  verilmiş  adamda  mübadilənin 

intensivliyi əsas səviyyədən aşağı ola bilər. 

zehni 

zəifləmə 

zamanı 

Fəali\ vəl plaııı 

t

 .- - 

. 

' 

. 

. f 

Ölçmə vaxtı (50 HS) * -7 ■■ ' 

-1 

[10 mkb 

Riyazi 

hesablama 

zamanı 

 

[10 mkb 

Məsələni 

həll 

edəndən 

sonra 

 

 

Məsələni həll 

edəndən 

1-dəq sonra 

* ' . ■ » ' 

, 

■

 

10 mkb 

Şəkil  2.  Zehni  iş  zamanı  əzələ  tonusun  reflektoru  qüvvətlənməsi  çiyin  qurşağı 

əzələsinin fəaliyyət potensialında (elektromio- qramma) əks olunması. 

320 

downloaded from KitabYurdu.org

Əsas mübadilənin normal səviyyəsi. Sağlam insanda əsas 

mübadilənini intensivliyi, hətta belə standart şəraitdə yaşdan, 

cinsdən, boydan və bədənin kütləsindən asılı olur (şəkil 3). 

Məsələn, yaşlı adamda əsas mübadilənin intensivliyi 

42KCkq

1

-S‘

1

(l,2vt) bərabər götürülür. 70 kq olan insan üçün 

əsas mübadilənin intensivliyi 7100 KC/gün (84vt) təşkil edir. 

«Nisbi sakit vəziyyətdə» maddələr mübadiləsinin intensivliyi 

qadınlar üçün 8400 KC/gün (97 vt), kişilər üçün isə 9600 

KC/gün (110 vt) təşkil edir. Bu göstərici nəzərə alınmayan fi- 

ziki işlə məşğul olan əhaliyə məxsusdur. Uzun müddət fiziki 

işlə məşğul olan adamlarda maddələr mübadiləsinin intensiv- 

liyi qadınlarda 15500 KC/gün (176 vt-qədər), kişilərdə 20100 

KC/gün (240 vt-qədər) ola bilər. 

225 

200 

175 

150 

0

 

10

 

20

 

30

 

40

 

50

 

60

 

70 

Şəkil 

3. Əsas mübadilənin nisbi olaraq yaşdan və cinsdən 

asılılığı. 

Zehni  iş  zamanı  maddələr  mübadiləsinin  yüksəlməsinə 

səbəb əzələ tonusunun reflektoru olaraq yüksəlməsidir. 

Beləliklə, orqanizmdə oksidləşmə proseslərin səviyyəsini və 

enerji sərfini təyin temək üçün müəyyən standart şəraitdə tədqiqat 

aparılır.  Orqanizmin  standart  şəraitdə  enerji  sərfi  əsas  mübadilə 

adını almışdır. 

Əsas mübadilə - sakit uzanmış, 18-20°C temperatura və 

 

321 

downloaded from KitabYurdu.org

yeməkdən  12-14  saat  sonrakı  vəziyyətə  görə  hesablanır.  Əsas 

mübadilə orta  yaşlı, orta boylu, çəkisi 75 kq olan kişilərdə  1800-

2000  kkal/gün  arasında  dəyişir.  Qadınlarda  əsas  mübadilə  10%-ə 

qədər  kişilərdən  az  olur.  Yaşa  dolduqca  əsas  mübadilə  zəifləyir. 

Bədən  səthinin  sahəsi  nəzərə  alınmaqla  orqanizmdən  xaric  olan 

enerjini hesablamağa əsas mübadilə kömək edir. 

Nisbi  sakit  vəziyyətdə  qida  qəbulundan  12-16  saat  sonra 

18-20°  temperaturda  enerji  sərfi  müəyyən  nisbi  sabitliyə  malik 

olub, eyni yaşa, çəkiyə və cinsə malik adamlarda təxminən bərabər 

olur. Əsas mübadilədən klinikalarda daha çox istifadə edilir. Əsas 

mübadilə 1 kq bədən çəkisi və ya 1 m

2

 bədən səthindən 1 saat və ya 

1 gündə sərf olunan istilik enerjisi ilə müəyyən edilir, kilokalorilərlə 

ölçülür. Orta yaşlı (35 yaşlı), orta boylu (165 sm), orta çəkili (70 

kq) sağlam adamın əsas mübadiləsi 1 saat müddətində 1 kq çəkiyə 

1 kkal təşkil edir. 

Beləliklə,  70  kq  çəkisi  olan  adamın  gün  ərzində  əsas 

mübadiləsi 70x24 yəni 1680 kkal və ya 7117 kilocoula bərabərdir. 

Həmin çəkidə qadınların əsas mübadiləsi 10% ağaşı olur. Uşaqların 

bədən səthi çəkilərinə nisbətən çox olduğuna görə əsas mübadilənin 

intensivliyi  də  artır  1  kq  çəkiyə  görə  hesablanan  əsas  mübadilə 

uşaqlarda yaşlılardan yüksək olur (şəkil 3). 

İnsamn  bədən  çəkisi,  böyü  və  bədən  səthi  arasında  əlaqə 

aşağıdakı  düstur  ilə  ifadə  edilir.  S=0,007184xW0,425xH0,725. 

S=bədən səthinin sahəsi M

2

 ilə W=bədən çəkisi kq, H=boy sm ilə. 

Həyəcan  və  gərginlik  adrenalin  ifrazını,  əzələ  tonusunu  artırmaq 

hesabına əsas mübadiləni artırır. Apatiya, depresiya onu azaldır. Bir 

dərəcə  bədən  temperaturunun  artması  əsas  mübadiləni  uzağı  orta 

hesabla 14% salır. 

Dreyer  formulası  ilə  əsas  mübadilənin  gündəlik  ölçüsünü 

(H) kilokalrilərlə hesablamaq olar. 

u

 Jw 

K - A -  0,1333 

burada: W - bədən çəkisi qramlarla, A - insanın yaşı, K - konstant, 

kişilər üçün - 0,1015, qadınlar üçün - 0,1129 olur. 

Bu formulaya əsasən müxtəlif cins, yaş, çəki və boya