Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13.16. Qidanın yemək borusu ilə hərəkəti
- 13.18. Mədə vəzilərinin sekresiyasının tədqiqolunma üsulları
- Şəkil 9.
- 13.19. Mədə şirəsinin tərkibi və əhəmiyyəti
- 13.20. Mədənin motorikası
- 13.21. Mədə sekresiyasının tənzimi
- Beyin fazası və ya mürəkkəb reflektorlu faza.
|
İnsanın qidanı udma aktı. 226 downloaded from KitabYurdu.org olar ki, udma reflektoru bir hadisədir. Bu hadisə dilin kökündən başlayır (şəkil 8 ).
Udma mərkəzi uzunsov beyində, tənəffüs mərkəzindən bir qədər yuxarı, IV mədəciyin dibində yerləşir. Ağız boşluğuna düşən qida dişlər vasitəsilə mexaniki işdən çıxır, tüpürcək vasitəsilə islanıb sürüşkən hala düşür. Bu işdə dilin böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, dil öz hərəkəti vasitəsilə qidanı dişlərin arasına verir, ağız boşluğunda çeynənmiş qidanı çevirir, qida qırıntılarını bir yerə toplayır və qidanın udulmasında iştirak edir. Loxma halına düşmüş qida dilin üst səthinə doğru yönəlir, bu zaman çeynəmə hərəkətlərində pauza yaranır, tənəffüs müvəqqəti təxirə salınır, dil qalxıb yumşaq damağa söykənir, qidanı dilin kökünə itələyir. Bu hadisədə çənəaltı və eləcə də dilaltı əzələnin yığılması dilin geriyə çəkilməsinə səbəb olur və qidanın geri qayıtmasına imkan vermir. Bu zaman qida ağız boşluğundan ud- lağa keçir. Dil kökünün qıcıqlandırılması yumşaq damağın və dil kökünün əzələlərinin təqəllüsü sayəsində yumşaq damaq yuxarı qalxıb burun dəliklərini qapayır, qidanın burun boşluğuna düşməsinin qarşısını alır. Dil hərəkət etməklə qidanın udlağa doğru hərəkəti üçün şərait yaradır. Elə bu vaxt dilin kökü aşağı enir, qırtlaq qapağını aşağı basıb qırtlaq dəliyini qapayır. Beləliklə, qida udlaqdan yemək borusuna keçir.
Yemək borusunun vəzifəsi qidanı udlaqdan mədəyə öt- ürməkdir. Orta yaşlı şəxslərdə 22-25 sm uzunluqda olub, daxili selikli, orta-əzələ, xarici birləşdirici toxuma qişasından təşkil olunmuşdur. Yemək borusunun aşağı 2/3 hissəsi saya əzələ toxuma- sından; yüxarı 1/3 hissəsi eninəzolaqlı əzələ toxumasından təşkil olunmuşdur (şəkil 1 ).
Qeyd etdiyimiz kimi, yemək borusu ilə qidanın hərəkəti 227 downloaded from KitabYurdu.org reflektoru hadisə olub, mərkəzi uzunsov beyində yerləşir. Yemək borusu azan siniri və simpatik sinirlərlə inner- vasiya olunur. Azan siniri yemək borusunun hərəkətlərini sürətləndirir, simpatik sinirlər əksinə, bu hərəkətləri tormoz- layır. Azan sinirin gətirdiyi impulsların təsirindən həlqəvi əzələlər yığılır, boylama əzələlərin boşalması sayəsində qida yemək borusunun daralmış hissəsindən aşağıya düşür. Qida həmin nahiyəyə düşən kimi, yaranan refleks sayəsində yuxarı yemək borusunun daralması qidanı aşağıya doğru itələyir. Belə reflekslər ardıcıl olub, biri digəri üçün refleks yaradaraq zəncir təşkil edir. Nəhayət, yemək borusunun qarın hissəsi boşalır, qida yemək borusundan mədəyə düşür.
Bərk qidalar duru qidalara nisbətən ağız boşluğundan mədəyə nisbətən gec keçir. Orta hesabla bərk qidalar 8-10, duru qidalar 1-2
saniyə müddətində mədəyə keçir. Yemək borusunda nəinki bərk qida, həm də su kimi duru maddələr də yemək borusunda qala bilər. Su qurtum- qurtum içilsə də yemək borusundan arası kəsilməz maye sütunu şəklində mədəyə axır. Mayelər içildiyi zaman yemək borusu peristaltik hərəkət etmir. Bu içməni ani dayandırıb, sonra da içdikdə içilən su yemək borusunda ilişib qalır. Buna səbəb maye su sütununun qırılmasıdır. Bu zaman bərk qidalar qəbulunda olduğu kimi mayedən yuxarı yemək borusu daralır, sonradan içilən su daralmış hissədə qalır və ağrı hissi törədir. Belə vəziyyətdən bir qədər keçdikdən sonra udma refleksləri bərpa olur və adi vəziyyət yaranır.
Mədə qarın boşluğunun sol tərəfində, diafraqmanın sol günbəzi altında yerləşir. Nazik bağırsağın genişlənməsindən əmələ gəlmişdir. Forması onun dolu və boş olmasından asılı olaraq dəyişir (şəkil 1
Mədənin 5/6 hissəsi solda, 1/6 hissəsi sağda yerləşir. Mə- dənin sol tərəfdə dibi, dibinin üst-daralmış hissəsi onun kürəci- yin, sağ tərəfə çevrilmiş çıxacağı-pilorisi, aşağı çıxıq hissəsi -
downloaded from KitabYurdu.org böyük əyriliyi, yüxarı kiçik basıq hissəsi - kiçik əyriliyi vardır. Mədənin divarı dörd qişadan təşkil olunmuşdur (şəkil 8 ).
1. Daxili - selikli qişa, şilindir formalı epitel hüceyrələ- rindən əmələ gəlmişdir və büküşlərlə zəngindir. Selikli qişada saysız-hesabsız boruşəkilli vəziləri vardır. Bunların axacaqları mədənin selikli qişasında yerləşən bü- küşlərin arasına açılır. Mədənin selikli qişasında 3 növ hüceyrələrə təsadüf edilir: ( 1 ) əsas-baş hüceyrələr ( 2 ) əlavə və yaxud örtük hüceyrələri (3) selik hüceyrələri. Örtük hüceyrələr xlorid turşusu, baş hüceyrələr ferment ifraz edir. Selik hüceyrələri isə selik hazırlayırlar. Mədənin dibində həm turşu, həm də fermentlər hazırlayan hüceyrələrə təsadüf edilir. Çıxacağında baş hüceyrələr daha çoxdur. II selikaltı qişa boş birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş, qan damarları və sinirlərlə zəngindir. Selikaltı qişamn hesabına selikli qişa üzərində külli miqdarda büküşlər əmələ gəlir. III əzələ qişası ən qalın qişa olub 3 istiqamətdə - həlqəvi, çəp və böyləmə gedən əzələ liflərindən təşkil olunmuşdur. Bu əzələlərin yığılması sayəsində mədənin hərəkətləri peristaltik, rəqqası şəkildə təzahür edir. IV xarici-seroz qişa mədəni xaricdən əhatə edib xüsusi bağlar əmələ gətirir və mədəni qarının arxa divarına və qonşu üzvlərə fıksə edir. Mədə qidaların toplanması üçün bir anbar vəzifəsi görür. Məsələn, atın mədəsi 6-15 litrə, gövşəyən heyvanlarınkı 50-100 litrə qədər qida tutur. 13.18. Mədə vəzilərinin sekresiyasının tədqiqolunma üsulları Hələ qədim vaxtlardan alimlər mədə şirəsi almağa və mədə vəzilərinin fəaliyyətini öyrənməyə çalışmışlar. Heyvanlara ipə bağlanmış süngər uddurub həmin süngəri mədədən geri çəkib süngəri sıxmaqla mədə şirəsi əldə etmişlər. Eləcə də heyvanları yedirtdikdən sonra, onları öldürüb mədəsini çıxararaq onun selikli qişasından şirə almışlar. Lakin əldə edilən mədə
downloaded from KitabYurdu.org şirəsi nə təmiz olmuş, nə də mədə vəzilərinin fəaliyyətini görünməyə imkan vermişdir. 1825-1833-cü illərdə Amerika həkimi Bouman öz gülləsi ilə özünü yaralayan Kanada ovçusu Sen Martinin yaralanmış mədəsini müalicə etmiş, yara bir müddətdən sonra sağalmış, lakin yaranın ağzı bitişməmişdir dəlik və ya fıstula şəklində açıq qalmışdır. 7 il müddətində xəstədən ac qarma mədə şirəsi almış, lakin onu təmiz halda əldə edə bilməmişdir. İnsan üzərində belə təcrübənin aparılmasının mümkün olmadığını görən alimlər itlər üzərində təcrübə aparmağa başladılar. Bununla əlaqədar olaraq itlər üzərində aparılan təcrübələrin nəticələri insanda mədə vəzilərinin fəaliyyətini tam aydınlaşdırmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 1842-ci ildə rus həkimi Basov, 1843-cü ildə fransız alimi Blondulo biri digərindən xəbərsiz itlər üzərində narkoz altında təcrübələr apararaq itin qarın boşluğunu açıb mədəyə metaldan düzəldilmiş fıstula borusunun bir ucu mədəyə keçirdilməklə oraya tikilmiş, digər ucu xaricə çıxardılmış qarının dərisinə tikilmişdir. Yara sağaldıqdan sonra heyvanlar uzun illər yaşamış və istənilən vaxt mədə şirəsi almaq mümkün olmuşdur. Belə operasiya olunmuş itlərə qastrotomirə edilmiş itlər deyilir. Yəni qastro - mədə, tomiyə isə dəlik deməkdir. Belə heyvanların yarası sağaldıqdan sonra heyvanı ac saxlamaqla bərabər fıstul vasitəsilə mədə bir neçə dəfə ilıq su ilə yuyulur. Bundan sonra heyvandan mədə şirəsi əldə edilir. Alınan mədə şirəsi tüpürcək ilə qarışdığı üçün təmiz olmur. 1889-cu ildə İ.P.Pavlov, E.O.Şumova-Simanovskaya birlikdə külli miqdarda təmiz mədə şirəsi alınması üsulunu kəşf edirlər. Mədə fıstulası olan itin üzərində ikinci dəfə cərra- hi əməliyyat aparılır. Heyvanın boyun nahiyəsi orta xətt üzrə kəsilir, boyun əzələləri ayrıldıqdan sonra yemək borusu tapılır və kəsilir. Kəsilmiş yemək borusunun hər iki ucu xaricə çıxar- dılaraq boynun dərisinə tikilir. Belə əməliyyata qastroezofaqo- tomiya deyilir. Yara sağaldıqdan sonra belə heyvanları saat- 230 downloaded from KitabYurdu.org larla yedizdirdikdə belə nə qida, nə də qida ilə qarışmış tü- pürcək mədəyə keçmir, kəsilmiş yemək borusundan xaricə tö- külür. Belə qidalandırmaya yalançı qidalandırma deyilir (şəkil 9). Belə heyvanlar illərlə yaşayır və bunları
qida- landırmaq lazım gəl- dikdə ya fıstula vasi- təsilə mədəyə qida daxil edilir, yaxud da kəsilmiş yemək bo- rusunun mədəyə tə- rəf olan ucundan zond vasitəsilə qida daxil edilir. Qastroezofaqotomirə edilmiş heyvanlar üzərində aparı- lan tədqiqatlar qidanın ağız boşluğuna düşməsilə mədə vəzilə- rinin şirə ifrazı mexanizmini aydınlaşdırmışdır. Məlum olduğu kimi, qidalar mədədə saatlarla qalır. Normal həzm zamanı mədəyə düşən qidaların mədə vəzilərinin şirə ifrazı mexanizminə təsiri- ni qastroezofaqotomiyə edil- miş itlər üzərində öyrənmək mümkün olmadığını nəzərə alıb İ.P.Pavlov, eləcə də Hay- den-Hayn kiçik mədə əldə etməklə mədə vəzilərinin şirə ifrazı mexanizmini öyrənməyə nail olmuşlar. 1878-ci ildə Hayden- Haynın təklifi ilə itlər üzərin- də əməliyyat aparılır. O, heyvanın qarın boşluğunu açıb mə- dənin böyük əyriliyi nahiyəsində 3 bucaq şəklində kəsik aparır və böyük mədədən kiçik mədə ayırır. Hayden-Haynın ayırdığı kiçik mədə əsas mədədə gedən normal həzm prosesini tamamilə əks etdirə bilmir. Hayden-
İ.P. Pavlov üsulu ilə təcrid edilmiş kiçik mədəciyin sxemi. 1. Selikli qişa, 2. Əzələ qişa, 3. Serroz qişa, 4-5-6- fistula borusu, 7. Qarının divarının dərisi. Kiçik mədəciyin boşluğunu(a), böyük mədəcik boşluğundan (A) ayıran ikiqat selikli qişa. B - mədəyə giriş. C - mədənin piloris şöbəsi.
Pavlovun təcrübəsi qida borusu və mədəsində fıstula olan itdə mərkəzi sinir sisteminin mədə şirəsi ifrazına təsirini nümayiş edir. 231 downloaded from KitabYurdu.org Hayn kiçik sinir liflərini kəsir, bu zaman kiçik mədənin inner- vasiyası pozulur. Bu üsul ilə əldə edilən kiçik mədə reflektoru şirə ifrazı mexanizmini aydınlaşdıra bilmədiyi kimi, sinir liflə- rindən təcrid olunmuş kiçik mədə vəziləri atrofıləşir, uzun müddət mədə şirəsi əldə etmək mümkün olmur. 1894-cü ildə İ.P.Pavlov Hayden-Haynın kiçik mədəsin- dən fərqli olaraq, kiçik mədəyə gələn sinir liflərini mühafizə etmək şətrtilə xüsusi təcrid olunmuş mədəcik operasiya üsulu- nu təklif etmişdir (şəkil 9 və 11). Bu üsul ilə mədə və kiçik mə- dəciyin normal innervasiyası mühafizə olunmaqla mədə vəzilə- rinin sekretor fəaliyyətini fizioloji şəraitə mümkün qədər yaxın tərzdə müşahidə etməyə imkan yaratdı. İ.P.Pavlov üsulu ilə əldə edilmiş kiçik mədəcik təxmi- nən mədənin hissəsini təşkil edir. Heyvan qidalandığı zaman qida mədəyə düşür, lakin kiçik mədəciyə keçə bilmir. Bu zaman mədəcikdən mə- də şirəsi ifraz olunur. Bu sa- hədə aparılan bir çox təcrü- bələrin nəticələrindən aydın olmuşdur ki, kiçik mədəcik mədənin fəaliyyətini dəqiq halda olduğu kimi əks etdi- rir. Xəstəyə ət suyu, kələm şirəsi, kofein və ya 5 faizli spirt məhsulu verdikdən 2-3 saat sonra zond vasitəsilə şirə alı- nır. Eləcə də yuxarıda qeyd olunan maddələri vermədən belə alim Kurtsinin təklifi ilə ikiqat zonddan istifadə edilir. Zondun bir qatı xaricdə rezin havaverici balon ilə birləşir. Bunun mədədə qurtaran o biri ucu rezin kisə ilə əlaqələnir. Buna söykənmiş zondun ikinci qatının ağzı açıq olur. Rezin kisəyə hava vurduqca şişir, bu, mədənin mexanoreseptorlarını qıcıqlandırır və ifraz olunan mədə şirəsi zondun ikinci qatı ilə xaricə verilir. Bu üsul ilə təxminən 2 saat müddətində 200-1000 ml-ə qədər mədə şirəsi almaq mümkündür.
downloaded from KitabYurdu.org
Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsulla alman mədə şirəsi xəs- tələrdən zond vasitəsilə alman mədə şirəsinə nisbətən təmiz olur. Son illər radioelektronikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq mədə vəzilərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün radiotelemet- rik üsuldan istifadə edilir. Bu məqsədlə xəstəyə diametri 8 mm, uzunluğu 15 mm olan radio həb uddurulur. Bu həb elektromaqnit dalğaları verən generatordan və çeviricidən ibarətdir. Çevirici vasitəsilə mədə şirəsinin tərkibindəki hidrogen ionlarının qatılığı, mədə daxili təzyiqi, hərarətin dəyişməsi qəbul olunub generatora verilir. Bu zaman əmələ gələn dalğalanmalar xəstə ilə birləşdirilmiş antenaya verilir və nəhayət radioqəbuledici tərəfindən əks olunur. 13.19. Mədə şirəsinin tərkibi və əhəmiyyəti Mədə bir neçə funksiya yerinə yetirir. Onda udulmuş qida toplanır və mədə şirəsi ifraz olunur. Bundan başqa qida mədədə mexaniki dəyişikliyə uğrayır. Bütün bu təsirlərdən sonra qida ximusa çevrilir və mədədən onikibarmaq bağırsağa daxil olur və sonra bağırsaqlarda sonrakı dəyişikliyə və sorulmaya məruz qalır. İnsanın, itin və bir sıra başqa heyvanların təmiz mədə şirəsi rəngsiz, şəffaf və turş reaksiyalı olur. İnsanın mədə şirəsinin xüsusi çəkisi 1,0083-1,0086 arasında dəyişir. Bundan əlavə mədə turşusunun aşağıdakı vəzifələri vardır: 1) Xlorid turşusu pepsinin maksimum dərəcədə təsir etməsi üçün lazım olan hidrogen ionlarının qatılığmı yaradır. 2) Xlorid turşusu tripsi- nogeni tripsinə çevirir. 3) Zülalları pepsinin təsirinə məruz qalması üçün şişirdir. 4) Südün laxtalanması üçün süd zülalı olan prokazeinin kazeinə çevrilməsi üçün pepsin və ximozin fermentlərini fəallaşdırır. 5) Mədə turşusu bakteriosit təsirə malikdir. Belə ki, mədəyə düşən mikroorqanizmləri təsirdən salır. 6 ) Mədə turşusu mədə bağırsaqlar üçün hazır şəklə düşmüş qidaların hissə-hissə onikibarmaq bağırsağa keçməsi üçün şərait yaradır. 7) Mədədən bağırsağa keçən xlorid turşu
downloaded from KitabYurdu.org su mədəaltı vəzinin humoral yol ilə şirə ifrazı üçün əhəmiyyəti olan prosekretini sekretinə çevirir. Mədə şirəsinin tərkibinin 99,2-99,6 %-ni su, 0,4-0 ,8 %- ni bərk maddə təşkil edir. Bərk maddə üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən təşkil olunmuşdur. Üzvi maddənin çox hissəsini zülali birləşmələr, sonra süd turşusu, qlükoza, kriatinfosfor və ade- nozinfosfor turşuları, sidik cövhəri, sidik turşusu və s. təşkil edir. Qeyri-üzvi maddələrdən ən çox Na, K, ammonium, xlor, az miqdarda fosfor və sulfat duzlarına təsadüf edilir. Mədə şirəsinin tərkibində zülalları parçalayan pepsin fermenti vardır. Bu ferment turş mühitdə mürəkkəb zülalları orta zülallara- albumoz və peptonlara qədər parçalayır. Mədə şirəsinin tərkibində pepsindən başqa südü laxta- landıran ximozin fermenti vardır. Bu ferment zəif turşu, zəif qələvi və neytral mühitdə südün tərkibindəki prokazini kazey- nə çevirir. Kazein isə pepsinin təsirindən parçalanır. Bununla da süd laxtalanır. Mədə şirəsi fermentlərinin təsirindən laxtalanmış süd həzm olunur. Mədə şirəsinin tərkibində yağları qliserin və yağ turşularına qədər parçalayan lipaza fermenti dəri vardır. Yaşlı adamların mədə şirəsinin tərkibində olan bu ferment emulsiya şəklinə düşmüş yağlara əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Südəmər uşaqların və ya cavan heyvanların mədə şirəsinin tərkibindəki lipaza fermenti süd yağlarının təxminən 25 faizini parçalayır. Ona görə də bu ferment südlə bəslənən heyvanlar və uşaqlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Selikli hüceyrələr daima Na + , K + , Cf və HCO 3 , örtük hüceyrələrə isə stimulyasiya zamanı H + , K + və Cb ifraz edir. Mədə şirəsinin əsas komponenti olan selik, mədənin daxili səthini 0,6
mm örtərək onu mexaniki və kimyəvi zədələrdən qoruyur. Mədə şirəsinin digər mühüm komponenti proteaza- mn sələfi olan pepsinogendir. Turşunun təsirindən pepsinogen fəal proteolitik fermen pepsinə çevirir və ancaq turş mühitə təsir edir. Qələvi mühitdə pepsin geri dönməyən denaturasi- yaya uğrayır. Mədə şirəsinin daxili amil adlanan üçüncü kom
downloaded from KitabYurdu.org ponenti qlükoprteindir, örtük hüceyrələri ifraz edir. Bu vitamin Bi 2 - nin nazik bağırsaqdan qana sorulmasına kömək edir. Mədə şirəsinin tərkibində karbohidratları parçalayan fermentlər yoxdur. Lakin ağız boşluğunda tüpürcək vasitəsilə islanan qidalar mədəyə düşdükdə tüpürcək fermentləri xeyli vaxt karbohidratları parçalayırlar. Danilevskiyə görə mədənin selikli qişası xüsusi antipep- sin adlı maddə hazırlayır ki, bu da pepsini təsirdən salır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələnin böyük nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq, hələ bu vaxta qədər belə bir vacib məsələ aydınlaşdırılmamışdır. 13.20. Mədənin motorikası Mədənin ehtiyat və nəqliyyat funksiyası. Mədənin əzələ fəallığı onun üç əsas funksiyasının yerinə yetirilməsini təmin edir: 1) Qidanın qorunmasını, 2) Onun yerləşdirilməsi və xır- dalanmasmı və 3) Onikibarmaq bağırsaqda hərəkətini - eva- kuasiyasım təmin edir. Mədənin əzələsi üç qatdan ibarətdir: xarici uzunsov, orta dairəvi və daxili çəp əzələ qatlarından. Əzələ qatları arasında və onun altında mədənin xüsusi sinir kələfi - Averbax və Meysner kələfləri yerləşir. Kələflərə stimulyasiya və inqibirə edən mediatorlar ifraz edən lifləri daxil olur. Mədənin əsas vəzifəsi - ona daxil olan qida üçün anbar vəzifəsi yerinə yetirməkdir. Qida borusundan qida kütləsi mədəyə daxil olana qədər onda təzyiq aşağı düşür. Belə ki, hormonların təsiri altında mədənin elastikliyi və həcmi artır. Mədənin tədricən tonik yığılması nəticəsində qida tədricən mədənin çıxacağına doğru yerini dəyişir. Mədənin boşalması vege- tativ sinir sistemi, intramural sinir toru və hormonları tərəfindən tənzim olunur. Azan sinirin kəsilməsi zamanı mədənin pe- ristaltikası əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir və mədənin boşalması ləngiyir. Mədənin peristaltikası xolesistokinin hormonunun və xüsusi ilə qastirin hormonunun təsirilə qüvvətlənir. Lakin 235 downloaded from KitabYurdu.org sekretin qlükaqon, samostatin hormonlarının təsirindən isə sıxışdırılır. Mədə və onikibarmaq bağırsaq arasında təzyiq fərqi hesabına qida bağırsağa daxil olur.
vəziləri sutka ərzində 2-3 litr mədə şirəsi ifraz edir. Bundan başqa mədə qana qastrin ifraz edir. Mədə şirəsi ac və dolu olanda ifraz olunur. Mədə tərəfindən ifraz olunan turşu (HC1) zülalları denaturasiya edir və pepsinogeni fəallaşdıraraq onu zülalları hidroliz edən və bakteriosid təsirə malik olan pepsinə çevirir. Mədə tərəfindən ifraz olunan selik mədənin divarını örtür, selikli qişanı qoruyur və humusu əhatə edir. Nəhayət, mədə şirəsində vitamin Bi 2 -nin sorulmasına səbəb olan daxili amil olur (mikroprotein və foli turşusu), selikli mədəni az miqdarda maddələr, məsələn, alkoqol (çox hissəsi mədədə) sorulur. Mədə üç şöbəyə: 1) kardial - mədənin girəcəyi, 2) Mədənin dibi və cismi - mədənin %-ni təşkil edir. Buranın örtük hüceyrələri HC1 turşu, əsas hüceyrələri pepsinogen I,II sekresiya edir; 3) Pilorik şöbə - mədənin 15-20%-ni təşkil edir. Bo- rulu hüceyrələri selik ifraz edir. Bu şöbənin xarakter xüsusiyyətini qastirin sekresiya edən G-hüceyrələrinin olmasıdır.
Azan sinirin cərrahi yolla kəsilməsi və ya mədənin G- hüceyrələri olan antral hissəsinin çıxarılması bazal sekresiyanın tam olaraq dayanmasına səbəb olur, buradan belə çıxır ki, o qastrinlə stimulyasia olunur və azan sinirin fon tonsundan asılı olur. Sekresiya üçün adekvat stimul rolunu qidanın qəbulu oynayır. Qidanın təsiri onun qəbuluna qədər başlayır və qurtarana qədər davam edir. Sekresiya prosesi üç fazada baş verir. 1.Beyin fazası və ya mürəkkəb reflektoru faza. 2. Mədə fazası. 3. Bağırsaq fazası. Beyin fazası və ya mürəkkəb reflektorlu faza. Bu fazanın başlanması qidanın qəbulunu gözləmək, o haqda düşün 236 downloaded from KitabYurdu.org mək, danışmaq, onun görünüşü və qoxusu, nəhayət, dad his- siyatı ilə əlaqədar olur. Beynin müxtəlif nahiyələrində sinir impulsları mədəyə azan sinir vasitəsilə verilir. Güman edilir ki, azan sinirin təsiri ilə xaric olan qastrin sekresiyaya səbəb olur, çünki mədənin antiral hissəsinin denervasiyası praktiki olaraq sekresiyanı blokada edir. Bu qarşılıqlı əlaqə 1899-cü ildə İ.P.Pavlov tərəfindən hərtərəfli öyrənilmişdir (şəkil 6). O öz təcrübəsini ezofaqotomiya edilmiş qida borusu və kiçik mədə fisiulası olan it üzərində aparmışdır. Belə kiçik mədənin qan damarı və azan sinirlə əlaqəsi qalır, amma selikli qişanın vasitəsilə böyük mədədən təcrid olunur. Belə heyvan üzərində aparılan təcrübələrdən aşağıdakı nəticələr alınmışdır. 1. “Yalançı qidalandırma” hansı ki, bu zaman udulmuş qida mədəyə deyil, qida borusunun kəsilib boyunun dərisinə tikilmiş nahiyəsin- dən xaricə tökülür. Bu proses reflektoru olaraq təçrid olunmuş mədədən çoxlu mədə şirəsi ifrazına səbəb olur (Beyin fazası şərtsiz reflektoru faza). 2. Əgər itin qidalanması həmişə zəng səsi ilə müşayiət olunursa, onda bir neçə gündən sonra ancaq təkcə zəng səsi uyğun gələn fistuldan tüpürcək və mədə şirəsi ifrazına səbəb olur (beyin fazası şərti reflektoru komponenti). Bu təcrübələr şərti refleksləri öyrənməyin əsasını qoydu.
təsirindən mədənin divarının gərilməsi və qidanın tərkibində olan kimyəvi komponentlərin təsiri səbəb olur. Mədənin gərilməsi nəticəsində əmələ gələn siqnallar sinir yolu ilə, yəni afferent və efferent siqnallar - azan sinir və yerli intramural reflekslər vasitəsilə nəql olunur. Kimyəvi stimulyasiya qastri- nin ifrazı ilə həyata keçirilir. Mədə fazasında şirənin ifrazı üçün əsas kimyəvi stimulyator rolunu zülalların həzm məhsulları - peptidlər, oliqopeptidlər və amin turşuları, xüsusilə trip- tofan və fenilalanin, həmçinin kalsi və digər maddələr, o cümlədən Mg 2+ ionları, alkoqol və kofein oynayır. Bağırsaq fazası. Nazik bağırsağın gərilməsi və orda iştirak edən zülalların həzmolunma məhsulları, həmçinin mədə sekresiyasını stimulyasiya edir. Stimulyasiyanın mexanizmi,
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|