Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Şəkil 20. Qurbağa ürəyində azan sinirin qıcıqlandırılmasındakı təsirlər. A - izolə edilmiş
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 22. Qurbağa ürəyindəki simpatik sinirin qıcıqlandırılmasında- kı təsirlər. A - birinci
- Ağciyər-ürək və ya Pariıt refleksi.
- 11.2. Struktur-funksional təsnifat
- Qan cərəyanının fizioloji parametrləri.
- Orta arterial təzyiq (OAT).
- Qan cərəyanının xətti sürəti
- Şəkil 2. Qan cərəyanının müddətinin (A) və pletizmoqrafıya (B) 1 - iynə vurulan yer;
- P ı , p 2
|
Şəkil 20. Qurbağa ürəyində azan sinirin qıcıqlandırılmasındakı təsirlər. A - izolə edilmiş I ürəkdə kardioqram; B - izole edilmiş II ürəkdə kardioqram. Oxla I ürəkdən fizioloji məhlul keçirilməsi anında II ürəkdə azan sinirin qıcıqlandırılmasını göstərir. Azan siniri daha qüvvətli elektrik cərəyanı ilə qıcıqlan- dırdıqda onun, azan sinirin ürək əzələsinin oyanıcılığı azalır, bu, mənfi batmatrop təsir adlanır. Bu siniri qıcıqlandırarkən ürək əzələsində oyanmanın nəqletmə qabiliyyətinin zəifləməsinə isə dramatrop təsir deyilir. Ürəyin tonusdan düşməsinəto- notrop effekt deyilir. Qıcıq uzun müddət davam etdikdə ürək azan sinirə tabe olmayaraq simpatik təsirə keçir və yenidən fəaliyyətə başlayır. Simpatik innervasiya. Ürək üçün preqanqlıonar simpatik liflər onurğa beynin yuxarı döş seqmentlərin yan buynuzlarından gedir. Postqanqlionlar adreneqriq lif simpatik sinir zəncirinin düyününün neyronlarmın aksonundan (ulduz şəkilli və yuxarı boyun simpatik düyünün müəyyən hissəsindən) əmələ gəlir. Onlar orqana bir neçə ürək sinirlərinin tərkibində və ürəyin bütün şöbələrinə bərabər paylanır. Terminal liflər ürək əzələsinə daxil olur, koronar damarları müşayiət edir və nəq- ledici sistemin elementlərinə daxil olur. Qulaqcığın əzələsinin daha yüksək sıx adrenerqiq lifi var. Mədəciklərin hər beşinci kordiomiositi kardiomiositin plazmolemmasmdan 50 mkm məsafədə qurtaran adrenerqiq terminalla təmin olunur. Sim
downloaded from KitabYurdu.org
patik stimulyasiyanm effekti qulaqcıq və mədəciklərin yığılma qüvvəsi artır - (müsbət inotrop təsir) ürək döyünməsinin tezliyi artır - (müsbət xronotrop təsir) nəqletmə qabiliyyəti yüksəlir (müsbət dramatrop təsir), oyanma qabiliyyətini artırır (müsbət batmotrop təsir). Belə ki, ürəyin nasos funksiyasının effektliyinə simpatik və azan sinirin impulsları ilə nəzarət olunur. Simpatik sinirin qıcıqlandırılması ürək döyünmələrinin sayını 70-dən 200-ə qədər və hətta 250 qədər artıra bilər. Simpatik stimulyasiya ürəyin yığılma qüvvəsini yüksəltməklə ürəkdən qovulan qanın həcmi və təzyiqini artırır. Simpatik stimulyasiya dəqiqəlik həcmə əlavə olaraq ürəyin məhsuldarlığını 2-3 dəfə artıra bilər. Frank-Starlinq effektinə əsasən (şəkil 6 B) simpatik sinirin tormozlanmasından ürəyin nasos funksiyasını aşağı salmaq üçün istifadə edilə bilər. Normada simpatik sinir sistemi daima tonik yüklənərək, ürəyin daha yüksək məhsuldarlığını (30%-dan çox) saxlayır. Ona görə də, əgər ürəyin simpatik fəallığı sıxışdırılarsa, onda ona uyğun ürəyin tezliyi və qüvvəsi aşağı düşər, bu isə ürəyin nasos funksiyasının normadan 30% aşağı düşməsinə səbəb olar. Afferent innervasiya. Azan və onurğa beynin (Cs-The) hissi neyronları ürəyin divarında sərbəst və kapsulsuz sinir uclar əmələ gətirir. Afferent lifləri azan və simpatik sinirlərin tərkibində ürəyə daxil olur. Ürəyə impuls aparan simpatik sinir sisteminin birinci neyronu onurğa beynin I-V döş seqmentlərinin yan buynuzlarından başlayır, boyun və yuxarı döş simpatik düyünlərinə gəlir. Bu düyünlərdə simpatik sinirin ikinci neyronu yerləşir. Onun çıxıntıları ürəyə daxil olur. Ürəyi innervasiya edən simpatik sinir liflərinin çox hissəsi ulduzvarı qanqliyondan (gang stellatum) başlayır. Azan sinir liflərindən fərqli olaraq simpatik liflər mədəcik əzələlərini də innervasiya edir (şəkil 21 ).
103 downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 21. Ürəyin sinirlənmə sxemi. H - ürək; M - uzunsov beyin; CJ - ürək fəaliyyətini ləngidən nüvə; CA - ürək fəaliyyətini sürətləndirən nüvə; L.H. - onurğa beynin yan buynuzu; T.S. - simpatik sütun; V - azan sinirin afferent lifi; D - depressor sinir; S - simpatik liflər; A - onurğa beynin af- ferent lifləri; Ç.S. - karotid sinus; B - sağ qulaqcıqda afferent liflər. Beləliklə, somatik sinirlərdən fərqli olaraq vegetativ sinirlər birbaşa üzvlərə çatmır. Parasimpatik sinirlərdə preqanq- lonar lif uzun, simpatik sinirlərdə isə qısa olur. Postqanqlionar simpatik liflər (həmçinin ulduzvarı düyündən keçən və boyun düyünlərində qurtaran bəzi preqanqlionar simpatik liflər) iki sinir şaxəsinin tərkibində gedib, körpücükaltı arteriyanı əhatə edir. Postqanqlonar simpatik şaxələr isə ürəyə gələrək onun əzələ liflərində qurtarır. Simpatik sinirin ürəyin işinə göstərdiyi təsir azan sinirin göstərdiyi təsirin əksidir. Ürək fəaliyyətinə simpatik sinirlərin sürətləndirici təsirini ilk dəfə İ.F.Sion (1866) və Betsold (1867) öyrənmişlər. Onlar ürəyin simpatik sinirlərini təsvir etmişlər. 1887-ci ildə İ.P.Pavlov ürəyin gələn simpatik sinirin ayrı- ayrı liflərini qıcıqlandıraraq, müəyyən etmişdir ki, ürək ritmini dəyişmədən onun qüvvəsini artıran liflər vardır (şəkil 22 ). 104 downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 22. Qurbağa ürəyindəki simpatik sinirin qıcıqlandırılmasında- kı təsirlər. A - birinci ürəkdə ürək təqəllüsünün kəskin artması və qüvvətlənməsi qeyd olunur; B - birinci ürəkdən götürülmüş fizioloji məhlulun qıcıqlandırılmayan ikinci ürəyə təsiri. I.P.Pavlovun ürəyin qüvvətləndirici sinirini kəşf etməsi fiziologiyanın gələcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Beləliklə, azan və simpatik sinirlər ürək fəaliyyətinin ritminə təsir göstərdiyinə görə dinamki sinirlər də adlanır. Onlara Pav- lov sinirləri də deyirlir. İ.P.Pavlov qüvvətləndirici sinirin ürək əzələsinə təsirini maddələr mübadiləsi prosesinin intensivliyinin dəyişməsi ilə izah etmiş və bu təsiri isə trofık (trerho - qidalandırıram) təsir adlandırmışdır. İndi elmə məlumdur ki, İ.P.Pavlovun kəşf etdiyi trofık sinir lifləri üzvü innervasiya edən sinirlərin tərkibində üzvə daxil olur. Ürəyin işində yuxarıda təsvir olunan dəyişikliklər azan və simpatik sinirlərin mərkəzləri arasında əlaqə kəsilmədən oyanmış olduqda baş verir. Xüsusilə aorta və karotid sinusda yerləşən reseptorlardan gələn impulslar böyük rol oynayır. Bu sinirlər kəsilərkən azan sinir mərkəzi tonusdan düşür və ürək fəaliyyəti xeyli sürətlənir. 105 downloaded from KitabYurdu.org 10.20. Ürək fəaliyyətinin humoral tənzimi Kimyəvi maddənin ürəyə təsiri azan sinirin mərkəzi ilə həyata keçirilir. Bu üsulla müəyyən edilmişdir ki, qanda böy- rəküstü vəzin beyin maddəsindən ifraz olunan adrenalin, kal- sium ionları və karbonat turşusu artdıqda bəzi adamlarda azan sinir mərkəzinin tonusu uzun müddət yüksək olur. Bu zaman bradikardiya meydana çıxır, başqa sözlə, ürək döyünmələrinin sayı azalır. Bəzən isə sinirin tonusu azalır və taxi- kardiya, yəni ürək döyünmələrinin sayı artır. Yenidoğulmuşla- rın azan sinir mərkəzi tonusda olmadığı üçün nəbzin sayı orta yaşlı adamlarla müqayisədə çox (160-180) olur. Lakin müasir mediator nəzəriyyəsi Avstriya fızioloqu Otto Levinin adı ilə bağlıdır. Belə ki, o 1922-ci ildə iki qurbağanın ürəyini alman alimi Şraubuanm üsulu ilə cərrahi yolla bədəndən çıxarıb içərisinə Ringer və ya fizioloji məhlul dolu və bir-biri ilə əlaqəsi olan kanunlaya keçirmişdir. Birinci ürəkdə olan azan siniri qıcıqlandırdıqda nəinki
birinci, həm
də azan
siniri qıcıqlandırılmayan ikinci ürəyin də fəaliyyətinin ləngidiyi və zəiflədiyini müşahidə edir. Otto Levi belə nəticəyə gəlir ki, buna səbəb azan siniri qıcıqlandıran zaman onun ucundan kimyəvi maddə-mediator (asetilxolin) ifraz olunur və məhlula qarışıb ikinci ürəyin fəaliyyətini ləngidir. O birinci qurbağada olan simpatik siniri qıcıqlandırdıqda isə onun ucundan ifraz olunan və məhlulla ikinci ürəyə təsir edən kimyəvi maddənin mediatorun (simpatinin) ürəyin fəaliyyətinin sürətləndirdiyini və qüvvətləndirdiyini müşahidə etmişdir. Sonralar azan sinirin ucundan ifraz olunan asetilxolin parçalayan xolinestraza, simpatik sinirin ucundan ifraz olunan simpatini parçalayan aminoksidaza fermentidə tapıldı. Böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsinin hormonu adrenalin və noradrenalin, qalxanabənzər vəzin hormonu tiroksin ürək təqəllüsünün ritmini və qüvvəsini artırır. Qanda kalsium ionlarının çoxluğu (hipekalsemiya), azalması isə (hipokale- miya) diastola fazasında ürəyin dayanmasına səbəb olur. 106 downloaded from KitabYurdu.org 10.21. Ürək fəaliyyətinin reflektoru tənzimi Bədənimizin müxtəlif refleksogen zonalarında və ürəkdə yerləşən reseptorlar onun işini reflektoru yolla tənzim edir. Deməli, ürək daxili boşluqlarda, aortada, yuxarı və Aşağı boş venalarda, ümumi yuxu arteriyası, ağciyər və bronxlarda yerləşən reseptorların oyanması azan və simpatik sinirlər vasitəsilə ürəyə nəql olunan reflekslərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Reflektoru simpatik reflekslər ürək fəaliyyətinə sürətləndirici, qüvvətləndirici, reflektoru parasimpatik reflekslər əksinə təsir göstərir. Bu reflekslərə Holsun, Aşnerin, Kardio-Kardial və s. refleksləri göstərmək olar.
qarnına pinsetin küt nahiyəsi ilə zərbə vurduqda, ürəyin fəa- liyyətinin ləngidiyini müşahidə etmişdir. Holsa görə qarma vurulan mexaniki zərbə vuran anda günəş kələfində oyanma daxili orqanlar siniri vasitəsilə uzunsov beyinə, oradan isə azan sinir vasitəsilə ürəyə nəql olunub onun fəaliyyətini ləngidir. Günəş kələfinə vurulan qüvvətli zərbə ölümə də səbəb ola bilər.
insanda bir dəqiqə müddətində ürəyin nəbz vurğusu sayılır. Sonra barmaqları göz qapaqlarının üzərinə ehmalca qoyub göz almasına bir neçə dəfə təzyiq edib və yenidən nəbzi saydıqda onun 10-30-a qədər azaldığını müşahidə etmək olar. Buna səbəb təzyiq zamanı əmələ gələn oyanmanın, gözün hərəki siniri vasitəsilə uzunsov beyindəki azan siniri mərkəzinə, ordan isə azan sinir ilə ürəyə nəql olunaraq onun fəaliyyətini ləngitməsidir. Kardio-kardial refleks. Ürək daxilində təzyiqin dəyişməsi, ürək qişalarının qıcıqlanması zamanı əmələ gələn oyanmalar uzunsov beyinə, ordan isə azan sinir ilə ürəyə gələrək onun fəaliyyətinin ləngiməsinə səbəb olur. Ağciyər-ürək və ya Pariıt refleksi. Ağciyər və bronxlarda yerləşən reseptorlardan oyanmalar afferent sinirlər vasitəsilə uzunsov beyinə və ordan azan sinir vasitəsilə nəql olunaraq ürək fəaliyyətinin ləngiməsinə, ağciyərlərin gərilməsi nəticəsin 107 downloaded from KitabYurdu.org də oyanan simpatik sinir isə ürəyin fəaliyyətinin sürətlənməsinə səbəb olur. Oynaq və vətərlərdə yerləşən reseptorlardan onların hə- rəki zamanı ürəyə gələn oyanmalar onun fəaliyyətini dəyişdirir. Buna hərəki-kardial refleks deyilir. Vegetativ sinir sisteminin düyünlərinin uzun çıxıntıları ilə əmələ gələn refleksə akson refleks deyilir. Ümumi yuxu arteriyası və onun şaxələndiyi nahiyədə yerləşən xemo və baro reseptorlardan, onların oyanması zamanı, həmin oyanmanın azan sinir ilə ürəyə nəql olunaraq onun fəaliyyətini ləngidir. Buna Herinq refleksi deyilir. Sionin refleksi «Hissi-ürək» siniri yerləşən aorta qöv- sündəki baro reseptorlardan başlayır. Aorta qövsündə qan təzyiqi yüksəldikdə baroreseptorlarda əmələ gələn oyanma uzunsov beyindəki azan sinir mərkəzinə nəql olunaraq, onun tonusunu artırır. Oyanma azan sinir ilə ürəyə verilir, onun fəaliyyətini zəiflədir, nəticədə aortaya az qan vurulur, digər tərəfdən də aorta və digər damarlar genişlənir, kapillyarlar və qan təzyiqi aşağı düşür. Beynbric refleksində yuxarı və aşağı boş venaları sağ qulaqcığa açıldığı nahiyədə yerləşən reseptorların mexaniki qıcıq təsirindən oyanması simpatik sinirin vasitəsilə ürək fəaliyyətinə ləngidici deyil, sürətləndirici və qüvvətləndi- rici təsir göstərir. Bu isə boş venalarda əmələ gələn qanın artığının ürəkdən damarlara vurulmasına səbəb olur. Həticədə qan durğunluğunun qarşısı alınır. Deməli, ürəyin fəaliyyəti reflektoru və humoral yolla tənzim olunur.
108 downloaded from KitabYurdu.org XI FƏSİL QAN DÖVRANI SİSTEMİ 11.1. Qan damarları Ürəyin fəaliyyəti zamanı əmələ gələn enerji və aortada yaranan qan təzyiqinin enerjisi qanın qan damarları ilə hərəkətinə səbəb olur. Həmin damarlarda qanın dövranı isə hidro- dinamika qanunları üzrə borulardakı hərəkətə uyğun baş verir. Ürəyin fəaliyyəti zamanı əmələ gələn təzyiqin çox hissəsi xarici (qan hissəciklərinin damar divarlarına sürtünməsinə) və daxili (qan hissəciklərinin bir-birinə sürtünməsinə) az hissəsi isə qanın cərəyan sürətinə sərf olunur. İnsan və xordalı heyvanlarda qan damarları-qapalı sis- temdir. Belə ki, arterial qan bu damarlarla ürəkdən toxumalara, oradan isə venoz qan ürəyə sirkulyasiya olunur. Ürək böyük qan dövranı ilə arterial qanı sol mədəcikdən aorta vasitəsilə toxumalara qovur, venoz qanı isə toxumalardan yuxarı və aşağı boş vena ilə ürək sağ qulaqcığa qaytarır. Sağ mədəcik- lə sol qulaqcıq arasında yerləşən damarlar isə, ağciyər və ya kiçik qan dövranını əmələ gətirir. Ürək, qanı damarlara hissə-hissə qovmasına baxmayaraq, onun arteriya, vena və kapillyarlarda fasiləsiz axmasına səbəb həm sistola, həm də diastola zamanı ürəkdə yaranan təzyiq və damarların divarının elastiki olmasıdır.
Qan damarlarının divarlarının quruluşundan asılı olaraq, damar sistemində arteriyalar, arteriollar, venulalar və venalar, damarlararası anostomozlar, mikro sirkulyasiya yatağı və hemotik baryer (məsələn, hematoensefalik) mövcuddur. Damarları yerinə yetirdiyi funksiyasına görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
downloaded from KitabYurdu.org 1) Amortizasiyalı - arteriyalar 2) Rezistiv - arteriya və arteriollar 3) Kapillyarönü sfmiktorlar - kapillyarönü arteriolların son şöbəsi 4)
Mübadilə funksiyalı - kapillyar və venulolar 5)
Həcmli - venalar 6)
Şuntlandırıcı - arteriya anostomazları Qan cərəyanının fizioloji parametrləri. Qan cərəyanını xarakterizə etmək üçün lazım olan əsas fizioloji göstəricilər aşağıda verilmişdir.
gələn maksimal təzyiq. Normada böyük qan damarında sistolik təzyiq orta hesabla 120 mm.Hg.st. bərabər olur.
zamanı əmələ gələn minimal təzyiq. Orta hesabla 80 mm.Hg.st. bərabər olur.
fərqə nəbz təzyiqi deyilir. 35-50 mm.Hg.st. arasında dəyişir. Məsələn, 120-80=40 ST-DT-NT.
olaraq qiymətləndirilir: _ sistolik AT + 2 {Diastolik AT)
3 Orta AT aortada yüksək olur (90-100 mm Hg.st.), arte- riyanın şaxələnməsi hesabına sonrakı damarlarda tədricən aşağı enir. Uc arteriya və arteriollarda təzyiq kəskin aşağı düşür (orta hesabla 35 mm.Hg.st. qədər). Sonra iri venalarda tədricən 10 mm Hg.st. qədər azalır (şəkil 1 A). 110 downloaded from KitabYurdu.org
mentləri və qan cərəyanının xətti sürəti (B).
sm, eninə kəsiyinin sahəsi-3 sm 2 qədərdir. Mühitə doğru isti- qamətdə arteriya damarların eninə kəsiyi tədricən artır. Arte- rialarm eninə kəsiyinin sahəsi 800 sm 2 qədər kapillyar və venanın en kəsiyinin sahəsi isə - 3500 sm 2 təşkil edir. Vena damarları birləşərək eninə kəsiyin sahəsi 7 sm 2 olan boş venaları əmələ gətirir. 111 downloaded from KitabYurdu.org Həcmi sürət dedikdə vahid zaman ərzində damarın en kəsiyindən keçən qanın miqdarı nəzərə alınır. Qanın həcmi sürəti müxtəlif orqanların damarlarında fərqlənir.
siyinin sahəsi ilə tərs mütənasibdir. Ona görə də qanın orta axma sürəti (şəkil 1 B) aortada yüksəkdir (30 sra/s), kiçik arteriyalarda tədricən aşağı düşür və kapillyarlarda daha az olur (0,026 sm/s). Buna səbəb kapillyarların ümumi eninə kəsiyinin aortadan 1000 dəfə böyük olmasıdır. Qanın axınının orta sürəti yenidən venalarda, xüsusilə boş venalarda aorta ilə müqayisədə yüksək olmasa da, nisbətən artır (14 sm/s). Xətti sürətsə qan hissəciyinin vahid zaman ərzində keçdiyi yolun uzunluğu ilə ölçülür. Xətti sürət damar sisteminin ayrı-ayrı hissələrində müxtəlif olur. Qanın xətti sürəti (V) qan həcminin (Q) vahid vaxt ərzində keçdiyi qan damarlarının en kəsiyinin sahəsi ilə (^r 2 ) müəyyən olunur.
Buna orta sürət də deyilir. Damarın en kəsiyinin sahəsi nə qədər çox olarsa, xətti sürət bir o qədər az olur. Qan axınının həcm sürəti (adətən milli litr dəqiqə və ya litr dəqiqə ilə göstərilir). Yaşlı adamlarda ümumi qan axını sakit vəziyyətdə - 5000 ml/dəq. təşkil edir. Məhz bu miqdar qanı orta hesabla hər dəqiqə damarlara ürək vurur, ona görə də buna ürəyin dəqiqəlik həcmi də deyirlər. Hər hansı maye kimi qan da damarın dar yerindən daha sürətlə axır. Digər damarlara nisbətən aorta dar olduğu üçün qan oradan keçəndə sürətlə axır. Arteriyalarda da qanın sürəti 0,25 m/san, kapillyarlarda isə müqavimət artdığına görə sürət 0,5 mm/san olur. Kapillyarlarda qanın bu sürəti (0,5 mm/san) toxuma və hüceyrələrdə maddələr və enerji mübadiləsinin normal davamını təmin edir. Venaların ümumi mənfəzi kapillyarlara nisbətən daralır və qanın hərəkət sürəti saniyədə 0,2 m-ə çatır. 112 downloaded from KitabYurdu.org Qanın dövretmə sürəti dedikdə böyük və kiçik qan damar- larından qamn dövranının başa çatmasına sərf olunan vaxt nəzərdə tutulur. Bunu təyin etmək üçün heyvanın vidaci venasına rəngli maddə və ya nişanlanmış natrium izotopu yeridilir və digər ətrafın venasında rəngin göründüyü vaxt qeydə almır. Nəbz vuruqları normal olan (dəq. 70-80) insanlarda qanın dövretmə müddəti, orta hesabla ürəyin 27 sistolasına, 20-23 saniyəyə bərabər olur. İtlər üzərində aparılan təcrübələr göstərir ki, bu vaxtın 1/5 hissəsi qanın kiçik qan dövranından, 4/5
hissəsi isə böyük dövrandan keçməsinə sərf olunur. Qan dövranının sürətini (qanın dövretmə sürəti) digər təcrübə vasitəsilə də təyin etmək olar. Bunun üçün öd turşusunun duzunu iynə ilə dirsək venasına vurulan andan dilin üstündə istilik hiss olunan müddətə qədər keçən vaxtı (normada 15s.) müəyyən edirlər (şəkil 2 A).
təyin edir. Arteriyalar sirkulyasiya edən qanın ümumi miqdarının 10%-ni, kapillyarlar - 5%, venalar və kiçik venalar - təqribən 54 % və böyük venalar - 21 %-ni saxlayır. Ürəyin kameraları qalan 10%-i özündə saxlayır. Kapillyarlar və kiçik venalar böyük tutuma malikdirlər. Bu isə onlara böyük həcmdə qanı toplamağa və effektli rezervuar qabiliyyətinə malik olmağa səbəb olur. Hidrodinamikanın qanunlarına uyğun olaraq mayenin
downloaded from KitabYurdu.org cərəyanı borularda 2 üsulla təyin edilir: 1) Təzyiq ilə. Hansı ki, maye onun təsiri ilə hərəkət edir. 2) Müqavimət. Hərəkətdə olan maye borunun divarına sürtünür, müqavimətə rast gəlir. Birincisi təzyiqlər fərqi mayenin hərəkətinə səbəb olur, ikincisi hidravlik müqavimət isə ona mane olur. Müəyyən vaxt ərzində borudan axan mayenin təzyiq fərqinin müqavimətə münasibəti maye axınının həcmi sürətini - Q-ni müəyyən edir. Bunu aşağıdakı düsturla müəyyən edirlər: Q = P ' - p ı R Q - mayenin həcmi P ı , p 2 - maye axan borunun başlanğıc və sonu arasındakı təzyiq fərqi. R
Bu düsturdan istifadə edərək kiçik və böyük qan dövranında periferik müqaviməti tapa bilərik. Bunun üçün, həm qan damarlarının başlanğıc və sonundakı olan təzyiqi, həm də qanın həcmini bilmək lazımdır. R = P Q Deməli, müxtəlif damarlarda müqaviməti təzyiq fərqinə görə təyin etmək olar. Qanın axınının müqaviməti çox olduqca damar boyu təzyiq də aşağı düşür. Birbaşa ölçmə üsulu ilə müəyyən edilmişdir ki, təzyiq iri damarlarda 10 %, arteriya və damarlarda 85% aşağı düşür. Bu onu göstərir ki, mədəciklər tərəfindən yaranan enerjinin 10 %-i qanın iri və orta həcmli damarlarda hərəkətinə, 85%-i isə arteriya və kapillyarlarla hərəkətinə sərf olunur. Qan damarlarında qanın hərəkətini təsvir etmək üçün çox zaman şüşə və ya rezin borulardan ibarət Marey modelindən istifadə edilir. İçində su olan şüşə rezervura biri şüşə, digəri isə ucu daraldılmış rezin boru birləşdirilir. Hər iki boru vasitəsilə rezervuardan eyni vaxtda müəyyən fasilələrlə su buraxdıqda şüşə borudan fasilələrlə, rezin borudan isə arası kəsil
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|