Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
NAXÇIVAN DÖVLƏT
MUSİQİLİ DRAM TEATRI
Naxçıvanda teatr prosesini iki mərhələyə bölmək olar. Birincisi: teatrın həvəskarlıq dövrü. İkincisi: teatrın dövlət müəssisəsi kimi fəaliyyətə başladığı gündən indiyədək keçdiyi yaradıcılıq yolu. Xalqın həyatına şaxəli müdaxilə edən və mədəniyyətin, xüsusən teatr sənətinin təşəkkülünə və tərəqqisinə səbəb olan maarifçiliyin inkişaf dalğası on doqquzuncu əsrin ikinci yarısında Naxçıvanda da yeni pilləyə qədəm basıb. 1882-ci ildə Eynalı bəy Sultanovun rəhbərliyi ilə "Ziyalılar cəmiyyəti" təşkil olunub. Cəmiyyətin üzvləri Eynalı bəyin rəhbərliyi ilə 1883-cü ildə Mirzə Fətəli
Axundzadənin "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyasını tamaşaçılara göstəriblər. Həmin tarix bugünkü Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının doğuluş günü kimi götürülür. 1887-ci il sentyabrın 2-də müəllim Mirzə Sadıq Qulubəyovun rəhbərliyi ilə Mirzə Fətəli Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil kimyagər" məsxərəsi oynanılıb. Hacı Nəcəf Zeynalovun evində göstərilən tamaşanı Cəlil Məmmədquluzadə və Əliməmməd Xəlilov hazırlayıblar. Əsas rolları Cəlil Məmmədquluzadə (Molla İbrahimxəlil), Ələkbər Süleymanov (Şeyx Salah), Məmmədtağı Səfərəlibəyov (Molla Həmid) ifa ediblər. Bu tamaşadan sonra şəhərdə teatr həvəskarları nisbətən fəallaşıblar. İl ərzində bir neçə tamaşa oynanılıb. Novruz və Orucluq bayramlarında göstərilən tamaşalar daha təmtəraqlı keçib. Yay tətillərində başqa şəhərlərdə oxuyan tələbələr tətilə gələndə tamaşa və konsertlərin göstərilməsi prosesi daha da canlanıb. Tədricən tamaşaların göstərilmə məkanları genişlənib. Nəcəf bəydən başqa, Əliməmməd Xəlilovun, Əli bəy Zeynalovun, Mehdi Ağanın, Rəhim xan Naxçıvanskinin (Naxçıvanlı) evlərində, Hacı Vəlinin karvansarasında da tamaşalar göstərilib. Teatr həvəskarlarının arasında dövrünün tanınmış müəllimləri, jurnalistləri, hüquqşünasları, dəftərxana işçiləri Cəlil Məmmədquluzadə, Ələkbər Məmmədquluzadə, Eynalı bəy Sultanov, Əbülqasım Sultanov, Fərəculla Şeyxov, Nəsrulla Şeyxov, Məmmədtağı Sidqi Səfərov, Sadıq Xəlilov, Sadıq Qulubəyov, Qurbanəli Şərifov, Cəlil Mirzəyev, Əliqulu Novruzov, Məmmədqulu Novruzov, Məhəmmədtağı Səfərəlibəyov, Əhməd Hüseynov, Paşa Sultanov, Böyük xan Naxçıvanlı, Yaqub kəngərli və başqaları olublar. İyirminci əsrin əvvəllərinə kimi həvəskarlar, əsasən, Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyalarını, Eynalı bəy Sultanovun "Tatar qızı", Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin", "Ev tərbiyəsinin bir şəkli", "Pəhlivanani-zəmanə" pyeslərini tamaşaya hazırlayıblar. 1900-1920-ci illərdə Naxçıvanda Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", "Pəricadu", "Millət dostları", "Ac həriflər", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" dramları, Sultanməcid Qənizadənin, Mirmahmud Kazımovskinin, Rəşid bəy Əfəndiyevin vodevilləri, Nikolay Qoqolun "Müfəttiş", İvan Turgenevin "Pulsuzluq" tərcümələri, Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşid banu" operaları, "Məşədi İbad", "Ər və arvad", "Arşın mal alan", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Əlli yaşında cavan", " Evliykən subay" operettaları dəfələrlə tamaşaya hazırlanıb. Tamaşalara rejissorluğu, əsasən, Rza Təhmasib, Böyük xan Naxçıvanlı, Fərəculla və Nəsrulla Şeyxovlar ediblər. Səhnə əsərləri müntəzəm şəkildə oynanılmayıb, ilk növbədə bayramlarda, müxtəlif müsamirələrdə göstərilib. Naxçıvanda 1917-ci ildə "El güzgüsü" (rəhbəri Rza Təhmasib) və "İmdad" dram dəstələri yaradılıb. Bakıdan qastrola gələn Hüseyn Ərəblinski, Cəlil Bağdadbəyov, Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, Tiflisdən dəfələrlə bu bölgəyə səfər edən Zülfüqar bəy Hacıbəyov teatr dəstəsinin, onun musiqi heyətinin formalaşmasında səmərəli işlər görüblər. 1915-ci ildə Tiflis Rəssamlıq Məktəbini bitirmiş Bəhruz kəngərli müəyyən teatr dekorları hazırlayıb, asma pərdələrə müxtəlif mənzərələr çəkib. Truppaya Rza İsfəndiyarlı, Heydər Muradov, Muxtar Nəsirov, Hacı Nəsirov, Məşədi Bağırov, Teymur Qasımov kimi bacarıqlı gənclər cəlb olunublar.
* * * Teatr truppası 1920-ci il avqustun 24-də yeni və daha güclü heyətlə fəaliyyətə başlayıb. Səməd Mövləvinin Naxçıvana gəlişi teatr prosesində canlanmanı artırıb. 1923-cü ildə Naxçıvan Mərkəzi İcraiyyə komitəsinin qərarı ilə şəhərdəki teatr həvəskarlarının qüvvəsilə Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı yaradılıb. Kollektiv ilk addımını Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyası ilə atıb. Əsas rolları truppanın özəyini təşkil edən yaradıcı qüvvələrdən Əli Xəlilov (Hacı Qara), Həsən Səfərli (Heydər bəy), T.Səfərli (Sona), Mirhəsən Mirişli (Ohan yüzbaşı), A.Qasımov (Naçalnik), Heydər Muradov (Səfər bəy), H.Məmmədov (Kərəməli) oynayıblar. Tamaşaya rejissorluğu Həsən Səfərli edib və səhnə tərtibatını Adil Qazıyev verib. Dövlət teatrı kimi fəaliyyətə başlayandan sonra kollektivin qarderobu zənginləşdirilib, əlbəsə və rekvizit sexləri yaradılıb. Tamaşalar əvvəlcə həftədə iki-üç dəfə göstərilirdi. 1930-cu illərin əvvəllərindən isə həftədə beş və bəzən altı əsər oynanılmağa başlandı. 1924-1950-ci illərdə dram əsərlərindən Mirzə Fətəli Axundzadənin "Xırs quldurbasan", "Lənkəran xanının vəziri", Nəriman Nərimanovu "Nadir şah", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu", "Bəxtsiz cavan", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", Cəfər Cabbarlının "Aydın", "Oqtay Eloğlu", "Solğun çiçəklər", "Od gəlini", "Sevil", "Almaz", "Yaşar", "1905-ci ildə", Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan", "Knyaz", "Səyavuş", Mirzə İbrahimovun "Həyat", Səməd Vurğunun "Vaqif", "Fərhad və Şirin", Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi", Sabit Rəhmanın "Toy", Məmmədhüseyn Təhmasibin "Bahar", məktəblilər üçün Əyyub Abbasovun "Məlik Məmməd", "Aqil və Sərvinaz", operettalardan Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Ər və arvad", "Arşın mal alan", "Məşədi İbad", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Əlli yaşında cavan", "Evliykən subay", Məmməd Səid Ordubadi və Səid Rüstəmovun "Beş manatlıq gəlin" teatrın repertuarında əsas yer tutub. Teatr "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib" muğam operalarını da müxtəlif quruluşlarda repertuarda saxlayıb. Tərcümə əsərlərindən Vano Mçedaşvilinin "Qaçaq Kərəm", Vilyam Şekspirin "Otello", "Hamlet", Lev Şeynin və Tur qardaşlarının "Üzləşdirmə", Boris Lavrenyovun "Hücum", Aleksandr Ostrovskinin "Günahsız müqəssirlər", Konstantin Trenyovun "Lyubov Yarovaya", Georgi Mdivaninin "Vətən namusu", Konstantin Simonovun "Praqanın şabalıd ağacları altında", Pavel Malyarevskinin uşaqlar üçün yazdığı "Sehrli küpə" əsərlərinin tamaşaları daha uğurlu olub. Teatrda bu dövrdə Səməd Mövləvi (1926-1931), Sidqi Ruhulla (1931-1932), Yusif Yulduz (1936-1937), İbrahim Həmzəyev baş rejissor işləyiblər. Kazım Ziya, İsmayıl Hüseynov, Həsən Ağayev müxtəlif janr və üslublarda tamaşalar hazırlayıblar.
* * * Naxçıvan teatrının 1950-2005-ci illəri əhatə edən yaradıcılıq dövrü daha çox müasirlik axtarışları ilə səciyyəvidir. Bu illərdə teatr forma və üslub yeniliklərinə xüsusi diqqət yetirib. Rejissorlar monumental romantik tamaşalardan daha çox psixoloji, realist dramatik və lirik-psixoloji üslublu səhnə əsərləri hazırlamağa səy göstəriblər. Yaradıcılığının formalaşdığı 1930-cu illərdə ehtiraslı xarakterlər toqquşmalarına üstünlük verən Naxçıvan teatrının inkişafının yüksəlişi illərində insani münasibətlərin fəlsəfi-psixoloji mahiyyətinə dərindən müdaxilə etmək daha çox maraqlandırıb. Truppa operetta janrında sanballı tamaşalar oynamaqda formalaşıb. Bu dövrdə teatrın məzmun mahiyyətinə, estetik prinsiplərinin psixoloji əsaslarına, poetika xüsusiyyətlərinə, aktyor ifalarının zənginliyinə görə "Səyavuş" (Hüseyn Cavid"), "Dəli yığıncağı" (Cəlil Məmmədquluzadə), "Aydın" (Cəfər Cabbarlı), "Toy" (Sabit Rəhman), "Sən həmişə mənimləsən", "Məhv olmuş gündəliklər" (İlyas Əfəndiyev), "Yağışdan sonra" (Bəxtiyar Vahabzadə), "Mənim nəğməkar bibim", "Quşu uçan budaqlar" (Əkrəm Əylisli), "Adamın adamı" (Anar), "Ultimatum" (Rüstəm İbrahimbəyov), "Nə yardan doyur, nə əldən qoyur" (Lope de Veqa), "Kor padşah" (Nazim Hikmət və Vera Tulyakova), "Hücum" (Boris Lavrenyov), "Konsulu oğurladılar" (Georgi Mdivani), "Dördüncülər" (Konstantin Simonov), "Ordan, burdan", "Məşədi İbad", "Arşın mal alan" (Üzeyir bəy Hacıbəyov) kimi dəyərli tamaşaları olub. Teatr dünya şöhrətli dramaturqlardan Əziz Nesinin ("Toros canavarı"), Paolo Messininin ("Sükut divarı"), Karlo Haldoninin ("Mehmanxana sahibəsi"), Sofokiun ("Elektra"), Çingiz Aytmatovla Kaltay Məhəmmədcanovun ("Fudzi dağında qonaqlıq"), Avksenti Saqarelinin ("Xanuma"), Edvard O1binin ("Zoopark əhvalatı"), Georgi Xuqayevin ("Arvadımın əri") yaradıcılıqlarına ilk dəfə müraciət edib. Bəhruz Kəngərlinin vaxtsız ölümündən sonra (1922) dram dəstəsində və sonra dövlət teatrında Adil Qazıyev səhnə tərtibatına rəhbərlik edib. Onun teatrın nəzdində yaratdığı studiyada Hüseyn Əliyev, İdris Səlimov, Nağı Nağıyev, Mirzə Əkbərov, Şamil Qazıyev fırça sənətinin əlifbasına yiyələniblər. Şamil Qazıyev Bakıda rəssamlıq təhsili alandan sonra Naxçıvan teatrına qayıdıb və 1948ci ilə kimi burada işləyib. Səhnə tərtibatı sahəsində onu 1949-cu ildən istedadlı rəssam Məmməd Qasımov əvəz edib. Yerli bəstəkarlar Rəşid Məmmədov, Məmməd Ələkbərov, Məmməd Məmmədov teatrın müxtəlif janrlı tamaşalarına məzmunlu və ifadəli musiqi bəstələmişlər. Son altmış ildə teatr öz repertuarını mövzu, janr və xarakterlər baxımından zənginləşdirmək üçün Naxçıvanda yaşayıb-yazan nasir və şairləri də qələmlərini dramaturgiya janrında sınaqdan çıxarmağa sövq edib. Ayrı-ayrı illərdə müxtəlif rejissorlar Hüseyn Razinin "Odlu diyar", "Günəş", "Haray səsi", Əlyar Yusiflinin "Gözüm yollarda qaldı", "Vicdan əzabı", "Siz xoşbəxt yaşayın", Əbil Yusiflinin "Vicdan əzabı", Əbülfəz Abbasquliyevin "Günəşə doğru" Qurban Qurbanovun "Ayrım", Əbülfəz Abbasquliyevin "Günəş doğur", Nağı Nağıyevin "Polad", Hüseyn İbrahimovun "İtirilən sağlıq", "Torpaq təslim olur", Cəmşid Əmirovun "Sahil əməliyyatı", Kəmalə Ağayevanın "Məhsəti", "İsmət", Ramiq Muxtarın "Əgər sevirsənsə...", "Üfüqlər qızaranda", "Şəhərli Kürəkən", Turan Oflazoğlunun "Dəli İbrahim", Həsən Elsevərin "Alınmaz qala", Məmmədəli Tarverdiyevin "Kölgəli dağ", "Xosrov və Şirin", Əliheydər Qənbərin "İlan yuvasında fırtına", Həsən Fətullayevin "Əlincədən uçan qartal" pyeslərini tamaşaya hazırlayıblar. Naxçıvan teatrı 28 dekabr 1938-ci ildən Mirzə Fətəli Axundzadənin adını daşıyıb. 1965-ci ildə isə sənət ocağına Cəlil Məmmədquluzadənin adı verilib. 1923-cü ildə Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı kimi fəaliyyətə başlayan kollektiv uzun müddət bu adla çalışıb. Sənət ocağı 1964-cü ilin sentyabrından Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı adlanır. Naxçıvan DMDT-nin nəzdində 1982-ci ildə Cavid Poeziya Teatrı yaradılıb. Truppa aktyorlarının ifasında bu teatrda Huseyn Cavidin "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir", "Ana", "Azər", "Uçurum", Aleksandr Puşkinin "Qaraçılar", Rəsul Rzanın "Bir gun də insan ömrüdür", Məhəmməd Füzulinin "Pəmbeyi-daği-cünun..." pyesləri, poemaları və bədii kompozisiyaları tamaşaya qoyulub.
|