Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

 

CAHANGİR ZEYNALOV 

(1865-1918) 

 

Milli teatrımızın ilk peşəkar aktyorlarından biri, Azərbaycan realist aktyor məktəbinin banisi 

Kərbəlayı Cahangir Zeynalovdur. 1865-ci ildə Bakıda doğulmuş Cahangir Zeynalovun atası Məşədi 

Rza da, özü də tacirlik etmişlər. Cahangir bəy ibtidai təhsil almışdı, rus və fars dillərini mükəmməl 

bilirdi, geniş mütaliəsi vardı. Səhnəyə ilk dəfə 1885-ci ildə  qız rolunda çıxıb. Bakıda fəaliyyət 

göstərən Lanskoy, Şorşteyn, Aqriptseva kimi aktyorların truppaları ilə yaxından  əlaqəsi vardı, 

şəhərə  gələn qastrolçuların tamaşalarına müntəzəm baxardı. Hətta 1916-1918-ci illərdə baxdığı 

tamaşalar barədə rəylərini, sənət haqqında mühakimələrini təcəssüm etdirən "Teatro dəftərçəsi"ndə 

("Əxz etdiyim hərəkətlər") nəzəri-təcrübi fikirlərini traktat səpkisində yazıb. Müəyyən vərəqləri 

itmiş həmin dəftərçə Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyində saxlanılır. 

Maddi imkanı geniş olan Cahangir Zeynalov aktyorlara həmişə əl tutur, onlara pul yardımı 

edirdi. O, indiki Hüsü Hacıyev və Dilarə  Əliyeva küçələrinin kəsişməsində yerləşən  Şahmat 

klubunun yerindəki evinin böyük bir zalını məşq üçün ayırmışdı. Otağın baş hissəsində xərc çəkib 

səhnə  də düzəltdirmişdi. Hacıağa Abbasov, Mirzağa  Əliyev, Məhəmməd bəy  Əlvəndi, Hüseyn 

Ərəblinski, Mirmahmud Kazımovski kimi aktyorlar, Sultanməcid Qənizadə, Həbib bəy 

Mahmudbəyov, Bədəl bəy Bədəlbəyli kimi müəllim və səhnə fədailəri dəfələrlə həmin zalda məşq 

etmiş, tamaşalar hazırlamışlar. Məşqdən sonra iştirakçıların hamısına süfrə açılardı  və  xərci 

Kərbəlayı özü ödəyərdi. 

Cahangir Zeynalov səhnədə əvvəllər Həbib bəy Mahmudbəyovla Sultanməcid Qənizadənin 

hazırladıqları tamaşalarda oynayıb. 

XIX əsrin sonlarında isə sənət dostu Nəcəfqulu Vəliyevlə birgə əsərlər tamaşaya qoyublar. 

1900-cü illərdə Müsəlman dram artistləri  şirkətinin ("Şirkət" də deyilib) təşkilində Zeynalovun 

müstəsna rolu olub. "Nicat" (1906) və "Səfa" (1912), "Nəşri-maarif" mədəni-maarif cəmiyyətləri 

nəzdindəki teatr truppalarında Kərbəlayı Cahangir əsasən aktyorluq edər və  həm də tamaşalara 

quruluşlar verərdi. "Səfa"nın teatr truppası 1912-ci ildən fəaliyyətdə idi, ancaq cəmiyyətin özü 1910-

cu ildə yaranmışdı. "Səfa"nın kitabxanasının təşkilində böyük işlər görən Cahangir Zeynalov onun 

fonduna çoxlu nüsxədə kitab bağışlamışdı. Bakıda qabaqcıl elm ocaqlarından sayılan "Səfa" 

məktəbində  Səməd Mənsur, Abbasmirzə  Şərifzadə, Cəfər Bünyadzadə ilə yanaşı, Cahangir 

Zeynalov da dərs deyirdi. O, dəfələrlə, "Səfa" teatr bölməsi idarə heyətinin rəhbərləri sırasma 

seçilmişdi. Hətta 1914-cü ildə  sədr vəzifəsini Cahangir Zeynalov, müavinliyi isə Mehdi bəy 

Hacınski tutmuşlar. 

Cahangir Zeynalov ilk Azərbaycan aktyorudur ki, teatr ictimaiyyəti ona təntənəli yubiley 

("Yomi ali") keçirib. Səhnə  fəaliyyətinin 25 illiyi münasibətilə "Nicat" cəmiyyətinin Qurban 

bayramı günündə (30 noyabr 1910) Tağryev teatrında keçirdiyi yubiley təntənəsində  rəsmi hissə 

olmuş, fasilələrdə xanəndə  və sazəndələr çalıb-çağırmış, Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Lənkəran 

xanının vəziri" komediyası oynanılmış, Mirzə Həbib rolunu Cahangir Zeynalov ifa etmişdi. Yubiley 

münasibətilə      "Günəş", "Kaspi", "Nicat", "Səda", "Bakı", "Bürhani-Tərəqqi", "Qafqazskaya 

kopeyna" qəzetləri məqalələr və Nəriman Nərimanovun, Mehdi bəy Hacınskinin, Boyarski truppası 

aktyorlarının, redaksiya heyətlərinin təbriklərini çap etmişdi. 

Yubiley gecəsi "Nicat" tərəfindən Səməd bəy Acalov, Gürcü nəşri-maarif cəmiyyətindən 

Nasidze, bütün müsəlman dram dəstəsi adından Qulamrza Şərifzadə, "Maloross", "Kulturnıy soyuz", 

"Prosvita", "Nəşri-maarif", "İttihad", "Yəhudilər" cəmiyyətləri, "Yeni Fyüzat", "Molla Nəsrəddin" 

---

məcmuələri, "Səda", "Tərcüman" qəzetləri aktyoru təbrik etmiş, ona qiymətli hədiyyələr 

bağışlamışdılar. 

Mirzağa  Əliyev, Hacıağa Abbasov, Məmmədəli Vəlixanlı kimi möhtərəm aktyorların 

səhnəyə  gəlişində  Kərbəlayı Cahangirin böyük xidmətləri olub. O, "Nicat", "Səfa", "Müsəlman 

artistləri ittifaqı"nın, Hacıbəyov qardaşlarının "Opera və dram truppası"nın aralarındakı xoşagəlməz 

ləcliyi, çəkişmələri aradan qaldırmış, onları ümumi mədəniyyətin tərəqqisi naminə birləşməyə 

çağırmışdır. 

Səhnəmizdə qadınların olmamasından həmişə rahatsızlıq keçirən aktyor qızını aktrisa 

görmək istəmiş, ancaq amansız ölüm bu arzuya kölgə salmışdı. Üç yaşında valideyni Cahangir 

Zeynalovu itirmiş  Nəsibə Zeynalova sonralar atasının bünövrəsmi qoyduğu realist aktyor 

məktəbinin ən layiqli davamçısı kimi tarixiləşdi. 

1918-ci ilin 17 martında erməni daşnakiarı Bakıda vəhşiliklə yanğınlar və qırğınlar törədəndə 

Cahangir Zeynalov həyat yoldaşı Hüsniyyə xanımla, körpə  qızı  Nəsibə ilə  İranın  Ənzəli  şəhərinə, 

müvəqqəti orada yaşayan qayınatası  Məşədi  Əbdüldayan Hüseynovun yanına gediblər. Oktyabrın 

əvvəllərində ara sakitləşəndə o, ailəsi ilə birgə "Ardahan" gəmisinə minib Bakıya qayıdarkən 

dənizdə fırtına qopub. səkkiz gün dənizdə qalan gəmidə natəmizlikdən yatalaq (tif) xəstəliyi yaranıb 

və  Kərbəlayı Cahangir də  həmin azara tutulub. Bakıya çatandan sonra yaxın dostlarından, 

qohumlarından xəbərsiz dünyasını dəyişib. 

Aktyor son dəfə  səhnəyə  "İsmailiyyə" zalında oynanan "Hacı Qara" tamaşasında baş rolda 

çıxıb. 

Cahangir Zeynalovun milli dramaturgiyamızda oynadığı rolların tam olmayan siyahısı 

belədir: Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara"sında Hacı Qara, "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli 

şah"da  Şahbaz bəy və  Məstəli  şah, "Molla İbrahimxəlil kimyagər"də Molla İbrahimxəlil, "Xırs 

quldurbasan"da Tarverdi, "Lənkəran xanının vəziri"ndə Mirzə  Həbib, Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı 

Qəmbər"ində Hacı Qəmbər, "Ağa Kərim xan Ərdəbili"də Ağa Kərim xan, "Müsibəti-Fəxrəddin"də 

Vəli,  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Ağa Məhəmməd  şah Qacar" faciəsində Tavad Maqobeli, 

Rzaqulu Mirzə, Mirzə Cəfər xan, "Bəxtsiz cavan" ("Tamah"), "Kimdir müqəssir?", "Millət dostları" 

dramlarında Kişi, Hacı  Səməd ağa, Mahmud, "Xəyalət"də  Dərviş. Nəriman Nərimanovun "Dilin 

bəlası"nda  Şamdan bəy və Hacı  İbrahim, "Nadir şah" faciəsində  Ədhəm və Cavad, İsmayıl Rüs 

təmbəyovun "Dövləti-bisəmər", Mehdi bəy Hacınskinin "Sultar Əbdüləzizin xəli" pyeslərində Hacı 

Fərəc, Həsən Xeyrulla Əfəndi, Süleyman Sani Axundovun "Tamahkar"ında Hacı Murad rolları. O, 

Sultanməcid Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar " (Məşədi  Şaban), "Xor-xor" (Seyfulla), 

"Dursunəli və ballıbadı" (Dursunəli), Məhəmmədhəsən Həsənovun "Pinəçi Seyfulla" (Seyfulla), 

Vasaq Mədətovun "Qırt-qırt" (Ağa Murad), İsgəndər Məlikovun "Yaxşılığa yamanlıq", "Molla 

Nəsrəddin" (Molla Nəsrəddin) vodevillərində əsas obrazları oynayıb. 

Tərcümə əsərlərindən Lev Tolstoyun "Əvvəlinci şərabçı" (Potap), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" 

(Qoca Moor), Jan Batis Molyerin "Zorən təbib" (Eyvaz), Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" 

(Qubad və Fərhad), "Əhdə vəfa" (Zübeyr), Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfətin "Əmir Əbül 

Üla" (Rəbi), S.Lanskoyun "Qəzavat" (Qoca səraərdə), Vano Mçedaşvilinin "Qaçaq Kərəm" 

(Çinovnik və Xanın katibi), Namiq Kamalın "Vətən" ("Vətən, yaxud Osmanlı müharibəsi". 

Şeyxülislam) tamaşalarında oynayıb. 

Yuxarıda sadalanan rolların əksəriyyətini dəfələrlə müxtəlif quruluşlarda ifa etmiş Cahangir 

Zeynalov bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" operettasında Rza bəy və Rüstəm 

bəy obrazlarını yüksək məharətlə yaradıb. 

Rejissor kimi  də  səmərəli fəaliyyət göstərən Cahangir Zeynalov 1913-cü ildə "Səfa"da 

dramaturqlardan Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara", Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı  Qəmbər", 

Namiq Kamalın "Vətən", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Evliykən subay", 1914-cü ildə  Əbdürrəhim 

bəy Haqverdiyevin "Millət dostları", Molyerin "Zorən təbib", 1915-ci ildə Namiq Kamalın "Əhdə 

---

vəfa", digər illərdə müxtəlif truppalarda Cəlal Yusifzadənin "Fərhad və  Şirin" (opera), Şəmsəddin 

Saminin "Dəmirçi Gavə", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" əsərlərinə quruluşlar verib. 

Cahangir Zeynalov xalq folklorunun mayasından  şirələnən yumordan yaradıcılıqla 

bəhrələnirdi. 

Cahangir Zeynalov o dövrdə  dəbdə olan süni pafosla danışmaqdan, ritorikadan, boğazdan 

yuxarı dekiomasiyaçılıqdan, saxta hərəkətlərdən cəsarətlə imtina edib. 

Cahangir Zeynalov teatrda estetik savadsızlığın  əleyhinə  çıxaraq real oyun ifa üslubunun 

sistemlər toplusunu yaradıb. 

Cahangir Zeynalov oynadığı rolda doğruçuluğa, həyatiliyə, inandırıcılığa nail olmaq üçün 

obrazın daxili inkişaf məntiqinə əsaslanıb, müxtəlif üslubları sintez edə bilib. 

Cahangir Zeynalovun aktyor məktəbi köklü və davamlı prinsiplər  əsasında qurulmaqla öz 

poetikasının müəyyən vacib göstərici-prinsiplərini formalaşdırıb. 

Cahangir Zeynalov rolunu nə  qədər coşğun ehtirasla, çılğın temperamentlə oynasa da, heç 

vaxt personajın daxili sürət-ritminin inkişaf ahəngindən çıxmır, həmin rolla təqdim etmək istədiyi 

estetik flkrin mahiyyətindən uzaqlaşmır, həqiqət hissinə daim sadiq qalırdı. 

Cahangir Zeynalov obrazın (məsələn Hacı Qara, Vəzir) ictimai-sosial mənşəyindən çıxış 

edərək onun cəmiyyətdə tutduğu mövqeyini özü üçün aydınlaşdırır və buna uyğun məntiqlə rolun 

davranışını, geyimini, danışığını müəyyənləşdirirdi. 

Cahangir Zeynalov dramatik rollar (Hacı Səməd, Qoca Moor) oynasa da, təbiətən komik idi. 

Sənətdə  hər cür zahiri əyləndiriciliyin, yüngül oyunbazlığın,  şitliyin  əleyhinə  çıxır, teatrı yüksək 

hisslərə çıraq tutan məbəd kimi qiymətləndirirdi. 

Cahangir Zeynalov el arasında həmişə özünü yüksək ləyaqətlə, ağır ağayanalıqla aparır, hər 

yerdə hörmət-izzəti uca tutulurdu, onu müdrik ağsaqqal, xeyirxah ziyalı kimi qəbul edərdilər. 

Cahangir Zeynalov aktyorluq peşəsini müqəddəs tutar, sənətinə ciddi yanaşmayanları tənbeh 

edir, bütövlükdə teatra əvəzsiz tərbiyə ocağı kimi baxırdı.