Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

127 

downloaded from KitabYurdu.org

kapillyarların  divarlarını  təşkil  edən  hüceyrələrin  fəal  sekretor 

fəaliyyətidir. Limfanm əmələ gəlməsində əsas proses süzülmə- dir. 

Lakin  kapillyarların  divarlarındakı  hüceyrələr  də  müəyyən 

maddələr ifraz etməklə limfanm yaranmasında fəal rol oynayırlar. 

Limfanın  tərkibi.  Limfanm  xüsusi  çəkisi  1017-yə  qədər 

olub, qələvi reaksiyalı, sarımtıl rəngli maye olub, əsas plazma- dan, 

yəni  onun  tərkibində  amin  turşusu,  yağlar,  qlükoza,  CO

2

,  sidik 

cövhəri, 94-95% su, zülal, albumin, fribronogen və s. ida- r ətdir. 

Bağırsaqlardan  axan  limfada  südü  xatırladan  yağlar, 

qaraciyərdən  axan  limfada  zülallar,  endokrin  vəzilərdən  axan 

limfada  hormonlar  çox  olur.  Limfa  qan  kimi  laxtalana  bilir. 

Qaraciyərdə olan limfanm 100 ml-də 6 qr-dan çox bağırsaqda olan 

100 ml limfada 4 qr-dan çox zülal olur. Döş axacağında olan 100 

ml limfada zülal 3-5 qr təşkil edir. Yağlı qida qəbul etdikdən sonra 

döş axacağında yağın miqdarı 2% arta bilər. Limfa kapillyarlarının 

divarından  limfaya  daxil  olan  bakteriy-  alar  limfa  düyünlərində 

parçalanıb və zərərsizləşdirilib xaric edilirlər. 

Limfa  kapillyarlarının  daxilində  olan  qapaqlar,  limfanm 

ürəyə doğru hərəkətində əsas rol oynayır. Limfa kapillyar- larmın 

divarı  -  yarımkeçirici  membrandır,  ona  görə  də  suyun  bir  hissəsi 

hüceyrəarası  mayeyə  (toxuma  mayesi)  ultrafıltrasiya  yolu  ilə 

qayıdır. Kolloid-osmotik təzyiq, həm limfa ka- pillyarlarında, həm 

də  intersistial  mayedə  eynidir,  lakin  hidro-  statik  təzyiq,  limfa 

kapillyarlarmda  hüceyrəarası  mayenin  hid-  rostatik  təzyiqindən 

yüksək  olur,  bu  isə  mayenin  ultrafıltrasiya-  sına  və  nəticədə 

limfanm  qatılaşmasma  səbəb  olur.  Bu  proseslərin  nəticəsində 

zülalların qatılığı üç dəfə artır. 

Limfanın  hərəkət  mexanizmi.  İbtidai  heyvanlarda  - 

reptililərdə  limfanın  hərəkətinə  yığıla  bilən  limfa  ürəklərinin 

divarlarında  olan  əzələ  qatı  yığılaraq  limfanı  hərəkət  etdirir. 

Damarların bu genişlənmiş hissəsinə limfa ürəkləri deyilir. 

Limfa  damarlarının  təqəllüsü  zamanı  limfanm  hərəkəti 

ancaq bir istiqamətdə olur. Çünki limfa damarlarında da ve- 

128 

downloaded from KitabYurdu.org

nalarda  olduğu  kimi  qapaqlar  vardır.  Bu  qapaqlar  limfanı  ürəyə 

doğru buraxır və geri axmasına mane olur. Limfanm ürəyə doğru 

hərəkətinə  döş  qəfəsində  yaranan  mənfi  təzyiq  və  əzələlərin 

yığılması  səbəb  olur.  Gün  ərzində  insanın  döş  limfa  axacağı  ilə 

qana  1200-1600  ml  limfa  qayıdır.  Limfa  çox  yavaş  hərəkət  edir. 

Belə  ki,  atın  boyun  limfa  damarında  limfanm  hərəkət  sürəti 

dəqiqədə  240-300  mm-dir.  Fizioloji  eksperimentlər  vasitəsilə 

böyük  limfa  damarlarına  gələn  simpatik  sinir  liflərini 

qıcıqlandırmaqla limfa damarlarında gedən dəyişiklikləri müşahidə 

etmişlər. 

Ağrı  qıcığı,  karotid  sinusda  təzyiqin  artması  və  bir  çox 

orqanların  reseptorlarının  qıcıqlandırılması  zamanı  limfa  cə-

rəyanının reflektoru dəyişilməsi müəyyən edilmişdir. 

Hirudin,  histamin,  adenozin  trifosfat  kimi  kimyəvi 

maddələr limfa damarlarına genəldici təsir göstərir. 

Əzələ  və  orqanların  hərəkəti  limfa  kapillyarlarını  sıxır. 

Arteriolların genişlənməsi (a) onlarla əzələ lifləri arasında yerləşən 

limfa  kapillyarlarının  sıxılmasına  səbəb  olur,  bununla  giriş 

qapaqları bağlanır. Arteriolların sıxılması (b) zamanı, əksinə giriş 

qapaqları açılır və intersistal maye limfatik kapillyar- lara daxil olur 

(şəkil 8 A.B.). 

Hüceyrəarası  təzyiqi  artıran  hər  hansı  bir  amil  həmçinin 

limfanm  hərəkətini  də  yüksəldir.  Qan  kapillyarlarının  ke- 

çiriciliyinin  artması,  kapillyarlarda  təzyiqin  artması,  plazmada 

kalloid-osmotik  təzyiqin  artması,  hüceyrəarası  mayedə  kallo-  id-

osmotik təzyiqin artması və s. ümumiyyətlə təzyiqin 0 mm. Hg.st. 

yüksək olması limfa cərəyanını 20 dəfə artırır. 

Qeyd  etdiyimiz  funksiyanın  yerinə  yetirilməsində  ən  fəal 

iştirakçı limfa nasoslarıdır. Belə ki, limfa damarlarından olan döş 

axarında limfa nasosu 50-dən 100 mm.Hg.st. qədər təzyiq yaradır. 

Sakit  vəziyyətdə  döş  axarından  saatda  100  ml  qədər,  sağ  limfa 

axarından isə 20 ml qədər limfa keçir. Hər gün qan cərəyanına 2-3 

1 limfa daxil olur. 

129 

downloaded from KitabYurdu.org

11.9. Damarlarda qanın cərəyanının tənzimi mexanizmi 

Təsir  qüvvəsinə  görə  damarın  iki  cür  hərəki  sinirləri  var: 

damar  daraldan  -  vazokonstruktor  və  damar  genəldən  - 

vazodilatator  sinirlər.  1842-ci  ildə  A.P.Valter  qurbağanın  aşağı 

ətraflarını  innervasiya  edən  oturaq  sinirlərinin  simpatik  liflərini 

kəsdiklə  pəncə  damarlarının,  1851-ci  ildə  Klod  Bernar 

adadovşanının  boynunda  simpatik  sinirlərdən  birini  kəsdikdə  isə 

müvafiq  tərəfdə  qulağın  qan  damarlarının  genəldiyini  müşahidə 

etmişdir.  A.P.Valterin  və  K.Bernarın  bu  təcrübələri  ilə  qan 

dövranının tənzimi haqqında təlimin əsası qoyulmuşdur. 

K.Lüdviq apardığı təcrübədə təbil telini (shorda tüm- rani) 

qıcıqlandırarkən  tüpürcək  ifrazının  artdığını  və  buna  müvafiq 

tüpürcək  vəzi  damarlarının  genəlməsinə  təsir  etdiyini  müşahidə 

etmişdir. Bu təcrübə parasimpatik sinirin damar ge- nəldici təsirini 

göstərən ilk eksperimentdir. 

Qanda  PO

2

,  PCO

2

,  H

+

  qatılığmm,  süd  turşusu,  piruvat  və 

bəzi  digər  metabolitlərin  dəyişməsi  damarların  divarına  lokal 

(nahiyəvi)  təsir  edir.  Bu  təsir  damarların  divarında  olan  təzyiqə 

cavab verən xemoreseptorlar, həmçinin baroreseptor- lar tərəfindən 

sinir siqnallarına çevrilir və uzunsov beyindəki damarların hərəki 

mərkəzinə  nəql  olunur.  Mərkəzi  sinir  sisteminin  cavabını 

damarların  divarında  və  ürək  əzələsində  olan  saya  əzələ 

hüceyrəsinin  hərəki  vegetativ  innervasiyası  reallaşdırır.  Bundan 

başqa 

damarların 

divarında 

(vazokon-striktor- 

lar 

və 

vazodilatatorlar)  saya  əzələ  hüceyrələrinin  güclü  humo-  ral 

tənzimləmə sistemi və endotelin keçiriciliyi mövcuddur. Tənzimin 

aparıcı ölçüsü - sistemli arterial təzyiqdir. 

Öz-özünə  tənzim.  Toxuma  və  orqanların  (şəkil  2  B)  qan 

cərəyanını tənzimləmə qabiliyyəti öz-özünə tənzim adlanır. Çoxlu 

orqanların  damarları  qan  cərəyanını  nisbətən  sabit  saxlayan, 

damarların  müqavimətini  dəyişəcək  perfuziya  qan  təzyiqini 

kompensasiya edən daxili qabiliyyətə malikdir. 

Avtotənzim  mexanizmi  böyrəklərdə,  müsariqədə,  skelet 

əzələlərində, beyində, qaraciyərdə və ürək əzələsində fəaliyyət 

130 

downloaded from KitabYurdu.org

göstərir. 

Miogen  öz-özünə  tənzim.  Avtotənzim  saya  əzələ  hücey-

rəsinin  hissəvi  yığılma  cavabına  əsaslanır  -  bu,  miogen  av- 

totənzimdir.  Damarlarda  təzyiq  yüksəlməyə  başlayan  kimi  da-

marlar  dartılır.  Onun  damarı  əhatə  edən  saya  əzələ  hüceyrələri 

yığılır.  Qan  cərəyanının  azalması  damar  genəldici  maddələrin 

toplanmasına  səbəb  olur  və  damar  genəlir  (vazodilatasiya).  Qan 

cərəyanı  yüksələn kimi  bu maddələr  yox olur və vəziyyət  damar 

tonusun  saxlanmasına  səbəb  olur.  Temperaturun  artması  birbaşa 

damar  genəldici  təsir  edir.  Metabolizm  yüksəlməsi  nəticəsində 

toxumalarda  temperaturun  artması,  həmçinin  süd  turşusu  və  K

+

 

ionları beyin və skelet əzələlərinin damarlarını genəldir. Adenozin 

ürək  əzələsinin  damarlarını  genəldir  və  noradrenalinin  damar 

daraldan (vazokonstruktor) təsirinə mane olur. 

CÜ

2

-nin  baş-beyin  sütununun  damar  hərəki  mərkəzinə 

təsiri simpatik sinir sistemini fəallaşdırır və nəticədə bədənin bütün 

sahələrində skelet əzələləri müstəsna olmaqla, damarların ümumi 

daralmasına  səbəb  olur.  Bu  isə  arteriya  divarının  əzələ  qişasının 

daimi təqəllüs halında qalmasına, yəni mənfəz- lərinin daralmasına 

səbəb olur. Bu vəziyyət arterial tonus adını almışdır. 

_ 

Damar fəaliyyətinin tənzimində beyin qabığının rolu. İn-

sanda  beyin  qabığının  damar  fəaliyyətinə  təsirini  şərti  refleksin 

köməyilə öyrənmək olar. Bunun üçün əvvəlcə şərtsiz qıcıq verilir, 

bir  neçə  saniyə  sonra  şərti  qıcıqdan  istifadə  edilir  və  təcrübə  bir 

neçə  dəfə  təkrar  edilir.  Bunun  üçün  pletizmoqraflya  üsulu  tətbiq 

edilir.  Əvvəlcə  insanın,  ya  hər  hansı  heyvanın  ətraflarından  biri 

pletizmoqrafa yerləşdirilir (şəkil 2 B). Sonra onu isti və ya soyuq 

su  ilə  doldurub  cihaz  manometrlə  birləşdirilir.  Suyun  təsirindən 

ətrafın  damarları  genəlir  və  ya  büzülür.  Qey-  dedici  isə  bunu 

komoqrafda yazır. Termiki faktordan ibarət şərtsiz qıcığı hər hansı 

şərtsiz  qıcıqla  (səs,  işıq  və  s.)  quraşdırdıqda  və  bir  neçə  dəfə 

təkrarladıqdan sonra təkcə şərti qıcıq damar reaksiyasını dəyişdirir 

(şəkil 9). 

Beyin qabığının təsirini digər bir təcrübədə də göstər- 

131 

downloaded from KitabYurdu.org

mək olar. Yarışdan qabaq və ya startdan əvvəl idmançıların 

qan təzyiqi yüksəlir, ürək fəaliyyəti və damarların tonusu artır. 

Beyin qabığı qan damarlarına qabıqdan retikulyar for- 

masiyaya gələn impulslar vasitəsilə təsir edir. Bunu K.M.Bıkov 

və əməkdaşları şərti refleks yolu ilə isbat etmişlər. 

00* 

. 

zən

g - 

 _____  63*C, 

Şəkil 9. Termiki qıcıqlandırıcı ilə zəng səsinin quraşdırılması 

zamanı şərti damardaraldıcı refleks. 

Damar  genəldici  maddələrə  asetilxolin  və  adenozin  tri- 

fosfat turşusu, histamin də aiddir. 

Histamin  başqa  damarlara  təsir  etməyərək  ancaq  ka- 

piyarlan genəldir. 

11.10.  Qan dövranının humoral tənzimi 

Sinirdən  başqa  qanda  sirkulyasiya  edən  bioloji  fəal 

maddələr ürək-damar sisteminin bütün şöbələrinə təsir edərək onun 

fəaliyyətini  dəyişir.  Damar  genişləndirici  humoral  maddələrə 

(vazodilatatorlara)  kinin,  VİP,  qulaqcıq  natriyuretik  amil 

(atriopeptin),  lakin  damar  daraldan  humoral  maddələrə 

vazkonstriktorlara  -  vazopessin,  noradrenalin,  adrenalin  və 

anqiotenzin II aid edilir. 

Kinin  -  daxili  orqanlarda  saya  əzələ  hüceyrələrinin 

yığılmasına, damarlarda isə saya əzələ hüceyrələrinin boşalmasına 

və  arterial  təzyiqin  enməsinə,  kapillyarların  keçiriciliyinin 

artmasına, tər və tüpürcək vəziləri və mədəaltı vəzinin ekzok- rin 

hissəsində qan cərəyanının yüksəlməsinə təsir edir. 

Atriopeptin - yumaqcıqlarda fıltrasiyanı artırır, vazo- 

'iifr

 

132 

downloaded from KitabYurdu.org

pressin və reninin isə sirkulyasiyasını tormozlayır. 

Noradrenalin  və  adrenalin.  Noradrenalin  -  güclü  damar- 

daraldan amildir, adrenalin az damardaraldıcı təsirə malik olmaqla, 

bir sıra damara vazadilitator təsiri göstərir (məsələn, ürək əzələsinin 

qüvvətli yığılma fəaliyyəti zamanı adrenalin tac atreriyalarını, beyin 

damarlarını və bronxları genişləndirir. Lakin skelet əzələləri dərinin 

arteriyalarının, 

ağciyərlərin, 

qarm 

boşluğu 

damarlarının 

daralmasına səbəb olur. Stress və əzələ işi noradrenalinin simpatik 

sinir  sisteminin  ucundan  toxumalara  ifrazını  stimulyasiya  edir  və 

ürəyə  oyandırıcı  təsir  edir,  vena  və  arteriolların  mərfəzinin 

daralmasına səbəb olur. 

Angiotenzinlər.  Böyrəklərin  qanla  təmin  olunması  azalan 

kimi renin sintezi artır. Böyrəklərdən qana keçir və arteri- olların 

daralmasına  səbəb  olur.  Angiotenzin  II  damardaraldı-  cıdır. 

Angiotenzin  II,  angiotenzin  I-dən,  o  da  öz  növbəsində, 

angiotenzinogendən renin təsiri ilə yaranır. 

Vazopressin (antidiuretik hormon, ADH) damargenəl- dici 

təsirə  malikdir.  Hipotalamusda  vazopressinin  sələfi  sintez  olunur, 

akson vasitəsilə hipofızin arxa payına nəql olunur və oradan qana 

daxil  olur.  Vozopressin  böyrək  borucuqlarında  reabsorbsiyanı 

artırır. 

Bağırsaqların selikli qişasında və həmçinin baş-beynin bəzi 

sahələrində  əmələ  gələn  serotinin  (5-  hidrooksitriptamin)  də 

damardaraldıcı humoral  faktorlara aiddir. Böyrəküstü vəzin qabıq 

maddəsinin  hormonlarından  biri  də  -  kortikosteron-  dur. 

Kortikosteron  kapillyarların  keçiriciliyini  normal  səviyyədə 

saxlayır. 

Adrenalin və vazopressin damarları  büzərək qan təzyiqini 

yüksəldir (şəkil 10). 

 

Şəkil 10. İtin qan təzyiqinə adrenalinin təsiri. 

X - azan sinirləri kəsilmiş itin venasına 1 mq adrenalinin yeridilməsi. 

133 

downloaded from KitabYurdu.org

11.11.  Qan dövranına sinir sistemi tərəfindən nəzarət 

Ürək-damar  sisteminin  funksiyasının  tənzimi  əsasında 

uzunsov beynin neyronlarının tonik fəaliyyəti saxlanılır. Hansı ki, 

fəallıq hissi reseptorların -baro və -xemoreseptorlardan daxil olan 

afferen  impulsların  təsiri  altında  dəyişir.  Uzunsov  beynin  damar 

hərəki  mərkəzi  baş-beynin  qanla  təmini  azalan  zaman  MSS  - 

yuxarıda duran şöbələrinin stimuləedici təsirinə məruz qalır. 

Damar  afferentləri.  Baroreseptorlar  ürəyə  yaxın  olan  iri 

venaların divarı və aorta qövsündə xüsusilə daha çox olur. Bu sinir 

ucları azan sinirin tərkibinə daxil olan liflərin terminalından əmələ 

gəlib. 

İxtisaslaşmış  sinir  strukturları.  Qan  dövranının  ref- 

lektoru  tənzimində  karotid  sinusu  və  karotid  cismi  (şəkil  11,  12) 

həmçinin ona oxşar törəmələri olan aorta qövsü, ağciyər sütunu, sağ 

körpücükaltı arteriya iştirak edir. 

Şəkil 11. İnsanda karotid sinisun yerləşməsi. 

1 - a. carotis sommunis; 2 - bulbus saroticus; 3 - a. carotis interna; 

4 - a. carotis externa; 5 - Herinq siniri; 6 - dil-udlaq siniri. 

Beləliklə,  xüsusi  damar  refleksləri  damarın  özündə  olan 

reseptorlardan  gələn  impulslar  vasitəsilə  meydana  çıxır.  Belə 

reseptorlarla  zəngin  olan  damar  sahələrinə  aorta  qövsü,  ümumi 

yuxu arteriyasının xarici və daxili yuxu arteriyalarına şaxə 

 

134 

downloaded from KitabYurdu.org

ləndiyi yer, boş venaların sağ qulaqcığa açıldığı yer və s. aiddir. Bu 

sahələr reseptor elementlərlə zəngin olduğundan damar refleksogen 

zonaları adım almışdır. 

Karotid  sinus  ümumi  yuxu  arteriyasının  şişginli  olan 

nahiyəsinə  yaxın  yerləşir  və  çoxlu  baroreseptorlara  malik  olur. 

Ürək-damar  sistemi  fəaliyyətini  tənzim  edən  impulslar  mərkəzə 

daxil  olur.  Karotid  sinusun  baroreseptorların  sinir  ucları  lifin 

terminalı,  sinus  sinirin  (Herrinq)  tərkibinə  -  dil-udlaq  sinirinin 

tərkibinə daxil olur. 

Karotid cismi Pco

2

 və P

02

, həmçinin qanın PH dəyişməsini 

qeyd  edir.  Oyanma  sinaps  vasitəsilə  afferent  sinir  lifinə,  onun 

vasitəsilə  ürəyin  və  damarların  fəaliyyətini  tənzim  edən  mərkəzə 

daxil olur. Karotid cismindən, afferenti lifi azan və sinus sinirinin 

tərkibinə daxil olur. 

onurğa 

beyni ^ hiss sinirhri 

dəridə hissedici 

| 

sinir ucları 

j/ 

arterıvalara vaxın 

\ hissedici siniri 

\

 

a/JL 

NƏQLETMƏ

 >>- 

uc

ları 

\ 

ortodrom ^ 

antidrom 

siqnalların hərəkət 

istiqaməti 

V 

Şəkil 12. 

11.12.  Damar hərəki mərkəzlər 

1871-ci  ildə  Sif  və  Ovsyaninkov  itin  və  pişiyin  uzunsov 

beyini  və  onurğa  beyni  arasında  kəsik  apardıqda  maksimal  qan 

təzyiqi  120  mm.  Hg.  sütunundan  60-70  mm  civə  sütununa  enir. 

Deməli, damarların hərəki mərkəzi uzunsov beyindəki IV 

135 

downloaded from KitabYurdu.org

mədəciyin  dibində  və  hipotalamusun  arxa  (pressor)  və  ön  (de- 

pressor) nüvələrində yerləşir. Damarların hərəki mərkəzinin pressor 

şöbəsini  qıcıqlandırdıqda  damarlar  daralır,  depressor  hissəni 

qıcıqlandırdıqda  isə  genəlir.  Uzunsov  beynin,  retu-  kulyar 

formasiyası  və  körpünün  aşağı  üçdə  birində  yerləşən  neyronların 

qrupunu «damar hərəki mərkəzi» adı altında birləşdirirlər (şəkil 12 

V).  Bu  mərkəz  ürəyə  parasimpatik  təsiri  azan  sinir  vasitəsilə  və 

simpatik təsiri isə onurğa beyni və mühiti simpatik sinirlərlə həm 

ürəyə  və  həm  də  bütün  qan  damarlarına  nəql  edir.  Damar  hərəki 

mərkəz  iki  hissədən  -  da-  mardaraldan  (vazokonstruktor)  və 

damargenəldən (vazodili- tator) mərkəzdən ibarətdir. 

Damardaraldan mərkəz simpatik damarbüzən sinirlə daima 

siqnalları  0,5-dən  2  hs  qədər  tezliklə  verir.  Bu  daimi  oyanmanı 

damardaraldan  simpatik  tonus  termini  ilə  adlandırırlar.  Qan 

damarların  sayaəzələ hüceyrəsinin  (SƏH) daimi  his- səvi  yığılma 

vəziyyətini isə vazamator tonus adlandırırlar. 

Ürək. Damar hərəki mərkəzi eyni vaxtda ürəyin fəaliyyətinə 

də  nəzarət  edir.  Damar  hərəki  mərkəzin  lateral  hissəsindən 

oyandırıcı  siqnallar  simpatik  sinirlərlə,  ürəyə  verilir.  Simpatik 

sinirin  ürəyə  təsirindən  onun  fəaliyyəti  sürətlənir  və  qüvvətlənir. 

Damar  hərəki  mərkəzinin  medial  hissəsi  sinirin  motor  hərəki 

nüvəsindən  azan  sinirin  lifləri  vasitəsilə  parasimpatik  impulsları 

ürəyə nəql olunur. 

Azan  sinir  lifləri  ilə  nəql  olunan  parasimpatik  impulslar 

ürəyin  fəaliyyətinin  döyünmələrinin  sayı  və  tezliyini  zəiflədir  və 

ləngidir.  Ürəyin  yığılmasının  tezliyi  və  qüvvəsi  damarların  da-

ralması  ilə  eyni  vaxtda  artır,  damarların  boşalması  ilə  isə  eyni 

vaxtda azalır. 

Damarhərəki mərkəzə təsir edən amillər. 

1)  Birbaşa stimulyasiya (CO

2

, hipoksiya). 

2)  Sinir  sisteminin  baş-beyin  qabığından  hipotalamus 

vasitəsilə,  ağrı  reseptorları  və  əzələ  reseptorlarmdan,  karotid 

sinusun  xemoreseptorlarından  və  aorta  qövsündən  oyandırıcı 

təsirlər. 

3)  Sinir sisteminin baş-beyin yarımkürələrinin qabığı 

136 

downloaded from KitabYurdu.org

vasitəsilə  hipotalamusdan,  ağciyərdən,  karotid  sinusun  baro- 

reseptorlarından,  aorta  qövsü  və  ağciyər  arteriyaları  vasitəsilə 

inqibirə edici təsiri. 

11.13.  Qan damarlarının innervasiyası 

Divarında sayaəzələ hüceyrəsi (kapillyarlar və venula- ların 

bir hissəsi də olmamaqla) olan bütün qan damarları daxili avtonom 

(vegetativ)  sinir  sisteminin  simpatik  şöbəsinin  sinirlərinin  hərəki 

lifləri ilə innervasiya olunur. Kiçik arteriya və arteriolların simpatik 

innervasiyası toxumalarda qan cərəyanı və arterial təzyiqi tənzim 

edir.  Venoz  həcmli  damarları  innervasiya  edən  sinirlər  venalarda 

depanirə olunan qanın həcmini idarə edir. 

Noradrenerqiq liflər. Onların təsiri ilə damarların mən- fəzi 

daralır (şəkil 12 A). 

Damargenəldici  simpatik  sinir  lifləri.  Skelet  əzələlərinin 

rezistiv  damarları,  damardaraldıcı  simpatik  liflərdən  başqa, 

simpatik sinirlərin tərkibinə daxil olan damargenəldici xoliner- gik 

sinirlərlə  innervasiya  olunur.  Ürək,  ağciyərlər,  böyrək  və  uşaqlıq 

qan  damarları  həm  də  simpatik  xolinergik  sinirlə  innervasiya 

olunurlar. 

Tonus.  Damargenəldən  sinir  lifləri  həmişə  oyanma  və-

ziyyətində, yəni tonusda olmur, lakin damardaraldan liflər, qanuna 

uyğun  olaraq  tonik  fəallıq  göstərir.  Əgər  simpatik  siniri  kəssək 

(sipatoektomiya)  onda  qan  damarları  genişlənir.  Damarların 

əksəriyyəti  damarların  genlənməsi  damar  büzən  sinirlərdə  tonik 

tezliyin dərəcəsinin azalması nəticəsində baş verir. 

Akson-refleks.  Dərinin  mexaniki  və  kimyəvi  qıcıqlan- 

dırılması damarların lokal genişlənməsi ilə müşayiət olunur. Belə 

hesab  edirlər  ki,  dərinin  mieliniz,  nazik  ağrı  liflərinin 

qıcıqlandırılması zamanı fəaliyyət potensialı (FP) mərkəzəqa- çan 

istiqamətdə (ortodrom), həm də efferent kolleterallar (an- tidrom) 

vasitəsilə həmin sinirlə tənzim olunan dəri sahəsinin 

137 

downloaded from KitabYurdu.org

qan  damarlarına  daxil  olur.  Bu  yerli  sinir  mexanizminə  akson- 

refleks deyilir. 

11.14.  Arterial təzyiqin tənzimi 

Arterial  təzyiq  əks  əlaqə  prinsipinə  əsasən  fəaliyyət  gös-

tərən reflektoru mexanizmin köməyilə lazım olan iş səviyyəsində 

saxlanılır. 

Baroreseptor  refleks.  Arterial  təzyiqə  nəzarət  edən  yaxşı 

məlum olan sinir mexanizmlərindən biri - baroreseptor reflek- sdir. 

Döş qəfəsinin və boyunun bütün iri arteriyaları və xüsusilə karotid 

sinusu  və  aorta  qövsündə  çoxlu  baroreseptorlar  olur.  Karotid 

sinusun və aorta qövsünün baroreseptorlarmda O-dan 60-80 qədər 

mm. Hg.st.  səviyyəsində arterial  təzyiq  qeyd olunur. Təzyiqin bu 

səviyyədən  artıq  olması  cavab  reaksiyasına  səbəb  olur.  Arterial 

təzyiq maksimum 180 mm. Hg.st. qədər yüksələ bilir. 

Normal  arterial  təzyiq  (onun  sistolik  səviyyəsi)  110-120 

mm.  Hg.st.  səviyyəsində  olur.  Bu  səviyyədən  azca  fərqlənmələri 

baroreseptorların  oyanmasını  qüvvətləndirir.  Beləliklə,  ba-

roreseptorlar  təzyiqin  stabil  səviyyəsinə  nisbətən  dəyişilməsinə 

daha həssasdırlar. 

Baroreseptorlardan  arterial  təzyiqi  yüksəldən  qüvvətli 

impulslar  uzunsov  beyinə  daxil  olur,  uzunsov  beynin  da- 

mardaraldan  mərkəzini  tormozlayır  və  azan  sinirin  mərkəzini  isə 

oyadır.  Nəticədə  arteriollarm  mənfəzi  genişlənir,  ürəyin  dö-

yünməsinin tezliyi və qüvvəsi azalır. 

Aşağı  arterial  təzyiq isə  əksinə təsir  göstərir, bu  isə onun 

normal  səviyyəsinin  reflektoru  olaraq  yüksəlməsinə  səbəb  olur. 

Karotid  sinir  və  aorta  qövsü  səviyyəsində  təzyiqin  enməsi 

baroreseptorları  fəallaşdırır  və  onlar  damar  hərəki  mərkəzlərə 

tormozlayıcı  təsir  etmirlər.  Nəticədə  axırıncı  fəallaşır  və  arterial 

təzyiqin yüksəlməsinə səbəb olur. • 

Karotid  sinusun  və  aortanın  xemoreseptorları.  Xemore- 

septorlar - oksigenin çatışmazlığını, karbon qazı və hidrogen