Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

171 

downloaded from KitabYurdu.org

12.14.  Qazların qan vasitəlsilə daşınması 

Parsial  təzyiq  fərqlərinə  uyğun  olaraq  ağciyərlər  alveol- 

larından  O

2

  qana  və  CO

2

  qandan  alveolyar  havaya  keçir.  Hər  iki 

proses qanda bu qazların qatdığından çox asılıdır. Ona daxil olan 

oksigenin az hissəsi onun maye mühitində plazmada həll olur, çox 

hissəsi qan hüceyrələrinin bir növü olan eritrosit- lərə diffuziya edir. 

Burada  oksigen  qismən  eristrositlərin  sto-  plazmasında  həll  olur, 

amma  onun  əsas  kütləsi  eritrositlərdəki  hemoqlobin  zülalı  ilə 

birləşir. 

Hemoqlobin (Hb) xromoproteid təbiətli zülal və ya tənəffüs 

piqmenti  olub,  O

2

  daşmmasınba  çox  böyük  rol  oynayır.  Böyük 

ölçüləri və qlobal  halında fəza konformasiyası  olan He molekulu 

özündə 4 atom dəmir (Fe

++

) saxlayır. Bu dəmir atomları onun hem 

adlanan qeyri-zülal hissəsində yerləşir və O

2

-Ə çox hərisdir. Onunla 

tez  (0,2  saniyədə)  oksidləşir  və  FeO-ə  çevrilir.  Nəticədə 

oksihemoqlobin  (Hb02) adlanan da-  vamsız birləşmə əmələ  gəlir. 

100  ml  qanda  olan  Hb  19-20  ml  O

2

  daşıya  bilər.  Alveol 

kapillyarlarda olan hemoqlobin oksi- gentutucu əsas substratdır. 

Hb + 0

2

^Hb0

2

 

Oksigen  ilə  zəngin  olan  qan  orqanizmin  toxuma  və  or-

qanlarına çatdıqda qida maddələri ilə birlikdə mühitin porsial təzyiq 

və ya konsentrasion fərqlərinə görə ona diffuziya edir. Bu zaman 

qandakı 02-nin çox hissəsi, o cümlədən Hb ilə dis- sosiasiya etmiş 

atomlar  oksigeni  qandan  toxuma  mayesinə  keçir.  Hb  oksigenin 

ayrılması reaksiyası (Hb02-nin disossiasiya- sı) tez həyata keçir, Hb 

bərpa olur və O

2

 ayrılır. 

Hb0

2

<^Hb + 0

2

 

Oksigenin  hüceyrələrə  diffuziyası  zamanı  hüceyrələrin 

metobolik prosesləri nəticəsində əmələ gələn CO

2

 qana keçir və O

2

 

kimi qismən qanın plazmasmda həll olur, qismən tez bir zamanda 

Hb  ilə  birləşir,  nəticədə  karbooksihemoqlobin  (HbC02)  adlanan 

davamsız  birləşmə  əmələ  gəlir.  Orqan  və  toxumalarda  CO

2

  ilə 

zənginləşən qan ağciyər kapillyarları və al- 

172 

downloaded from KitabYurdu.org

veolları  səviyyəsində  ondan  azad  olur,  alveol  havasının  tərkibinə 

keçir.  Alveol  kapillyarlarında  qandakı  HbCCh-nın  Hb  və  CO

2

 

dissosiasiyası tez baş verir: 

HbC0

2

 -» Hb + C0

2

 

Bərpa  onlunan  Hb  burada  tezliklə  oksigenlə  birləşir  və 

orqan və toxumalara doğru daşınır. Oksigen və karbon qazının qan 

vasitəsilə  və  əks  istiqamətlərə  daşınması  orqanizm  üçün  olduqca 

vacib prosesdir. Böyük və kiçik qan dövranları qazların daşınmasını 

təmin edən əsas sirkulyativ mexanizmdir. Ümumi qan dövranının 

həcmi  və  sürəti  qazlar  mübadiləsi  üçün  mühüm  amillər  hesab 

olunur. 

12.15.  Daxili toxuma (və ya hüceyrə) tənəffüsü 

Çoxhüceyrəli orqanizmlərdə bədən hüceyrələrinin ço- xusu 

daxili orqan və toxumaların bütün hüceyrələri xarici mühitdən 02-

ni bilavasitə ala bilmir. Dəri, qəlsəmələr və ağciyərlər ilə tənəffüs 

edən heyvanlarda, o cümlədən insanda orqanizmin hüceyrələri 

02

-

ni ancaq tənəffüs orqanlarının köməyilə ala bilirlər. 

Orqanizmin  daxili  maye  mühitini  (toxuma  mayesi,  he- 

molimfa, qan) keçən O

2

 bu mühitlərdə bilavasitə və ya müəyyən ara 

mərhələləri  keçərək  hüceyrələrin  xarici  örtük  mem-  branlarından 

(plazmatik  membranlardan)  sitoplazmaya  doğru  diffuziya  edir. 

Oksigenin qandan hüceyrələrarası mayeyə nüfuz etməsi nəticəsində 

burada onun miqdarı artır, hüceyrədəki  O

2

  daim  sərf  olunduğuna 

görə burada onun qatılığı azalır, nəticədə plazmatik membranın hər 

iki tərəfində yaranan parsial təzyiq fərqləri qanın hüceyrəni əhatə 

edən  maye  mühitindən  hüceyrənin  daxilinə  doğru  diffuziyasma 

səbəb olur. 

İnsanda arterial qanın hər 100 ml-də 19-20 ml həll olunmuş 

və ya hemoqlobinlə birləşmiş O

2

 olur. Venoz qanın hər 100 ml-də 

isə oksigenin miqdarı 12 ml-ə yaxındır. Deməli, hüceyrələr arterial 

qandan təxminən 7 ml-ə qədər O

2

 mənimsəyə bilir. İnsan orqanizmi 

sakit halda dəqiqədə 250 ml, fiziki 

173 

downloaded from KitabYurdu.org

iş zamanı 5000-4000 ml O

2

 sərf edir. Orqanizmin müxtəlif or- 

qan və toxumalarının O

2

-Ə olan tələbatları müxtəlifdir (cədvəl 1). 

Ona görə də, hər bir növ hüceyrə daxilində oksigenin konsen- 

trasiyası müxtəlifdir və qazm diffuziyası bundan sox asılıdır. 

02

-nin hüceyrə membramndan daxilə nüfuz etməsi ümumi dif- 

fuziya qanunları üzrə həyata keçir. 

Cədvəl 1 

İnsan orqanizminin bəzi toxuma və orqanlarında O

2

 sərfi 

Toxuma və ya orqanlar

 

O

2 sərfi (orqanizmdə olan ümumi O2 

görə %-lə)

 

Baş-beyin toxuması

 

Skelet əzələləri Ürək əzələsi 

Böyrəklər Qaraciyər

 

25% (4 yaşdan kiçik olan uşaqlarda 50%-

ə qədər)

 

Ağciyərlər

 

5%-dən  (sakit  tənəffüs  zamanı)  30%-ə 

kimi (iradi hiperventiliyası zamanı)

 

Hüceyrələrə daxil olan oksigen əvvəlcə onların  daxili maye 

mühitində  (sitoplazmasında)  həll  olur  və  sonra  əsasən 

mitoxondrilərin,  onların  daxili  matriks  hissəsinə  diffuziya  edir. 

Mitoxondrilərin  xarici  membranı  hüceyrə  membranı  Kimi  O

2

-  ni 

asanlıqla  özündən  keçirə  bilir.  Mitoxondrilərdə  müxtəlif  tənəffüs 

fermentləri  var  və  onlar  oksigenin  metobolik  reaksiyalara 

qoşulmasını  təmin  edir.  Mitoxondrilərdə  həyata  keçən  Krebs 

tsikllərinə  aid  metobolik  reaksiyalar  zənciri  qida  maddələrini 

mono- və disaxaridlərin (qlükoza, saxaroza və s.) yağ turşuları və 

aminturşuların oksidləşərək parçalanması  çoxlu O

2

  tələb  edir.  Bu 

reaksiyalar  nəticəsində  hüceyrələrdə  orqanizm  üçün  lazım  olan 

enerji  hasil  olur.  Daxili  tənəffüsün  əsas  fizioloji  funksiyası  bu 

proseslərin təmin olunmasına yönəlmişdir. 

Orqanizmin  hüceyrələrində  oksigenin  mənimsənilməsi  ilə 

əlaqədar  olaraq  CO

2

  əmələ  gəlir.  Onun  əsas  mənbəyi  qida 

maddələrinin oksidləşməsi və parçalanmasıdır. Hüceyrədə hər bir 

qlükoza molekulu tam oksidləşdikdə (yandıqda) 6 moleku- la H

2

O 

və 6 molekula CO

2

 ayrılır: 

174 

downloaded from KitabYurdu.org

C

6

H

l2

0

6

 + 60

2

 -» 6H

2

0 + 6C0

2

 T 

Bu qayda ilə hüceyrələrdə çoxlu miqdarda CO

2

  yığılır  və 

onlar  bundan  azad  olmalıdır.  Daxili  tənəffüsün  bir  tərəfi  O

2 

mənimsəməkdirsə, o biri tərəfi CO

2

 hüceyrələrdən xaric etməkdir 

(şəkil  12A).  Yüksək  metobolik  aktivliyi  olan  hüceyrələrdə  (sinir 

hüceyrələri, əzələ lifləri və s.) CO

2

 daha çox əmələ gəlir. O zərərli 

məhsuldur  və  hüceyrələrdən  mütləq  çıxarılmalıdır.  CO

2

  qana 

keçməsi  və  ağciyərlərə  daşınması  daxili  və  xarici  tənəffüsdə 

mühüm yer tutur. 

Toxuma  və  hüceyrələrdə  karbon  qazının  miqdarı  qana 

nisbətən çox olduğuna görə o asanlıqla qanın plazmasına keçir və 

hemoqlobinlə  birləşir.  Qeyd  edildiyi  kimi  CO

2

  diffuz  qabiliyyəti 

oksigeninkindən  20  dəfə,  bəzi  məlumtlara  görə  hətta  30  dəfə 

çoxdur. Venoz qanda bu qazın parsial təzyiqi alveol havasında olan 

CO

2

 parsial təzyiqindən 6-8 mm civə sütunu qədər yüksəkdir, ona 

görə venoz qanından CO

2

 alveollara diffu- ziyası baş verir. 

Qanın plazmasında ancaq cüzi miqdarda (~3%) karbon qazı 

həll  olur,  10%-ə  qədər  CO

2

  karbooksihemoqlobin  (HbCCh)  ilə, 

qalan hissəsi isə karbon turşusu (H

2

CO

3

) halında daşınılır. Alveol 

kapillyarlarında H

2

CO

3

 dissosiasiyaya uğrayaraq Hb, H

2

O və CO

2

 

ayrılır. Əmələ gələn CO

2

 alveol mem- branlarından xaricə diffuziya 

edilir.  Orqanizmdə  daxili  tənəffüsün  intensivliyi,  orqanizmdən 

karbon qazının xaric edilməsi ilə sıx bağlıdır. CO

2

 nə qədər sürətlə 

xaric  edilərsə,  qan  bir  o  qədər  sürətlə  oksigenləşir,  hüceyrələrdə 

metobolik oksid-  ləşmə prosesləri  bir o qədər artır. Belə bir faktı 

qeyd  edək.  CO

2

  toxumalardan  qana  daxil  olması  sayəsində 

hemoqlobinin  02-ə  olan  hərisliyi  xeyli  aşağı  düşür.  Qanda  O

2

 

yüksək parsial təzyiqi CO

2

 parsial təzyiqindən xeyli asılıdır. 

Venoz  qanda  olan  karbon  qazının  çox  hissəsi  karbonat 

turşusu  qazları  şəklində  plazma  və  qırmızı  qan  cisimciklərin 

tərkibində  az  bir  hissəsi  isə  həll  olmuş  və  karbohemoqlobin 

şəklində olur. 

Toxuma  hüceyrələrində  əvvəlcə  eritrositlərin  membra- 

nında 

HCO3 

turşusu  əmələ  gəlir.  Qanda  əmələ  gələn 

H2CO3 

davamsız birləşmə olub, H

+

 və 

HCO-3 

ionlarına parçalana bi- 

175 

downloaded from KitabYurdu.org

lir-C0

2

+H

2

0<^H

2

C0

İ

-^H

+

HC0

İ

  ■  Eritrositlərdə  gedən  bu  re-

aksiyanı,  ancaq  atmosfer  təzyiqdə,  oksigen  aclığı  zamanı  fəallığı 

artan karboanhidraza fermenti sürətləndirir. Nəzərə almaq lazımdır 

ki,  toxuma  kapillyarlarında  CO

2

  gərginliyi  çox  olduğundan  H

2

O 

eritrositə keçir. Ağciyərlərdə əksinə olduğu üçün H

2

O eritrositdən 

plazmaya  daxil  olur.  Lakin  bu  prosesdə,  yəni  CO

2

  qana,  ordan 

alveola keçməsində yaranan təzyiqlər fərqi əsas rol oynayır. Bu fərq 

CO

2

 üçün toxuma mayesində 60 mm. Hg.st, arterial qanda isə 40 

ml  Hg.st  təşkil  edir  və  nəticədə  CO

2

  qana  diffuziya  edir. 

Ağciyərlərdə  Hb  hamısı  HbCh  çevirdiyi  üçün  CO

2

  xaric  olması 

sürətlənir.  Toxumalarda  isə  qanda  olan  HbCE-inin 

02

-ni  qandan 

toxuma  hüceyrəsinə  verir,  mübadilə  məhsulu  olan  CO

2

  isə  qana 

keçir (şəkil 12 A, B). 

Eritrosıt 

Plazma Hüceyrə 

 

Eritrosit 

Plazma Alveolyar 

 

Şəkil 12. 

Qazlar mübadiləsində (toxuma və ağciyərlərdə) 

eritrositlərin iştirakı. 

176 

downloaded from KitabYurdu.org

12.16.  Bətndaxili inkişaf dövründə tənəffüs 

Embrional  inkişaf  dövründə  dölün  qaz  mübadiləsi  ana 

uşaqlığı ilə döl arasında əlaqə  yaradan cift və ya döl qan dövranı 

vasitəsilə həyata keçirilir (şəkil 13). Bunun üçün ana qanı uşaqlıq 

arteriyası ilə kiçik boşluqlara - xovlararası sahələrə və ya lakunalara 

axır. Dölün qanı isə göbək çiyəsi arteriyası vasitəsilə ciftə verilir. 

Burada xovlararası sahədə kapillyar toru əmələ gətirir. Ana ilə döl 

qanı arasında diffuziya baryerinin qalınlığı 3,5 mkm təşkil edir. 

 

Şəkil 13. İnsanda döl qan dövranı. 

Rəqəmlər qanda 

P

0ı

 

uyğun gəlir (mm.Hg.st). 

GA - göbək çiyəsi arteriyası; ABV - 

aşağı boş vena; 

Qar V - qaraciyər venası; 

AA - ağciyər arteriyası; 

1- sağ mədəcik; 

3 - sağ qulaqcıq; 

GV - göbək çiyəsi venası; 

QV - qapı venası; 

YBV - yuxarı boş vena; 

Ar. A - arteriya axacağı (Botal axacaq); 

2 - sol mədəcik; 

4 - sol qulaqcıq. 

177 

downloaded from KitabYurdu.org

Qaz mübadihsi. Ana qanı xovlararası nahiyələrdə P

0j

 

qarışığı yerli fərqlər hesabına sirkulyasiya edir, alveollarda isə qaz 

qarışığı diffuziya hesabına daimi yerini dəyişir. 

_  Göbək  çiyəsi  venası  (GV)  venoz  axar  (VA)  vasitəsilə  həm 

aşağı boş venaya (ABV), həm də qapı venasından (QV) axan qana 

tökülür,  nəticədə  qaraciyər  venası  (qar.  V)  ilə  venoz  qan  qa-

raciyərlərdən  ABV  qayıtdığı  üçün  qanda  oksigenin  miqdarı  xeyli 

azalır. Sonra qan sağ qulaqcığa (SQ) tökülür və burada yuxarı boş 

vena (YBV) ilə gələn dezoksiqennizasiya olunmuş qan ilə qarışır. 

Lakin YBV və ABV vasitəsilə sol qulaqcığa daxil olan qanın çox 

hissəsi sağ qulaqcıqdan oval dəlik vasitəsilə sol qulaqcığa, ordan isə 

beynə və ürəyə istiqamətlənir. 

Qanın  müəyyən  hissəsi  isə  sol  qulaqcıqlardan  ağciyər  ar-

teriyası  ilə  ağciyərlərə  gedir.  Lakin  onun  çox  hissəsi  ağciyərə 

çatmadan arteriya və ya Botal axacağı ilə digər orqanlara verilir. 

Döldə ağciyərlər tənəffüsdə iştirak etmir. Oksigenlə zəngin 

qanı isə daha çox qaraciyər, beyin və ürək alır. 

Uşaq anadan olandan sonra, göbək ciyəsinin kəsilməsindən 

sonra, uşaq orqanizmində hipoksiya və P

co

 miqdarı 

çoxalır  (hiperkapniya).  Ola  bilsin  ki,  anadan  olandan  sonra 

xemoreseptorlara qarşı hissiyyat artır, qanda P

co

 artması hu- 

moral  yolla,  mühitin  ana  bətni  ilə  müqayisədə  mühitin  soyuq 

temperaturunun  dəri  reseptorlarma  təsiri  nəticəsində  əmələ  gələn 

oyanmalar  baş-beynin  uzunsov  beyindəki  nəfəsalma  (insprator) 

mərkəzinə verilir. Uzunsov beyindən oyanmalar  sinirlər vasitəsilə 

tənəffüs əzələlərinə nəql olunur. Nəticədə, tənəffüs. əzələsi yığılır, 

döş  qəfəsi  böyüyür,  hava  ağciyərlərə  daxil  olur,  ilk  tənəffüs  - 

nəfəsalma baş verir. Bu proses uşağın anadan sağlam doğulduğunu 

göstərir. 

12.17.  Ağciyərlərin ventilyasiyasmın idarə edilməsi. 

Reseptorlar. Tənəffüsün tənzimi 

Ağciyərlərin başlıca  funksiyası  qanda P

02

  və  Pco

2

  normal 

səviyyələrini qoruyub saxlamasıdır. Orqanizmdə 0

2

 udul 

178 

downloaded from KitabYurdu.org

ması  və  orqanizmdən  CO

2

  ayrılması  geniş  şəkildə  dəyişilsə  də 

normada P

02

 və Pco

2

 kifayət qədər sabit səviyyələrdə saxlanılır. Bu 

qəribə  tənzimləmə  ağciyərlərin  ventilyasiyasının  incə  idarə 

edilməsi sayəsində həyata keçir. 

Tənəffüs sisteminin tənzimi üç əsas elementi özündə bir-

ləşdirir. Həm xarici, həm də daxili mühitdən: 

1)  məlumatları  qəbul  edən  və  mərkəzi  tənzimləmə  sisteminə 

nəql edən reseptorlar; 

2)  baş-beyində  yerləşən  mərkəzi  tənzimləmə  sistemi.  Burada 

məlumatlar  analiz  və  sintez  olunur  və  buradan  da  tənəffüs 

əzələlərinə siqnallar göndərilir; 

3)  ağciyərlərin  ventilyasiyasım  birbaşa  həyata  keçirən  ef- 

fektorlar (tənəffüs əzələləri). 

 

Xemoreseptorlar, 

Tənəffüs əzələləri 

ağciyər 

reseptorları və 

digər reseptorlar 

Şəkil 14. Tənəffüs sisteminin əsas elementləri. 

Əvvəlcə  müxtəlif  reseptorlardan  məlumatlar  mərkəzi 

tənzimləmə  sisteminə  (MSS)  daxil  olur,  ordan  isə  tənəffüs  əzə-

lələrinə  sinir  siqnalları  nəql  olunur.  Bu  əzələlərin  fəallığının  də-

yişməsi  ağciyərlərin  ventilyasiyanın  dəyişməsinə,  bu  da  öz  növ-

bəsində reseptorlar a oyandırıcı təsiri azaldır (mənfi əks əlaqə). Biz 

görürük ki, effektorların fəallığının yüksəlməsi reseptorlardan baş-

beyinə  daxil  olan  siqnalların  zəifləməsinə  səbəb  olur  (məsələn, 

arterial qanda P

COı

 aşağı düşməsi hesabına). 

Tənəffüsün avtomatizmi baş-beyin sütununda sinir im- 

179 

downloaded from KitabYurdu.org

pulslarının  yaranmasına  əsaslanır.  Əgər  tənəffüs  ir  adi  tənzim 

olunarsa,  onda  baş-beyin  yarımkürələrinin  qabığı  avtomatiz-  min 

bu mərkəzlərini özünə tabe etdirir. Bundan başqa bir çox hallarda 

ona siqnallar beynin digər şöbələrindən də daxil ola bilər. 

Uzunsov  beynin  tənəffüs  mərkəzində  müxtəlif  qıcıqların 

təsirindən  əmələ  gələn  sinir  impulsları  tənəffüs  əzələlərini 

innervasiya  edən  onurğa  beyninin  ön  buynuzlarındakı  hərəki 

metoneyronlara daxil olur. 

Diafraqmanı  innervasiya  edən  diafraqma  sinirinin  mo- 

toneyronları  onurğa  beynin  III-IV  boyun  seqmentlərində,  qa- 

bırğaarası  əzələləri  innervasiya  edən  qabırğaarası  sinirlərin 

motoneyronları  isə  döş  seqmentlərinin  ön  hərəki  buynuzlarında 

yerləşir. Onurğa beynin  boyun və döş seqmentləri arasında kəsik 

apardıqda qabırğa tənəffüsü dayanır, diafraqma tənəffüsü isə davam 

edir.  Əksinə,  kəsik  uzunsov  beyinlə  onurğa  beyni  arasında 

aparılarsa, tənəffüs tamamilə dayanır və heyvan tələf olur. 

İlk  dəfə  1812-ci  ildə  Leqallua  quşların  beynini  kəsməklə 

tənəffüs  mərkəzinin  uzunsov  beyində  yerləşdiyini  müəyyən  et-

mişdir. 

1842-ci  ildə  isə  Flurans  uzunsov  beynin  müəyyən  şöbə-

lərini  zədələməklə  tənəffüs  mərkəzinin  uzunsov  beyində,  IV 

mədəciyin dibində yerləşdiyini tam və qəti olaraq göstərdi və ona 

«həyat mərkəzi» (nodus vitalis) adını verdi. 

1885-ci  ildə  N.A.Mislavski  uzunsov  beyin  retikulyar 

formasiyasında  yerləşən  tənəffüs  mərkəzinin  iki  komponentdən  - 

nəfəsalma  (inspiratio)  və  nəfəsvermə  (expiratio)  mərkəzlərindən 

ibarətdir. 

Lumsden  istiqanlı  heyvanlar  üzərində  apardıqları  təc-

rübələrlə  uzunsov  beyindəki  inspirator  və  ekspirator  mərkəzlə-

rindən əlavə, varol körpüsünün yuxarı hissəsində daha bir mərkəz 

pnevmotaksis  mərkəzinin  olduğunu  müəyyən  etdi.  Varol 

körpüsündə  yerləşən  pnevmotoraks  mərkəzi  aşağıda  yerləşən 

nəfəsalma və nəfəsvermə mərkəzlərinin fəaliyyətini tənzimləməklə, 

normal tənəffüs hərəkətlərini təmin edir (şəkil 15). 

180 

downloaded from KitabYurdu.org

 

Şəkil 15. 

1-pnevmataksis mərkəz; 2-inspirator mərkəz (kiçik nöqtələr); 3-

ekspirator mərkəz (iri nöqtələr). 

Reseptorlar. Tənəffüs əzələlərinə diafraqma qabırğaara- sı 

əzələlər,  qarın  divarı  əzələləri  və  əlavə  əzələlər,  məsələn,  döş  - 

körpücük-məməyəbənzər  əzələlərə  aid  edilir.  Tənəffüsə  nəzarət 

üçün  bütün  bu  əzələ  qruplarının  nizamlı  işi  tənzimləmə  mərkəzi 

tərəfindən  idarə  olunur.  Bu  mərkəzin  işində  yeni  anadan  olmuş, 

yarımçıq  doğulmuş  uşaqlarda  ölümlə  nəticələnən  pozğunluq 

müşahidə edilir. 

Tənəffüsün  tənzimində  iştirak  edən  reseptorlar  mühiti  və 

mərkəzi olmaqla iki qrupa ayrılır. Burada əsas rol oynayan mühiti 

və  mərkəzi  xemoreseptorlardır.  Mühiti  və  ya  periferik 

xemoreseptorların əsas kütləsi ümumi yuxu arteriyaların ayrıldığı 

sahədə  karotid  cisimiciklərində  yerləşir.  İnsanda  tənəffüsün 

tənzimində  karotid  cisimciyində  yerləşən  xemoreseptor-  lar  çox 

böyük rol oynayır. Karotid cisimciklərdən axan qanın xüsusi çəkisi 

çox yüksəkdir (20 ml/dəq. qram), ona görə də burada O

2

 arteriya 

venoz  fərqi  tez  hiss  edilir  və  məlumat  tezliklə  mərkəzi  sinir 

sisteminin  tənəffüs  mərkəzlərinə  verilir.  Bu  xe-  moreseptorlar 

arterial qanda P

02

 və PH azalmasına və Pco

2

 

181 

downloaded from KitabYurdu.org

artmasına  karotid  sinisunda  olan  xemoreseptorlar  çox  həssasdır. 

Qanda  tənəffüs  qazlarının  konsentrasiyasımn  cüzi  dəyişik-

liklərindən  onlarda  impulslarınm  tezliyi  dəyişə  bilər.  Aortanm 

xemoreseptorlarma  qanda  PH  azalmasına  nisbətən  karotid 

cisimciklərin xemoreseptorları daha tez reaksiya verir. 

Ağciyərlərdə isə üç cür reseptorlar mövcüddür: 

1.  Tənəffüs  yollarının  saya əzələlərinə birləşən  -  ağciyərlərin 

gərilmə reseptorları. Bu reseptorlar ağciyərlərin gərilməsi- nə qarşı 

reaksiya verir. Bu reseptorlardan oyanmalar azan sinirin iri mielin 

lifləri ilə nəfəsalma əzələlərinə nəql olunur. 

2.  Qələvi  qazların,  nikotin  turşusunun,  toz  və  soyuq  havanın 

təsirinə  qarşı  reaksiya  verən  -  irritant  reseptorlar.  Bu  reseptorlar 

tənəffüs  yolunun  epitel  hüceyrələri  arasında  yerləşir.  Bu 

reseptorlardan əmələ gələn oyanmalar uzunsov beynin mielin lifləri 

ilə  nəql  olunur  və  reflektoru  olaraq  bronxların  daralmasına  və 

hiperepnoeyə səbəb olur. 

3.  J-  reseptorlar  -  bu  reseptorlar  alveol  divarlarında  olan 

kapillyarların  yanında  yerləşir.  Bu  reseptorlardan  siqnallar 

mielinziz  azan  sinir  lifləri  ilə  tədricən  nəql  olunur  və  sakit  tə-

nəffüsün tezliyini qaydaya salır. 

Yuxarıda  adları  çəkilən  reseptorlardan  başqa,  burun 

boşluğunun və yuxarı tənəffüs yollarının reseptorlarının mexaniki 

və kimyəvi qıcıqladırılması reflektoru olaraq - öskürmə, asqırma və 

bronxların daralmasına səbəb olur. 

Oynaq  və  əzələlərin,  arterial  baroreseptorlarm,  ağrı  və 

temperatur  reseptorlarda  tənəffüsün  stimulyasiyasmda  iştirak  edə 

bilir. Normal halda tənəffüsün tənzimində əsas  amil  kimi  arterial 

qanda olan  P

COı

 miqdarı oynasa da,  P

cq

,  P

(h

 və PH arterial  qanda 

dəyişikliyinə və həmçinin fiziki yükə qarşı kompleks reaksiyasının 

da tənəffüs tənzimi üçün xüsusi əhəmiyyəti var. 

Tənəffüsün  tənzimi.  Xarici  tənəffüs  funksiyalarını  təmin 

edən tənəffüs hərəkətlərinin tənzimlənməsi orqanizm toxumalarının 

02-nə  olan  tələbatını  təyin  edir.  Tənəffüsün  idarə  olunması 

tənəffüsün dərinliyi və tezliyinin dəyişməsi ilə həyata keçirilir. 

Tənəffüsün idarə olunmasının mərkəzi sinir strukturları