Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Nazik bağırsaqlarda həzm prosesi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 13. Nazik bağırsağın divarının quruluşu. Qişalar: I - Selikli, II
- 13.36. Bağırsaq şirəsinin tərkibi və xassələri
- Turş fosfotaza
- 13.37.Nazik bağırsaqların hərəkətinin tipləri və motor funksiyası
- Şəkil 14. Mədə-bağırsaq borusunun divarının köndələn kəsiyinin sxematik təsviri. 1. Müsariqə; 2. Serroz qat; 3. Birləşdirici serroz qatı; 4. Dairəvi əzələ qatı; 5. Göndəoən
- Şəkil 15. Azan (A) və Simpatik (B) sinirin qıcıqlandırılmasının nazik bağırsaqların motor fəaliyyətinə təsiri.
- (n. vagus)
- 13.38. Yoğun bağırsaqlar 258
- Daxilolan Tüpürcək Qida İdxal olan
- Mədə-bağırsaq traktında maye balansı. Ümumi mayenin miqdarında mədə- bağırsaq sisteminə daxil olan qida ilə (2 1) və en- dogen sekret vasitəsilə (7 1).
- 13.40. Yoğun bağırsaqların sekretor fəaliyyəti
- 13.41. Yoğun bağırsaqların mikroflorasının əhəmiyyəti
|
Nazik bağırsaqlarda həzm prosesi Nazik bağırsaq uzun boru şəklində olub (insanda bədənin uzunluğundan 4-5 dəfə çox olur), mədədən başlayan hissəsi 48 mm, yoğun bağırsağa açılan hissəsi isə 27 mm-ə qə-
downloaded from KitabYurdu.org Nazik bağırsağı anatomik olaraq üç hissəyə bölürlər: 1) onikibarmaq bağırsaq insanda 25-30 sm, 2) acı bağırsaq, bütün nazik bağırsağın uzunluğunun 2/5-ni təşkil edir, 3) qalça bağırsaq isə bağırsağın qalan 3/5-nü təşkil edir. Nazik bağırsaqların divarı selikli, selikaltı, əzələ və seroz qişalardan ibarətdir. Nazik bağırsaqların divarının quruluşu şəkil 9-da yerilmişdir. Uqolyevə (1963, 1967, 1972) görə mikroxovlar nəinki bağırsağın sorma səthini artırır, o həm də katalizator rolunu oynayır, həmin zona divar önü (membran) həzmi və sorulma funksiyasını həyata keçirir. Nazik bağırsağın sekretor funksiyası onun bütün şöbələri tərəfindən yerinə yetirilir. Bağırsaq şirəsi, mədəaltı şirə və öd onikibarmaq bağırsaqda mədədən oraya daxil olan himus ilə qarışır. Bağırsaq şirəsinin tərkibinin yüz illər boyu öyrənilməsinə baxmayaraq, əsas nəticə I.P.Pavlovun laboratoriyasında enteroginoza fermentinin kəşfi ilə əldə edilmişdir. Brünner vəziləri onikibarmaq bağırsağın proksimal hissəsində yerləşir. Brunner vəzilərinin ifraz etdiyi şirənin tərkibində mutsin və turş mühitdə zülal maddəsini parçalayan və südü çürüdən pepsinəoxşar ferment olur. Bu vəzin ifraz etdiyi maddə onikibarmaq bağırsağın selikli qişasını örtməklə qoruyucu funksiyanı yerinə yetirir. Bütün nazik bağırsaq boyu, onun selikli qişasında li- berkyun vəziləri yerləşir və bunların ifraz etdiyi şirə onikibarmaq bağırsaqda qidanın həzmini asanlaşdırır.
Təmiz bağırsaq şirəsini xüsusi operasiya olunmuş hey- vandan almaq olar. Bu zaman Tri-Vella üsulu ilə heyvana narkoz verilib onun qarın boşluğu açılır və kiçik bir hissəsi elə kəsilib götürülür ki, müsariqə zədələnməmiş və qan təchizatı pozulmamış olsun. Bağırsağın kəsilmiş uclarını bir-birinə tikirlər və bağırsağın qidanı keçirmək qabiliyyəti bərpa olunur.
downloaded from KitabYurdu.org Kəsilmiş bağırsağın uclarını xaricə çıxarıb dəriyə tikirlər, heyvanın yarası sağaldıqdan sonra bağırsağın təcrid olunmuş hissəsindən təmiz bağırsaq şirəsi yığmaq mümkün olur. Təmiz bağırsaq şirəsi tutqun, rəngsiz maye olub duru hissədən və selik topalarından, degenerasiya etmiş epitel hüceyrələrindən və xolisterin kristallarından ibarətdir. Duru hissəni tədqiq etmək üçün intensiv şirə ifrazına səbəb olan yerli mexaniki təsirdən istifadə edirlər. Duru hissənin reaksiyası qələvidir. Bağırsağın selikli qişasının şirəsində qida maddələrinin həzmində iştirak edən 22-yə qədər ferment vardır.
1. Enteroginaza - bu ferment çox miqdarda, nazik ba- ğırsağın şöbələrində, xüsusilə, onikibarmaq bağırsaqda sintez olunur. Yoğun bağırsaqda sintez olunmur. O, mədəaltı vəzinin şirəsinin tərkibindəki təsirsiz tripsi- nogeni fəal tripsinə çevirir.
adlandırılan bu maddə böyük əhəmiyyətə malikdir. Onun əsas nümayəndələrindən biri leysinoaminopeptidaza olub, xüsusən zəncirin sonunda leysin, norleysin və norvalin qalığı olan pep- tidləri daha böyük sürətlə parçalayır. Leysinoaminopeptidaza həm bağırsağın selikli qişasında, həm də onun şirəsində çoxlu miqdarda olur.
çalayır. 4. Qələvi fosfataza - qələvi mühitdə orta fosfat turşusunun monoefırlərini hidroliz edir. 5. Turş fosfotaza - turş mühitdə qələvi fosfatazanm təsirinə oxşar təsirə malik olur. 6. Nukleaza turşuları depolimerizə edir. 7. Lipaza - neytral yağları qliserin və yağ turşularına parçalayan fermentdir. 8. Müəyyən edilmişdir ki, xolisterin ancaq sərbəst halda sorulur.
şirəsində çox az miqdarda olur. Belə hesab edirlər ki, buraya qanın plazmasından keçir.
downloaded from KitabYurdu.org 10. Laktaza - süd şəkərinin qlükoza və qalaktozaya qədər parçalayır. 11. Maltaza - maltozanı parçalayır. Beləliklə, birbaşa bağırsağın selikli qişasına təsir edən mexaniki və kimyəvi qıcıqlandırıcılar bağırsaq şirəsinin artmasına səbəb olur. Bağırsağın şirə ifrazı eyni zamanda qida maddələrinin parçalanma məhsullarının təsiri ilə də əmələ gəlir. Məsələn, qida maddələrindən süd şəkəri, sabun, duz turşusu, zülalın həzm məhsulları və sair belə maddələrdəndir. Nasset göstərmişdir ki, bağırsaq vəzilərinin şirə ifrazına səbəb sekretin hormonundan da yaxşı təsirə malik olan və bağırsağın selikli qişasında əmələ gələn enterokrin hormonunun təsiridir. 13.37.Nazik bağırsaqların hərəkətinin tipləri və motor funksiyası Bağırsaqların motor funksiyası iki qrup hərəkət sayəsində yerinə yetirilir. Birinci - qida kütləsinin qarışmasını və sürtülməsini, digəri qida kütləsinin bağırsaqda hərəkətini təmin edir. Birinci qrup seqmentşəkilli, ikinci qrup isə - peris- taltik hərəkətdir. Bağırsaq hərəkətlərinin bütün növləri dörd tipə bölünür: 1) ritmik seqmentasiya, 2) kəfkirvarı hərəkət, 3) pe- ristaltik hərəkət, 4) anti- peristaltik hərəkət. Bağırsaqların divarları ikiqat saya əzələ təbəqəsindən ibarətdir. Xarici qat uzununa əzələ liflərindən, daxili qat isə həlqəvi əzələlərdən təşkil olunur. Əzələlərin yığılması qida horrasının qarışmasına, həlqəvi əzələlərin yığılması qidanı yoğun bağırsaqlara tərəf hərəkət etdirməyə xidmət edir. iki növ əzələ yığılması: kəfkirvarı və peristaltik yığılma ilə tanış olaq. Bağırsaqların kəfkirvarı hərəkəti uzununa və həlqəvi əzə- lələrin yığılması ilə əlaqədardır. Bağırsağın hər hansı bir hissəsinin uzununa əzələləri yığıldıqda bu hissə qısalır və genişlənir. Bu əzələlər boşaldıqda isə həmin hissə uzanır və daralır. Həlqəvi
downloaded from KitabYurdu.org əzələlər yığıldıqda isə bir neçə dairəvi əzələ lifləri bir-birindən müəyyən məsafədə yığılır. Qida horrası ayrı-ayrı hissələrə par- çalanaraq bir sıra seqmentlər əmələ gətirir. Boylama və həlqəvi əzələlərin yığılması bir-biri ilə əlaqədardır. Bunlar növbə və müəyyən ritmlə yığılır və qida horrasının qarışmasına kömək edir. Bu isə qidanın daha yaxşı və tez həzm olunmasına kömək edir. 1 1
Peristaltik və ya qurdabənzər hərəkət-bağırsağın bir hissəsinin həlqəvi əzələləri yığılarkən ondan aşağıda olan hissənin genişlənməsindən ibarətdir. Qida horrası bağırsaqların genişlənmiş hissəsinə itələnir, sonra həmin bu hissə yığılaraq qida horrasını bağırsaqların genişlənmiş digər hissəsinə qovur. Nazik bağırsaqların peristallik yığılması və bir-birinin dalınca gələn belə yığılmalar dalğası qida horrasının yoğun bağırsağa, oradan isə yoğun bağırsaqların hərəkəti sayəsində onun son hissəsi olan düz bağırsağa keçir. Bağırsaq hərəkətinə təsir göstərən humoral qı-cıq- landırıcılara nazik bağırsağın selikli qişasında əmələ gələn və
6
257 downloaded from KitabYurdu.org həzm zamanı qana daxil olan xolin, serotonin, entrokrinini kimyəvi maddələrə turşular, qələvilər, öd, sabunlar, duzlan göstərmək olar. Bağırsaqlar avtomatik hərəkətə malikdir, yəni bir parça bağırsaq kəsib qidalı məhlula daxil etsək, orqanizmlə heç bir əlaqəsi olmamasına baxmayaraq onun vaxtaşırı yığılması davam edəcəkdir.
Bağırsaq əzələlərinin hərəkətləri reflektorı və humoral yollarla oyana və tormozlana bilər. Mərkəzi sinir impulsları bağırsaq divarının əzələlərinə azan və simpatik sinirlərlə daxil olur. Elektrik qıcığı ilə azan sinirin (n. vagus) qıcıqlandı- rılması əzələ hərəkətini qüvvətləndirir və tonusunu artırır (şəkil 15A). Simpatik sinirin {n. splachnius) qıcıqlandırılması bağırsaq hərəkətinin tormozlanmasma və tonusun kəskin azalmasına səbəb olur (şəkil 15B). İnsanda və heyvanlarda emosional vəziyyət zamanı, məsələn, qəzəb, qorxu, ağrı zamanı simpatik sinir sisteminin oyanması ilə əlaqədar bağırsaq hərəkətləri zəifləyir. Yoğun bağırsaqlarda qida kütləsi peristaltik və ya qur- dabənzər hərəkətin təsiri altında qarışır, suyun sorulması nə- ticəsində qatılaşır və bakteriyalarm təsiri altında sonrakı par
downloaded from KitabYurdu.org çalanmağa məruz qalır. Qidanın həzm olunmamış qalığı isə kal (nəcis) kütləsi halında düzbağırsağa doğru hərəkət edir. İnsanın yoğun bağırsağının uzunluğu 120-150 sm, onun diametri isə korbağırsaq nahiyəsində 6-9 sm olub, distal hissəsində azalır. Yoğun bağırsağın korbağırsaq nahiyəsində himus duru olub, bakteriyaların təsirinə və sorulmaya daha çox məruz qalır. Bu proses qalxan, köndələn və enən çənbərbağırsaqlarda da davam edir. Siqmayabənzər (8-ə bənzər) və düzbağırsaq əsasən rezervuar rolunu oynayır. Yoğun bağırsaq iki sfinekter vasitəsilə qurtarır. Bunlardan proksimal hissədə olan - ileose- kal (bauqinov) sfinekter və distal hissəsində olan anal sfinek- ter. Anal sfmekterin daxili hissəsi saya əzələdən, xarici hissəsi isə eninəzolaqlı əzələdən əmələ gəlib. Yoğun bağırsaqların selikli qişasında mikroxovlar olmur. Selikli qişa çoxlu selikli epitel və az miqdarda endokrin hüceyrələrilə örtülmüş 0,7 mm qalınlığında büküşlər əmələ gətirir. Hüceyrələr büküşlərin dərinliyindən zirvəsinə qədər qalxır və orada ömrünü başa vurur. Nazik bağırsaqlarda bu prosesə 3-4 gün vaxt sərf olunduğu halda, yoğun bağırsağda 5-7 gün çəkir. Yoğun bağırsağın təqəllüsünün xarakteri onun saya əzələlərinin potensialının dəyişməsi və s. onun fəaliyyət cərəyanının asta dalğası və vegetativ sinir sisteminin modulyasiya təsirilə müəyyən edilir. Parasimpatik siqnallar yoğun bağırsaqların təqəllüsünü fəallaşdırır. Simpatik stimulyasiya, noradre- nalin isə əksinə, əzələ hüceyrəsində parasimpatik (siqnallar) kimi fəaliyyət cərəyanının depolyarizasiyasma deyil, hiper- polyarizasiyasma və bu, əzələnin boşalmasına səbəb olur. Yoğun bağırsaqların təqəllüsü mədə- bağırsaq polipeptidlərin- dən qastrin və xolesistokini gücləndirir, sekretin və qlükaqon isə ləngidir. Yoğun bağırsaqlarda asta dalğalanmanın tezliyi nazik bağırsaqlara nisbətən güclüdür. Xolinerqiq və peptider- qiq neyronlarm mediatorları P maddəsi, enkefolin və somoto- sitin stimulyasiyaedici təsir edir. İnkişaf etmiş ölkələrin insanları ilə, Afrikanın kənd yerlərində yaşayan insanlarla müqayisədə yoğun bağırsaqda ileosekal qapaqlardan düzbağırsağa qədər himusun hərəkəti vaxta görə fərqlənir. Bu müddət inki-
downloaded from KitabYurdu.org şaf etmiş ölkələrdə 2-3 gün, Afrikada isə, orta evakuasiya vaxtı 36 saat çəkir. Daxilolan Tüpürcək Qida İdxal olan
Acı bağırsaq ES&
5000 ml
2000 ml
Acı bağırsaq
1000 ml
100 ml Şəkil 16. Mədə-bağırsaq traktında maye balansı. Ümumi mayenin miqdarında mədə- bağırsaq sisteminə daxil olan qida ilə (2 1) və en- dogen sekret vasitəsilə (7 1). Bundan nəcis vasitəsilə ancaq 100 ml xaric olur. Yağlarla zəngin kalorili qidalar yoğun bağırsağın hərəkətini qüvvətləndirir, sulu-karbonatlar və zülallar ona təsir etmir. Mədə- bağırsaq refleksi yeməkdən 10 dəqiqə sonra baş 260 downloaded from KitabYurdu.org layır. Gün ərzində korbağırsağa himusla birlikdə 1,5 1 qədər maye daxil olur. Onun 90%-ə qədəri yoğun bağırsağa sorulur, 100 ml qədəri isə nəcis ilə xaric olur (şəkil 16). Elektrolitlər və su yoğun bağırsaqlarda hətta çox yüksək osmotik qradientə qarşı belə daha effektli sorulur. Buna yoğun bağırsaqların epi- telinin yüksək potensial fərqi hesabına yaranan sıxlığa kömək edir. İnsanın yoğun bağırsağında potensiallar fərqi 30-40 mB, acı bağırsaqda isə 2-4 mB təşkil edir. Na + ionları sadə diffu- ziya yolu ilə hər gün yoğun bağırsağa 5-10 mmol K + daxil olur. Nəcis kütləsi ilə isə 10-15 mmol xaric olur. Korbağırsa- qda 150 mmol Na + daxil olur, 2-4 mmol isə ekskretsiya olur. Xloridlər və bikarbonatlarda, yoğun bağırsaqlarda fəal sorulur. Hər gün yoğun bağırsağa 60 mmol Ck ionları daxil olur, nəcis vasitəsilə isə 2 mmol qədər xaric olur. Su və mineral duzlardan başqa yoğun bağırsaqlara nazik bağırsaqlarda sorulmamış üzvi maddələr də daxil olur. Belə maddələrə bitki lifləri və digər bitki komponentləri- sellülo- za, hemisellüloza və insan amilazası ilə parçalanmayan sulu karbonatlar (pektin və liqnin). Onlar bağırsaq bakteriyaları tərəfindən parçalanır. Bağırsaq bakteriyaları ileosekal qapaqlardan sonra yoğun bağırsaqda acı bağırsağa nisbətən (10 6 - qarşı) 10 n -ll
12
təşkil edir. Yoğun bağırsaqların bakteriyalarm çox hissəsi anaerob bakteriyalardır. Bura Bifıdüs və Baktero- des aiddir (spor əmələ gətirməyən qram müsbət və qram mənfi) Aerob bakteriyalar-E coul. Entrokoki və Lakto bakteriya- lar yoğun bağırsağın bakteriyalarının 1%-ə qədərini təşkil edir. Yoğun bağırsaqlarda nəcisin quru kütləsinin 30-50%-ni təşkil edən 400-ə qədər bakteriya növü mövcud olur. Anaerob bak- teriyalar bitki liflərini yağ turşusuna qədər parçalayır. Düzbağırsağa daxil olmuş nəcis kütləsi reflektoru olaraq defekasiya aktına səbəb olur. Qərb ölkələrinin insanlarında defekasiya aktının normal tezliyi gün ərzində 3 dəfədən, həftədə 3 dəfəyə qədər arasında tərədüd edir. Çoxlu miqdarda su yoğun bağırsağa daxil olaraq diareyaya-ishala səbəb olur. 261 downloaded from KitabYurdu.org 13.39. Yoğun bağırsaqlarda həzm Qeyd etmək lazımdır ki, yoğun bağırsaqlarda ancaq az miqdarda nazik bağırsaqlardan fermentlərlə hopdurulmuş qida maddələrinin bir hissəsi qana keçir. Burada əsasən su sorulur. Suyunu itirmiş həzm olunmayan qida qalıqları bağırsaqların səthində qopan hüceyrələr, ifraz olunan selik bağırsaqların işini başa çatdırmaqla yanaşı, həm də yoğun bağırsaq mikroflorasında orqanizmin başqa fizioloji prosesləri üçün mühüm əhəmiyyəti olan vitaminlər sintez olunur. Burada bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində heç bir mexaniki, kimyəvi və fermentativ təsirə məruz qalmayan hüceyrəsinin sellüloza yoğun bağırsağın öz şirəsi və nazik bağırsaqdan az da olsa axan şirənin tərkibindəki fermentlərin təsirilə parçalanır və qana sorulur. Yoğun bağırsaqlar anatomik cəhətdən həzm sisteminin nazik bağırsaqlardan sonra gələn şöbəsi olub, aşağıdakı hissələrdən ibarətdir (şəkil 1): 1.
2.
Çənbərbağırsaq (bu öz növbəsində qalxan, köndələn, enən, s-ə bənzər şöbələrindən təşkil olunur). 3.
Düzbağırsaq. İnsanda yoğun bağırsaqların uzunluğu 1,5-2,0 m-ə qədər olub, eni başlanğıc hissədə 7 sm, son hissəsində isə 4 sm-ə çatır. Yoğun bağırsaqların da divarı nazik bağırsaqlarda olduğu kimi selikli, selikaltı, əzələ və serroz qişalardan ibarətdir. Selikli qişada xovlar olmur. 13.40. Yoğun bağırsaqların sekretor fəaliyyəti Aydın olmuşdur ki, yoğun bağırsaqların şirəsində nazik bağırsaqlarda olduğu kimi duru və bərk hissələr vardır. Şirənin duru hissəsi qələvi xassəyə malik şəffaf mayedir (pH 8,59,0). 262 downloaded from KitabYurdu.org Orta hesabla duru hissənin 98,6 %-ni su, 0,63 %-ni üzvi maddələr, 0,68 %-ni qeyri-üzvi maddələr təşkil edir. Şirənin bərk hissəsi seliklə qarışıq olan qonur-sarı rəngli kütlədən ibarətdir. Histoloji tədqiqatlardan müəyyən edilmişdir ki, yoğun və həm də nazik bağırsaqların şirəsinin bərk hissəsini bağırsaq divarlarının ölmüş epitelli hüceyrələri və az miqdarda limfoid elementləri təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, şirənin bərk hissəsində fermentlərin miqdarı duru hissəyə nisbətən 8-10 dəfə çoxdur. Yoğun bağırsaqların şirəsinin tərkibində enterokinaza və saxaroza (alfoqlikozidaza) olmur. Lakin az miqdarda ka- tepsinlərə, peptidozlara, lipaza, amilaza, nukleaza, ureazaya və s. təsadüf olunur. Bunların içərisində daha yüksək təsirə malik olan qələvi fosfatazanm aktivliyidir. Fosfatazaların sekresiyasının intensivliyi nazik bağırsaqların yuxarı hissələrində- kinə nisbətən zəifdir. Yoğun bağırsaqlarda şirə ifrazı nazik bağırsaqlara nisbətən yerli xarakter daşıyır. Belə ki, mexaniki qıcıqlandırma əhəmiyyətli dərəcədə yoğun bağırsaqlarda şirə ifrazını artırır. 13.41. Yoğun bağırsaqların mikroflorasının əhəmiyyəti Yoğun bağırsaq mikroflorası müxtəlif qrup bakteriya- larla zəngindir. Bu bakteriyalar aşağıdakı funksiyaların yerinə yetirilməsində yaxından iştirak edirlər: 1.
2.
Həzm şirəsinin komponentlərinin parçalanmasında iştirak edən bakteriyalar. 3.
Vitaminlərin, fermentlərin və digər fizioloji aktiv maddələrin sintezində iştirak edən bakteriyalar. Bağırsağın normal mikroflorası patogen mikroblara və onların toksinlərinə qarşı kəskin antaqonist aktivliyə malik olmaqla, həm də sahibin orqanizmini həmin patogen mikrob- ların bədənə daxil olmasından və onların çoxalmasından qoruyur. Bir çox xəstəliklər, məsələn, ishal, qarın yatalağı, bağır
downloaded from KitabYurdu.org saq iltihablarında həm bağırsaq mikroflorasının tərkibi, həm də antaqonist xassəsi dəyişə bilər. Xüsusilə, orqanizmə antibiotiklər daxil olduqda bakteriyaların antaqonistik xassəsi kəskin zəifləyir. Həzm şirələri və onların aktiv komponentləri (ferment- lər, fosforlu birləşmələr, öd turşuları və s.) öz fizioloji vəzifələrini yerinə yetirdikdən sonra bunların bir hissəsi nazik bağırsaqların sonunda geriyə sorulur, digər qismi isə ximusla birlikdə yoğun bağırsağa daxil olur. Bu şöbədə bəzi birləşmələr sorulur və ya mikrofloranın müxtəlif təsirlərinə məruz qalır. Yoğun bağırsaq florasının mikrob kütləsini parçalayan digər şirələrdən biri də öd hesab olunur. Öd turşusu qaraciyərdə sintez olunaraq qlikohol və ya tauroal turşusu şəklində öd ilə birlikdə ifraz olunur. Lakin nəcisdə öd turşusu sərbəst halda olur. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|