Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kiçik tüpürcək vəziləri.
- Tüpürcəyin ifrazı (sekresiyası).
- 13.11. Tüpürcək ifrazının tədqiq metodu
- 13.12. Tüpürcəyin tərkibi və əhəmiyyəti
- 13.13. Müxtəlif qida növlərinin təsirinə qarşı tüpürcəyin kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsi
- 13.14. Tüpürcək ifrazının tənzim olunması Sekresiyanın sinir tənzimi.
- 13.15. Tüpürcək ifrazı mexanizmi
- Şəkil 7. Udmanın ağız-udlaq və qida borusu fazası. A. Dil şərt dammara sıxılır. B. Burun
- Udlağın əzələsi yığılmağa başlayır. D. reflekto- ru olaraq qida borusu sfenikteri açılır. Əyri udlaq da
- Ağız və udlaq fazası.
|
HƏZM SİSTEMİ ÜZVLƏRİNİN XÜSUSİ FİZİOLOGİYASI 13.10. Ağız boşluğunda həzm Həzm kanalı ağız boşluğundan başlayır (şəkil 1 və 2). Ağıza düşən qida müxtəlif fiziki və kimyəvi dəyişikliklərə uğrayır. Qida dişlər vasitəsilə kəsilir, parçalanır, didilir və üyüdülür. Tüpürcək vasitəsilə isladılır və sürüşkən - loxma halma düşür. Qida ağızda təxminən 15-18 saniyə qalır. Həmin qida dilin kökünə doğru itələnir və udulur. Bu zaman qida ağız boşluğundan udlağa keçir. Ağız boşluğu, udlaq və qida borusu funksional vahid yaradır. Bu vahidin əsas vəzifəsi mədə- bağırsaq traktına daxil olana qədər qidanın ilk işlənməsini təşkil etməkdir. Burada qida xırdalanmağa və tüpürcəklə islanmağa məruz qalır, bundan sonra mədəyə daxil olur.
Çeynəmə. Bu hazırlıq mərhələsində qida kiçik hissələrə xırdalanır və sürtülür. Belə xırdalanma həzm və sorulma üçün əsas deyil, lakin bu prosesi çox asanlaşdırır. Qidanın çeynən- məsində üst və alt çənələr, dişlər, alt çənənin, dilin, yanaqların, ağız boşluğunun dibi və damağın eninəzolaqlı əzələsi iştirak edir. Ritmik proses olan çeynəmə əsasən qeyri-iradi reflektoru bir hərəkətdir. Qida hissəciklərinin damaq və dişlərə toxunması zamanı reflektorı çeynəmə hərəkətləri baş verir, bununla qida ağızda bir tərəfdən digər tərəfə, həmçinin irəliyə və geriyə yerini dəyişir. Çeynəmə və qidanın bərk komponentlərini tüpürcək vasitəsilə həll olunması nəticəsində dad hissiyyatı qüvvətlənir, bu isə öz növbəsində tüpürcək ifrazını və mədə şirəsinin sekresiyasını stimulyasiya edir. Çeynəmə aktı reflektor hadisə olub, çeynəmə əzələlərinin təqəllüsü sayəsində baş verir. Bu zaman alt çənə aşağı enir və sonra qalxaraq üst çənəyə yaxınlaşır və çənənin digər hərəkətləri sayəsində alt və üst çənə dişləri bir-birlərilə görüşür və qidanı kəsir, parçalayır və üyüdür. Çeynəmə aktı mürəkkəb reflektorı hadisə olub, beyin qa- bığının başçılığı altında nizama salınır. Bu ona görədir ki, qə 216 downloaded from KitabYurdu.org bul olunan qidanın çeynəmədən belə xaric etmək olar. Tüpürcək vəziləri. Yanaqlar və dilin selik səthində yerləşən çoxlu kiçik vəzilərin ifraz etdiyi selik ağız boşluğunu tam olaraq islatmağa kifayət etmir. Bu ehtiyac üç cüt ağız suyu vəzinin qulaqyanı, çənəaltı və dilaltı vəzilərin ifraz etdiyi - tüpürcək vasitəsilə təmin edilir. Hər bir belə vəzi üç sekretor hüceyrədən və daxildən ada- cıqlararası axacaqlardan ibarətdir. Histoloji quruluşuna və xarakterinə görə ifraz olan tüpürcək iki qrup vəzilər tərəfindən ifraz olunur. Bura aiddir: 1) serozlu vəzilər - vəzilərin ifraz etdiyi zülal su və mineral duzlarla zəngin olur. Bura qulaqyanı vəziləri aiddir. Bura 2) Qarışıq vəzilər - bu vəzilərin ifraz etdiyi tüpürcəyin tərkibində həm də mukopolisaxaridlər olur. Bura çənəaltı və dilaltı vəzilər daxildir. Ağız boşluğunda yerləşən vəzilər iki qrupa ayrılırlar. Kiçik tüpürcək vəziləri. Bu vəzilər dodaqlarda, yanaqlarda, damaqda, dilin selikli qişasında yerləşirlər. Bu vəzilər daima selik ifraz etməklə ağzı nəm saxlayırlar.
dilaltı vəzilər aiddir. Tüpürcək vəziləri selik və seroz hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur. Qulaqaltı vəzilərin ifraz etdiyi tüpürcək duru olub, tərkibində zülallara və fermentlərə təsadüf edilir. Bu vəzilərin hazırladığı tüpürcək öz axarı ilə yuxarı II azı dişi bərabərliyində ağız dəhlizinə açılır.
Dilaltı vəziləri qarışıq vəzilərdəndir. İfraz etdiyi tüpürcəyin tərkibində selik və seroz maddəsinə təsadüf edilir. Duzlarla zəngindir.
bində selik və mutsin vardır. Demək olar ki, duzlardan və fermentlərdən məhrumdur. Çənəaltı və dilaltı vəzilərin axarları ayrı-ayrı olub, hər ikisinin axarı bir yerdə dilaltı məməciyinə açılır.
sutkada bir litrə qədər sürətlə əmələ gəlir. O ağız boşluğunu 217 downloaded from KitabYurdu.org isladır, artikulyasiyasını yüngülləşdirir, çeynənmiş qidanı sürüşdürür və dad hissiyyatına səbəb olur. Tüpürcəyin dişlərin qorunması üçün mühüm əhəmiyyəti var, onun çatışmazlığı nə- ticəsində dişlər çürüyür və düşür. Tüpürcəyin tərkibində bakte- riosid tərkibli lizosim və ionların olması nəticəsində ağız boşluğunu təmizləyir. Tüpürcəyin azalması susuzluğa səbəb olur. Nəhayət tüpürcəyin təsiri ilə sulu karbonların həzmi başlayır.
Tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətini tədqiq etmək, eləcə də tüpürcəyin tərkibini öyrənmək üçün müxtəlif üsullar vardır. Bu üsullar içərisində İ.P.Pavlovun klassik fıstula üsulu dəqiqliyi və orijinallığına görə daha təkmilləşmiş müasir üsul hesab olunur. Bu üsulu həyata keçirmək məqsədilə aseptika və antisep- tika şəraitində, narkoz altında heyvanın ağız boşluğuna açılan qulaqdibi və çənəaltı vəzilərin birinin axarı selikli qişa ilə birlikdə ağız boşluğundan ayırıb, üzün dərisinə tikilir. Yara sağaldıqdan sonra belə heyvanlarda uzun illər tüpürcək ifrazını müşahidə etmək olar. İnsanda tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün Krasnoqorskinin təklif etdiyi “leşli kapsulu” adlanan fistuladan istifadə edilir. Həmin fıstula təxminən 3 qəpiklik böyüklüyündə olub, daxili və xarici kameralardan ibarətdir. Elə etmək lazımdır ki, kameranı ağız boşluğuna açılan tüpürcək vəzi axarına möhkəmlətmək üçün şpris və ya sorucu vasitəsilə xarici kameranın havası çıxarılsın. İfraz olunan tüpürcək daxili kameraya dolur və buradan xüsusi kanal vasitəsilə xaricə açılır. 13.12. Tüpürcəyin tərkibi və əhəmiyyəti Tüpürcək - 99% sudan, daha əhəmiyyətli mineral kom- ponentlərdən Na + , K + , Ch və
HCO3 var. Tüpürcək vəziləri müxtəlif makromolekulalar sekresiya edir: amilazı, qlükopro- teinlər, mukopolisaxaridlər, lizosim, immunoqlobunlər və qan 218 downloaded from KitabYurdu.org qruplarını təyin edən maddələr. Daha mühüm funksional əhə- miyyətə a-amilaza malikdir, a-amilaza daha çox qulaqdibi vəziləri və mukoproteinlər çənəaltı və dilaltı vəziləri tərəfindən sekresiya olunur, a-amilaza pH 4-11 olanda stabil, sabit, pH- 6,9 olan zaman isə maksimal fəal olur. O polisaxaridin a-1-4 qlükozid əlaqəsini nişastanı, maltozaya və maltotirazaya qədər parçalayır. Tüpürcək vəzilərinin patologiyası “kserostomii- yaya” səbəb olur və ya ağızda susuzluq hissini yaradır və bu vəziyyət mədədə yara, dişlərin çürüməsi və çeynəmənin, udmanın çətinləşməsinin əmələ gəlməsinə meyl yaradır. Tüpürcək vəziləri tərəfindən hazırlanan tüpürcək ağız boşluğunda qarışır. Mutsin tüpürcəyi selikli etməklə onu sürüşkən hala salır. Bu ona görədir ki, tüpürcəklər islanmış qidanın udulmasını asanlaşdırır. Tüpürcəyin tərkibində mutsindən başqa az miqdarda qlobulin zülalı, amin turşuları, sidik turşusu, sidik cövhəri, kriatin, eləcə də qeyri-üzvi maddələrə təsadüf edilir. Tüpürcəyin tərkibini 98,5-99,7 %-ni su, 0,5-1,5 %-ni, bərk maddə təşkil edir. Bərk maddənin təxminən 2/3 hissəsini üzvi, 1/3 hissəsi qeyri-üzvi maddələrdən ibarətdir. Tüpürcəyin qeyri- üzvi tərkibi xloridlərdən, fosfatlardan və biokarbonatlardan ibarətdir. Müxtəlif heyvanlarda və insanda tüpürcəyin reaksiyası yeyilən qidaların növündən asılı olaraq dəyişir. Belə ki, itlərdə PH- 7,5, donuzlarda 7,2 gövşəyənlərdə 8,2, insanda 5,25-7,54 arasında variasiya edir. Tüpürcəyin tərkibində sulu karbonları parçalayan fer- mentlər vardır. Mürəkkəb şəkərləri orta şəkərlərə qədər parçalayan ptialin, orta şəkərləri sadə şəkərlərə qədər parçalayan maltaza fermenti vardır. Bu fermentlər qələvi mühitdə təsir göstərir. Həmin fermentlər təsirli olsalar da, qida ağız boşluğunda uzun müddət qala bilmədiyindən şəkərləri lazımi qədər parçalaya bilmirlər. Bu proses az da olsa mədədə gedir. Mədə turşusunun kiçik konsentrasiyası (0,08 %-ni) belə fermentləri təsirdən salır.
downloaded from KitabYurdu.org Tüpürcəyin bir sıra fizioloji əhəmiyyəti vardır. Tüpürcək quru qidaları isladır və bununla da qidaların mexaniki işdən çıxmasını (qidaların çeynənməsini, udulmasım asanlaşdırır) təmin edir. Tüpürcəyin tərkibində olan mutsinin təsirilə islanmış qida sürüşkən hala keçir və onun udulması asanlaşır. Bundan əlavə tüpürcək zəif bakterosid xassəyə malikdir. Müəyyən etmişlər ki, tüpürcəyin tərkibində mikroorqanizmlərə öldürücü təsir edən lizosim adlı maddə vardır. Bu ona görədir ki, yarası olan it və başqa heyvanlar tez-tez yaranı yalamaqla onun tez sağalmasına səbəb olur. İnsanın tüpürcək vəziləri sutkada təxminən 1-1,52 litrə qədər, gövşəyən heyvanlarda 30-40 litrə qədər tüpürcək ifraz edir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ağıza qoyulan qidaların növündən asılı olaraq ifraz olunan tüpürcək kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişir. Bir dəqiqə müddətində ağıza qoyulan qidaya və yaxud başqa maddələrə qarşı ifraz olunan tüpürcək, 1 nömrəli cədvəldə verilmişdir.
Maddələr Qarışıq vəzilər Qulaqaltı vəzi Ağız suyunun bir dəqiqədəki miqdarı ml-ə Ağız suyunun bir dəqiqədəki miqdarı ml-lə
Ət ı,ı
1,4 Ağ çörək 2,2 1,6
Suxarı 3,0
1,9 Ət tozu
4,4 1,9
0,5 faizli HC1 məhlulu 4,3
2,0 10 faizli soda məhlulu 4,5
1,9 1,6
Şəkər 2,0
1,3 220 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəldən göründüyü kimi tüpürcək nəinki, yeyilən qida- ların təsirinə qarşı, hətta yararsız yeyilə bilməyən maddələrin təsirinə qarşı da ifraz olunur. Cədvəl məlumatına görə adi çörəyə nisbətən qurudulmuş çörəyə və çörək tozuna qarşı, adi ətə nisbətən ət tozuna qarşı çoxlu miqdarda tüpürcək ifraz olunur. Buna səbəb quru qidaların böyük qıcıqlandırıcı səthə malik olmasıdır. Cədvəldən aydın olur ki, 0,5 %-li xlorid turşusu və 10 %-li soda məhluluna qarşı külli miqdarda tüpürcək ifraz olunur. İfraz olunan tüpürcək həmin maddələrin dağıdıcı və aşındırıcı təsirini azaldır. Ağıza qum tökdükdə və ya hamar daş saldıqda qumun təsirinə qarşı çoxlu miqdar duru tüpürcək ifraz olunur. Hamar daşın qıcıqlandırıcı səthi çox kiçik olduğu üçün buna qarşı az miqdar tüpürcək ifraz olunur.
parasimpatik sinir sisteminin nəzarəti altında olur. Tüpürcək ifrazı mərkəzinə damaq və ağız boşluğunun dad və taktil re- septorlarından, burun boşluğunun qoxu reseptorlarmdan siqnallar və beynin ali şöbəsindən qida haqqında təsəvvür uzunsov beynin sekretor mərkəzlərinə daxil olur və tüpürcək ifrazı tənzim olur. Parasimpatik stimulyasiya nəticəsində çoxlu miqdarda tərkibində zülalı az olan tüpürcək ifraz olunur. Boyun arteriyasına noradrenalin yeritməklə simpatik stimulyasiyanın təsirini müəyyən etmək olar. Bu zaman çənəaltı və dilaltı vəzi tərəfindən az miqdarda selikli tüpürcək ifraz olunur. Bununla qan damarları daralır və tüpürcək axarları yığılır və onun haqqında fikirləşməklə qidanın görünüşünə, səsə qarşı (ya qidanın qəbulu ilə müşayiət olan) yaradılan şərti refleks tüpürcək ifrazını artıra bilər. Sakit vəziyyətdə tüpürcək vəzilərindən qanın cərəyanı 0106 ml-mnr'-q-* toxumaya, stimulyasiya zamanı isə təqribən 5 dəfə artır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tüpürcək ifrazı ref-
downloaded from KitabYurdu.org lektor hadisə olub, ağız boşluğun-dan başlayır. Tüpürcək ifra- zı mərkəzi uzunsov beyində üz və dil-udlaq sinirlərinin nüvə- sində yerləşir. Dilin səthində yerləşən reseptorlar qıcıqlandığı zaman yaranan oyanmalar üçlü sinir və dil-udlaq sinirlərinin şaxələrilə mərkəzə verilir (şəkil 6). Tüpürcək vəzilərinə gələn simpatik sinirlər onurğa bey- nin 1-3 döş seqmentləri bərabərliyində boyun düyünlərindən keçib tüpürcək vəzilərinə daxil olurlar. Tüpürcək vəzilərinə gələn parasimpatik sinir- lərlə innervasiya bir qədər mürəkkəbdir. Məlum ol- muşdur ki, qulaqaltı vəzi- lərinə IX cüt beyin sinirlə- rinin (n. glosopharingeus) bir şaxəsi, Yakobson siniri adı ilə daxil olur. Çənəaltı və dilaltı vəzilərinə gələn parasim- patik sinirlər VII cüt beyin sinirindən (n. facilis) təbil siniri ayrılır (n. chorda timpani). Kəskin təcrübə şəraitində aparılan tədqiqatlardan mə- lum olmuşdur ki, simpatik və parasimpatik sinirlər tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətinə müxtəlif cür təsir göstərir. Simpatik sinirlər tüpürcək ifrazına tormozlayıcı, para- simpatik sinirlər oyandırıcı təsir göstərir. Sekretor sinirlərin tüpürcək vəzilərinə olan təsir mexa- nizmi, həmin vəzilərdə qurtaran müvafiq sinirlərin uclarından ifraz olunan fizioloji fəal maddələrin təsiri ilə əlaqədardır. Aydın olmuşdur ki, parasimpatik sinirlərin təsiri sinir uclarından ifraz olunan asetilxolinin təsiri ilə başlayır. Asetilxolin hətta qan vasi- təsilə digər toxumalara və vəzilərə təsir göstərə bilir. Qanda və bir sıra başqa toxumalarda hazırlanan xoli- neseraza fermenti asetilxolini təsirdən salır. Ona görə də ase- tilxolin uzun müddət təsir göstərə bilmir.
Tüpürcəyin reflektoru olaraq ifrazının sxemi. 1. Dilin reseptorları; 2. Dilin reseptorlarından oyanmanı aparan afferent neyron; 3. EİTcrent neyron; 4. tüpürcək vəzisinə oyanmanı nəql edən effektor- sekretor sinir; 5. Tüpürcək vəzi və onun axarı; 6. Uzunsov beyində tüpürcək ifrazını tənzim edən mərkəz.
222 downloaded from KitabYurdu.org Simpatik sinir uclarından da adrenalinin təsirinə oxşar simpatik maddəsi ifraz olunur. Sekretor sinirlər tüpürcək vəzilərinə və tüpürcək ifrazına təsir göstərdiyi kimi bu sinirlərin tərkibində gələn sinir lifləri hüceyrə və toxumalarda gedən maddələr mübadiləsinə təsir gös- tərir, hüceyrədaxili maddələr mübadiləsini nizama salır. Hüceyrədaxili maddələr mübadiləsinin sabitliyini mühafizə edən bu sinirlərə trofık sinirlər deyilir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi tüpürcək ifrazı mürəkkəb fizioloji hadisə olub, reflektor təbiətə malikdir. Ağıza qidanın qoyulması ilə tüpürcəyin ifraz olunmasına şərtsiz tüpürcək ifrazı refleksi deyilir. Adi həyat təcrübəsindən məlumdur ki, qidanın görünüşü, onun adının çəkilməsi qida ağıza düşmədən belə tüpürcək ifrazına səbəb olur. Bu yolla tüpürcək ifrazına şərti tüpürcək ifrazı refleksi deyilir. İ.İ.Pavlov və onun əməkdaşları öyrənmişlər ki, beyin qabığı orqanizmin bütün üzvlərinə təsir etməklə həmin üzvlərin fəaliyyətini dəyişdirdiyi kimi, tüpürcək vəzilərinin də fəaliyyətinə təsir göstərir. İ.İ.Pavlov şərti refleks yolu ilə tüpürcək ifrazının mexa- nizmini aydınlaşdırmışdır. Pavlov itə qida verməzdən əvvəl şərti qıcıqlardan istifadə etmişdir. Belə ki, hər dəfə qida verməzdən əvvəl zəng çalmış, sonra qida vermiş və hər dəfə tüpürcək ifrazına səbəb olmuşdur. Təcrübəni bir yerdə bir neçə dəfə təkrar etdikdən sonra qida vermədən zəngin səsinə tüpürcək ifraz olunur. Buna səbəb iki qıcığın (şərtsiz və şərti) eyni vaxtda mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif nahiyələrinə, xüsusən bu qıcıqlarda, şərti qıcığın beyin qabığına düşməsi lazımdır. Təkrar nəticəsində müxtəlif mərkəzlər arasında: yəni uzunsov beyindəki tüpürcək ifrazı mərkəzinə beyin qabığındakı nümayəndəliyi ilə eşitmə mərkəzi arasında müvəqqəti əlaqə yaranır, bu əlaqə möhkəmləndikdən sonra heyvana qida vermədən belə səs qıcığının təsirindən eşitmə mərkəzinin oyanması uzunsov beyindəki tüpürcək ifrazı mərkəzinə təsir edir və bununla tüpürcək ifrazına səbəb olur. 223 downloaded from KitabYurdu.org Qidalanma ilə əlaqəsi olmayan qıcıqların (zəng, işıq və s.) təsirinə qarşı yaradıla bilən şərti reflekslərə süni şərti reflekslər deyilir. Təbii qıcıqlandırıcıların təsiri altında yaradıla bilən və yaranmış şərti reflekslərə təbii şərti reflekslər deyilir.
Tüpürcək vəzilərində tüpürcəyin əmələ gəlməsini uzun müddət K.Lüdviqin filtrasiya nəzəriyyəsi kimi izah edirdilər. Lüdviqə görə tüpürcək vəzilərinə gələn arteriyalarda qan təzyiqinin yüksək olması sayəsində qanın duru hissəsi vəzilərə diffuz edir və tüpürcək əmələ gəlir.
downloaded from KitabYurdu.org Sonradan aparılan tədqiqatlar fıltrasiya yolu ilə tüpürcəyin əmələ gəlməsinin doğru olmadığında Lüdviq özü də yəqin etdi. Məlum oldu ki, tüpürcək vəziləri fəaliyyətdə olduğu zaman vəzi axarının təzyiqi, vəzə gələn qan damarlarının təzyiqindən iki dəfə artıq olur. Bundan əlavə tüpürcək əgər fıl- trasiya yolu ilə əmələ gəlsəydi qanın tərkibində olan üzvi maddələr və duzlar tüpürcəyin tərkibindəki maddələrə uyğun olardı. Lakin bunlar biri digərindən fərqləndikləri üçün tüpürcəyin sadəcə fıltrasiya yolu ilə əmələ gəlməsi ehtimalının düzgün olmadığını göstərir. Aparılan təcrübələrdən aydın olmuşdur ki, tüpürcək vəzilərin həyat fəaliyyəti sayəsində əmələ gəlir. Hüceyrələrin həyat fəaliyyəti onların oksigenə olan tələbatı ilə əlaqədardır. Ona görə də fəaliyyətdə olan vəzilərin oksigenə eh- tiyacı sakit halda olduqlarına nisbətən 2-3 dəfə artır. Udma. Formalaşmış qida kütləsinin ağızın üç şöbəsindən - ağız boşluğu, udlaq və qida borusundan keçəndən sonra udulur. Beləliklə, udma prosesi üç fazanı - ağız, udlaq və qida borusu özündə birləşdirir. Onlardan ancaq birinci iradi xarakterə malikdir. Ağız boşluğu və udlağm eninəzolaqlı əzələsi mərkəzi sinir sistemindən daxil olan sinir impulslarının təsiri altında yığılır, onlar olmadıqda isə boşalmış vəziyyətdə olur.
qalxır və qida kütləsinin bir hissəsini ağız boşluğunun ortasına, yəni dilin kökü ilə sərt damağın arasına itələyir (şəkil 7A). Dodaqlar və çənələr birləşir yumşaq damaq qalxır və dilin ön tərəfi qida kütləsini udlağm yuxarı hissəsinə itələyir (şəkil 7B). Yumşaq damaq və udlağm yığılan əzələsi, burun udlağı ağız boşluğundan ayıran arakəsmə əmələ gətirir. Dil qidanı arxaya itələyən zaman, tənəffüs reflektorı qısa müddətdə dayanır, qırt- laq qapağı yuxarı qalxır və bu zaman tənəffüs yolunun ağzını bağlayır (şəkil 7B). Qida kütləsinin təzyiqi ilə qırtlaq qapağı qırtlağın girişini örtür və qida hissəciyinin ora düşməsinin qarşısını alır. Udlağm və dilin əzələlərinin köməyilə itələnən qida kütləsi sürüşərək qida borusuna düşür (şəkil 7Q).
downloaded from KitabYurdu.org Beləliklə, ağız fazası iradi xarakter daşıyır, qida kütlə- sinin udlağa daxil olması ağız boşluğu və udlağın reseptorları- nın qıcıqlanması hesabına şərtsiz refleksə səbəb olur. Afferent impulslar udlağı innervasiya edən hərəki neyronlara dil-udlaq siniri və azan sinirin yuxarı qırtlaq lifləri vasitəsilə verilir. Normada yaşlı adam sutkada 600 qədər udma hərəkətləri ye- rinə yetirir. Bunlardan 200-ü yemək vaxtı, 350-si ayıqlıq, 50-si isə yuxuda yerinə yetirilir. Qida borusu fazası. Qida kütləsi 25-35 sm uzunluğunda olan qida borusunun yuxarıda olan sfmkterin keçdikdən so- nra əzələvi qida borusuna daxil olur. Qida borusu xaricdən uzunsov, daxildən isə sirkulyar (dairəvi və həlqəvi) əzələdən ibarətdir. Qida borusunun yuxarı üçdə biri eninəzolaqlı əzələ- dən, aşağı üçdə ikisi isə saya əzələdən təşkil olunub. Qida bo- rusu əsasən azan sinir vasitəsilə innervasiya olunur. Qida bo- rusunun yuxarı hissəsinin eninəzolaqlı əzələləri somatik lifləri innervasiya olur, aşağı hissəsinin saya əzələləri isə mədə- bağırsaq traktı üçün tipik olan avtonom innervasiyaya malik- dir (şəkil 2). Qida borusunun yuxarı şöbəsində udma prosesi zamanı davam edən yığılma birinci peristaltika adlanır (şəkil 7). İkinci peristaltika qida kütləsi qalığın təsirindən yaranan və qi- da borusunun özündən daxil olan afferent impulsların təsirindən yaranır. Udma zamanı qida bo- rusu ilə su 1 san., selik kütlə 5 san., bərk hissəciklər isə 9-10 san. Mədəyə çatır. Qida borusunun aşağı hissəsinin sfınkteri açılaraq qidanı mədəyə buraxır. Bu bo- şalma, yəni sfmkterin açılması reflektorı xarakter daşıyır və azan sinirin təsiri altında yerinə yetirilir. Beləliklə, yuxarıda qeyd olunanlara əsaslanaraq, demək
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|