Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

TEATR TAMAŞALARININ 

GÖSTƏRİLMƏ MƏKANI 

(1873-1919) 

 

Peşəkar teatr deyəndə  və onun fəaliyyəti barədə düşünəndə sözsüz ki, ilk növbədə  sənət 

ocağının yerləşdiyi bina barədə də fikirlər oyanır. Elm sübut edib ki, teatr tamaşasının təlqin etdiyi 

bədii-estetik zövqün kökündə tamaşa oynanılan binanın texniki imkanları  və texnologiyası da 

mühüm yer tutur. Teatr binasının arxitektura özəllikləri müxtəlif şəkillərdə səhnə sənətinin gözəllik 

estetikasını istiqamətləndirir, onun özünəməxsusluğunun bədii səciyyələrini müəyyənləşdirir. 

Dünya teatrının müxtəlif inkişaf dövrlərində formalaşan bədii zövqlərə uyğun olaraq teatr 

tamaşalarının oynanılması üçün tikilən binaların memarlığında da böyük və  əsaslı  dəyişikliklər 

aparılmışdır. Antik teatrın açıq havadakı binalarını əsrlər keçdikcə müxtəlif sənət izmlərinə, məsələn 

kiassizm, barokko, qotika, modern... üslublarına məxsus memarlıq binaları əvəz etmişdir. 

Azərbaycanda peşəkar teatr təşəkkül tapmamışdan əvvəl bəzi şəhərlərdə müxtəlif xarakterli 

kütləvi seyretmə sarayları olmuşdur. Şuşada 1848-ci ildə, Şamaxı şəhərində isə 1858-ci ildə oyunlar 

göstərmək, mərasim və müsamirələr keçirmək üçün memarlıq abidələri olan binalar tikilib. O 

dövrün mətbuatının yazdığına görə, həmin binaların yaraşıqlı lojaları, geniş salonları, əlvan tərtibatlı 

səhnələri olub. 

Naxçıvan  şəhərində ilk tamaşa Hacı  Nəcəf Zeynalovun evinin böyük salonunda göstərilib. 

Azərbaycanca tamaşalar  İrəvanda müxtəlif varlıların evlərində, Tiflisdə kazyonnı teatrda, Arsruni 

teatr binasında, Zubalov adına "Xalq evi"ndə, "Zadəganlar klubu"nda, Aşqabadda Dobrojenskinin 

sirkində, Təbrizdə adi binada oynanılıb. Azərbaycanın böyük şəhərlərində iyirminci əsrin 

əvvəllərində xüsusi "Cəmiyyət yığnağı" binaları tikilmişdi və el arasında, mətbuatda 

"Obşestvennoye sobraniye" adlanan həmin mədəniyyət mərkəzləri tamaşalar oynamaq üçün ən 

münasib yerlər idi. İrəvanda və Tiflisdə Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı fəaliyyət göstərməyə başla-

yanda da həmin kollektivlərin texniki baxımdan səmərəli binaları olmamışdır. Dövlət teatrı hər iki 

şəhərdə yöndəmsiz, darısqal, səhnəsi kiçik klublarda yerləşmişdir. 

Gəncə Dövlət Dram Teatrı üçün bina 1936-cı ildə tikilib. Əslində köhnə bina yenidən 

qurulub. Bir qədər sonra Naxçıvanda müasir memarlıq üslubunda səhnə ocağı hasilə gətirilib. Hər 

iki bina indiyə qədər fəaliyyətdədir və texniki imkanları o dövrün primitiv tələblərinə uyğun olaraq 

qalmaqdadır. 

1938-1949-cu illər arasında Lənkəranda, Ağdamda, Ağdaşda, Göyçayda, Qubada, Şamaxıda, 

Qaryagində (indiki Füzuli rayonu), Şuşada,  Şəmkirdə, Ordubadda, Bərdədə, Qazaxda, Zaqatalada, 

Salyanda, Sabirabadda Dövlət teatrları fəaliyyət göstərmişlər. Lakin onların heç biri üçün məxsusi 

teatr binası tikilməmişdir. Onlar kilsədə, məsciddə, klublarda yerləşdirilmişlər və təbiidir ki, bütün 

bunlar kollektivin səmərəli fəaliyyətinin estetik hüsnünə mənfi təsir bağışlamışdır. Dövlət statusu ilə 

hazırda Sumqayıtda, Şəkidə, Lənkəranda, Mingəçevirdə, Qazaxda, Füzulidə (müvəqqəti Horadizdə 

məskunlaşıb), Qusarda fəaliyyət göstərən dram, Salyandakı, Gəncədəki, Naxçıvandakı, Qaxdakı 

Kukla teatrı kollektivləri qeyri-teatral binalarda çalışırlar. Hazırda didərgin həyatı yaşayan Ağdam 

və Şuşa teatrlarının da müasir binaları yox idi. 

Digər  şəhərlərlə müqayisədə Bakının teatr arxitekturası daha rəngarəng və geniş  şəbəkəli 

olub. Bakıda ilk teatr binasını milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1883-cü ildə özünün taxıl 

---

anbarının özülü üzərində tikdirib. Bir neçə  dəfə yanıb yenidən qurulan teatr indiki Musiqili 

Komediya Teatrının binasının yerində olub və 1990-cı illərin əvvəllərində sökülüb. Akademik Milli 

Dram Teatrı 1922-ci ildən 1960-cı ilin avqustuna qədər orada yerləşib. Sonra həmin bina 

muskomediya teatrına verilmişdi. 1920-ci ilə  qədər bu bina "Tağıyev teatrı" və  "Şəhər teatrı" 

adlanıb. 

Bakıda azərbaycanca ilk peşəkar teatr tamaşası göstərilən bina "Nəciblər klubu" adlanıb. 

Həmin bina iyirminci əsrin  əvvəllərinə  qədər indiki Sabir bağının yanında, Gənclər meydanında 

yerləşən binalarla üzbəüz olub. İkinci mərtəbəyə qalxan pillələrin sol tərəfindəki dəhliz tamaşaçı 

salonuna aparırdı. 

Qoşa qala qarşısındakı  Gənclər meydanı 1920-ci ilə  qədər Duma meydanı adlanıb. 

Meydandakı mülk, hazırda "Konstitusiya məhkəməsi" adlanan binaya "Haşımovun evi" deyilirdi. 

"Gürcü cəmiyyəti", "Artistlər cəmiyyəti", "Kommersiya klubu" da müxtəlif vaxtlarda bu binada 

yerləşib. Binanın adı teatr afişalarında müxtəlif cür yazılıb. 

"Obşestvennoye sobraniye" Səməd Vurğun küçəsində, Üzeyir Hacıbəyov və Xaqani 

küçələrinin arasında yerləşən Zabitlər evinə deyilib. Bakı neftxudası  Ağa Musa Nağıyev həmin 

əzəmətli binanı 1890-cı ildə xeyriyyə  məqsədli tədbirlər keçirmək üçün tikdirib. Bəzi mətbuat 

səhifələrində, tamaşa elanlarında, afişalarda binanın adı "Musa Nağıyev teatrı" kimi də yazılıb. 

Hazırda Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının binası (1900-1904 

və 1910-1912-ci illərdə tikilib) "Obşestvennoye sobraniye"nin yay salonu adlanıb. 

"Kolizey teatrı" Gənc Tamaşaçılar Teatrının indiki binasının yerində olub. Bir müddət opera 

teatrı müqabilində həmin binada "Malı teatr" fəaliyyət göstərib. 

"Nikitin qardaşlarının sirki" opera teatrının fasad qapısı ilə Bülbül prospektinin arasındakı 

binanın yerində olub. 1904-cü ildə istifadəyə verilib. Yanandan sonra indiki Respublika Mərkəzi 

Kitabxanasının həndəvərində taxtadan yenidən qurulub. 

"Pelmel teatrı" həftəbecər kimi qəbul edilib. Milyonçu Hacıbaba Haşımovun oğlu 

Yaponiyada xoşuna gələn kazino evini Bakıda, indiki Rus Dram Teatrı binasının yerində inşa 

elətdirib. Bu bina bir müddət "Mlkado teatrı" da adlanıb.