Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Gövdə __, __, __ və __ qatlarından ibarətdir. Onun eninə böyüməsini __ həyata keçirir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Dəricik və ya mantar + floema. 2. Gövdənin eninə böyüməsini təmin edən qat. 3. Gövdənin xarici qatı. 4. Gövdənin mərkəzi hissəsində yerləşir. 5. Gövdə qabığının ölü hüceyrələr qatı. 1. Anlayışlar və terminlər arasındakı uyğunluğu müəyyənləşdirin: 2. Səhv fikirləri doğru ifadələrə çevirin: 1. Gövdənin ən enli hissəsi – özəkdir. 2. Qabığı oduncaqdan ayıranda kambi zədələnir. 3. Mantar ağacın qabıq qatını əmələ gətirir. 4. Qabıq möhkəm olur. 5. xarici təsirlərdən qoruyan oduncaqdır. Gövdəni A. Qabıq B. Özәk C. Dәricik D. Kambi E. Mantar Gövdənin quruluş sxemi: 1. Mantar qatı 2. Floema 3. Kambi 4. Oduncaq 5. Özək şüaları 6. İllik halqalar 7. Özək Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi e e edin edin t tbiq t tbiq e e Açar sözl e r Qabıq Kambi Oduncaq Özək 1 3 4 5 6 7 2 rinə yetirən özək şüaları uzanır. Bəzi bitkilərdə özək aydın nəzərə çarp- mır. Palıd və qaraağacda özək bərk, gəndəlaşda isə yumşaq olur. 57 56 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 1 2 3 4 18. Gövdənin daxili quruluşu · Gövdə özü hansı hissələrdən təşkil olunmuşdur? · Bu hissələr hansı funksiyanı yerinə yetirir? 1 Gövdənin quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: qovaq bitkisinin budağı. İşin gedişi: Qovaq bitkisinin budağını uzununa kəsin. Onun üst qatını ayırın və bərkliyini yoxlayın. Suallara cavabı dəftərinizdə qeyd edin. · Bu qat hansı funksiyanı yerinə yetirir? · Bu qat necə adlanır və hansı toxumadan əmələ gəlir? Gövdənin daxili quruluşu. Gövdə – qabıq, kambi, oduncaq və özək- dən təşkil olunmuşdur. Qabıq. Cavan və yaşıl zoğlarda qabığın xarici qatını dəricik təşkil edir. Qışlayan gövdələrdə dəricik digər örtük toxuması olan mantarla əvəz olunur. Mantar işığı özündən buraxmadığından onun altındakı qat yaşıllığını itirir. Qabığın oduncağa söykənən daxili qatı floema ad- lanır. Gövdədə floema qatının içərisində floema boruları deyilən ələ- yəbənzər borular və floema lifləri olur. Kambi – gövdənin eninə böyüməsini təmin edir. Bölünməsi nəticə- sində yeni qabıq və oduncaq hüceyrələri yaranır. Mülayim iqlim şərai- tində yaşayan ağaclarda kambinin bölünməsi yazda başlayır və payızda sona çatır. Nəticədə gövdənin oduncaq hissəsində illik hal- qalar əmələ gəlir. İtalyan rəssamı Leonardo da Vinçi (1452–1519) ilk dəfə illik halqala- ra görə ağacın yaşının təyin edilməsinin mümkünlüyünü irəli sür- müşdür. O qeyd etmişdir ki, ağacın illik halqası onun yaşadığı illərə müvafiq olur, illik halqanın eni isə quraqlıq və rütubətli dövrləri gös- tərir. Oduncağın illik halqasının iriliyinə, onların hüceyrəsinin qa- lınlığına və s. əlamətlərinə görə bu və ya digər ilin iqlim şəraiti barədə mühakimə yürütmək olar. 2 Kəsilmiş ağac gövdəsinin yaşının təyin edilməsi. 1. Ağac gövdəsində illik halqaların miqdarını müəyyənləşdirin. 2. İllik halqaları mərkəzdən qabığa doğru sayaraq ağacın yaşını müəyyən edin. · İllik halqalar əsasən gövdənin hansı qatında yerləşir? · İllik halqalara görə daha nəyi təyin etmək olar? Oduncaq – səsini təşkil edir. Onun daxi- lində oduncaq lifləri və boru- cuqlar olur. Özək – gövdənin mərkəzində yerləşir. O, əsasən canlı hü- ceyrələrdən ibarət ehtiyat toplayıcı toxumadan təşkil olunmuşdur. Özəkdən göv- dənin digər hissələrinə doğ- ru qidalandırıcı funksiya ye- gövdənin əsas his- Şəkildə gövdənin hissələrini müəyyən edin. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Gövdə __, __, __ və __ qatlarından ibarətdir. Onun eninə böyüməsini __ həyata keçirir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Dəricik və ya mantar + floema. 2. Gövdənin eninə böyüməsini təmin edən qat. 3. Gövdənin xarici qatı. 4. Gövdənin mərkəzi hissəsində yerləşir. 5. Gövdə qabığının ölü hüceyrələr qatı. 1. Anlayışlar və terminlər arasındakı uyğunluğu müəyyənləşdirin: 2. Səhv fikirləri doğru ifadələrə çevirin: 1. Gövdənin ən enli hissəsi – özəkdir. 2. Qabığı oduncaqdan ayıranda kambi zədələnir. 3. Mantar ağacın qabıq qatını əmələ gətirir. 4. Qabıq möhkəm olur. 5. xarici təsirlərdən qoruyan oduncaqdır. Gövdəni A. Qabıq B. Özәk C. Dәricik D. Kambi E. Mantar Gövdənin quruluş sxemi: 1. Mantar qatı 2. Floema 3. Kambi 4. Oduncaq 5. Özək şüaları 6. İllik halqalar 7. Özək Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi e e edin edin t tbiq t tbiq e e Açar sözl e r Qabıq Kambi Oduncaq Özək 1 3 4 5 6 7 2 rinə yetirən özək şüaları uzanır. Bəzi bitkilərdə özək aydın nəzərə çarp- mır. Palıd və qaraağacda özək bərk, gəndəlaşda isə yumşaq olur. 57 56 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 1 2 3 4 18. Gövdənin daxili quruluşu · Gövdə özü hansı hissələrdən təşkil olunmuşdur? · Bu hissələr hansı funksiyanı yerinə yetirir? 1 Gövdənin quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: qovaq bitkisinin budağı. İşin gedişi: Qovaq bitkisinin budağını uzununa kəsin. Onun üst qatını ayırın və bərkliyini yoxlayın. Suallara cavabı dəftərinizdə qeyd edin. · Bu qat hansı funksiyanı yerinə yetirir? · Bu qat necə adlanır və hansı toxumadan əmələ gəlir? Gövdənin daxili quruluşu. Gövdə – qabıq, kambi, oduncaq və özək- dən təşkil olunmuşdur. Qabıq. Cavan və yaşıl zoğlarda qabığın xarici qatını dəricik təşkil edir. Qışlayan gövdələrdə dəricik digər örtük toxuması olan mantarla əvəz olunur. Mantar işığı özündən buraxmadığından onun altındakı qat yaşıllığını itirir. Qabığın oduncağa söykənən daxili qatı floema ad- lanır. Gövdədə floema qatının içərisində floema boruları deyilən ələ- yəbənzər borular və floema lifləri olur. Kambi – gövdənin eninə böyüməsini təmin edir. Bölünməsi nəticə- sində yeni qabıq və oduncaq hüceyrələri yaranır. Mülayim iqlim şərai- tində yaşayan ağaclarda kambinin bölünməsi yazda başlayır və payızda sona çatır. Nəticədə gövdənin oduncaq hissəsində illik hal- qalar əmələ gəlir. İtalyan rəssamı Leonardo da Vinçi (1452–1519) ilk dəfə illik halqala- ra görə ağacın yaşının təyin edilməsinin mümkünlüyünü irəli sür- müşdür. O qeyd etmişdir ki, ağacın illik halqası onun yaşadığı illərə müvafiq olur, illik halqanın eni isə quraqlıq və rütubətli dövrləri gös- tərir. Oduncağın illik halqasının iriliyinə, onların hüceyrəsinin qa- lınlığına və s. əlamətlərinə görə bu və ya digər ilin iqlim şəraiti barədə mühakimə yürütmək olar. 2 Kəsilmiş ağac gövdəsinin yaşının təyin edilməsi. 1. Ağac gövdəsində illik halqaların miqdarını müəyyənləşdirin. 2. İllik halqaları mərkəzdən qabığa doğru sayaraq ağacın yaşını müəyyən edin. · İllik halqalar əsasən gövdənin hansı qatında yerləşir? · İllik halqalara görə daha nəyi təyin etmək olar? 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 59 58 2 Yarpaqları müqayisə edin. Onların fərqli əlamətlərini qeyd edin. Nəticə çıxarın. Yarpaq növləri. Saplaq üzərində müxtəlif sayda yarpaq ayası ola bilir. Əgər saplaq üzərində bir yarpaq ayası varsa, belə yarpaqlar sadə, bir neçə aya olarsa, mürəkkəb yarpaqlar adlanır. Sa- də yarpaqlara tozağacı, günəbaxan, pa- lıd və s. bitkilər aiddir. Mürəkkəb yar- paq lələkvarı, barmaqvarı və üçər yar- paqlara bölünür. Yarpaqların düzülüşü. Zoğ üzərində yerləşmə ardıcıllığına yar- paq düzülüşü deyilir. Zoğ üzərində düzülüşünə görə yarpaqlar – növbəli, qarşı-qarşıya və ya topalı düzülüşə malik olur. zülüşdə (cökə, alma, tozağacı) hər bir buğuma bir yarpaq birləşir. düzülüşdə (yasəmən, gicitkən) hər bir buğum üzə- rində bir-birinin qarşısında yerləşən yarpaqlar olur. Qarğagözü, oleandr, qatırquyruğu bitkilərinin hər buğumunda üç və daha artıq yarpaq birləşir. Bu, topalı düzülüş adlanır. Növbəli dü- Qarşı-qarşıya Növbəli düzülüş Qarşı-qarşıya düzülüş Topalı düzülüş Zоğ üzərində düzülüş Lələkvarı Barmaqvarı Üçər Mürəkkəb yarpaqlar Sadə yarpaq 3 Otaq bitkiləri və ya herba- riləşdirilmiş bitkilərin yarpaq damarlarına baxın. Onların damarlanmasını sxem şəklində göstərin. Nəticəni müzakirə edək: · Damarlar yarpaqda necə yerləşir? Yarpaq damarlanması. yarpaq damarlanması deyilir. Bir neçə damarlanma tipi ayırırlar: · paralel damarlanma – iri damarlar yarpaq ayasında bir-birinə paralel yerləşir (buğda, qamış); Yarpaq boyunca damarların keçməsinə Yarpaq növləri 19. Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü Qışın sonuna yaxın məktəbin həyətində alma bağı sal- maq qərarına gəldilər. Bağ üçün nəzərdə tutulan yerə onlar çoxlu ağac tingləri əkdilər. Yazda ağaclara qulluq edən zaman alma ilə yanaşı, səhvən digər tinglərin də əkildiyi aşkar olundu. şagirdlər · bunu necə müəyyən etdilər? Şagirdlər 1 Yarpağın ümumi quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: sinif otağında olan otaq bitkiləri, herbarilər. İşin gedişi: · Otaq bitkiləri və ya herbariləşdirilmiş bitkilərin yarpaqlarını diqqətlə nəzərdən keçirin, onları şəkildəki yarpaqlarla müqayisə edin. · Yarpağın genişlənmiş hissəsi olan yarpaq ayasına baxın. · Ayanın ucuna, kənarlarına, əsasına, formasına və yarpaq saplağına diqqət yetirin. · Dəftərinizdə yarpaqların şəklini çəkin. Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaq – yarpaq ayası və saplaqdan təşkil olunmuşdur. Yarpaq ayası – əksər bitkilərdə saplaq vasitəsilə zoğa birləşir. Saplağın əsas funksiyası yarpağı işığa çıxarmaq və maddələrin hərəkətini təmin etməkdir. Bəzi bitki yarpaqlarında saplaq olmur. Belə yarpaqlara oturaq yarpaqlar deyilir. Oturaq yarpaqlar – kətan, qərənfil, aloe kimi bitkilərdə müşahidə edilir. Yarpağın saplağının gövdə ilə birləşən nisbətən genişlənmiş aşağı hissəsi yarpaq əsası adlanır. Yarpaq əsasında bəzi hal- larda çıxıntı şəklində iki kiçik yarpaqcıq – yarpaqaltlıqları yerləşir. Yarpağın quruluşu Yarpaq ayası Saplaq Yarpaq əsası Yarpaqaltlığı Nəticəni müzakirə edək: · Yarpaqlar hansı quruluşa malikdir və bitkidə o, hansı funksiyanı yeri- nə yetirir? · Bitkilərin həyatında yarpağın rolu nədən ibarətdir? Təklələkvarı Cütlələkvarı 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 59 58 2 Yarpaqları müqayisə edin. Onların fərqli əlamətlərini qeyd edin. Nəticə çıxarın. Yarpaq növləri. Saplaq üzərində müxtəlif sayda yarpaq ayası ola bilir. Əgər saplaq üzərində bir yarpaq ayası varsa, belə yarpaqlar sadə, bir neçə aya olarsa, mürəkkəb yarpaqlar adlanır. Sa- də yarpaqlara tozağacı, günəbaxan, pa- lıd və s. bitkilər aiddir. Mürəkkəb yar- paq lələkvarı, barmaqvarı və üçər yar- paqlara bölünür. Yarpaqların düzülüşü. Zoğ üzərində yerləşmə ardıcıllığına yar- paq düzülüşü deyilir. Zoğ üzərində düzülüşünə görə yarpaqlar – növbəli, qarşı-qarşıya və ya topalı düzülüşə malik olur. zülüşdə (cökə, alma, tozağacı) hər bir buğuma bir yarpaq birləşir. düzülüşdə (yasəmən, gicitkən) hər bir buğum üzə- rində bir-birinin qarşısında yerləşən yarpaqlar olur. Qarğagözü, oleandr, qatırquyruğu bitkilərinin hər buğumunda üç və daha artıq yarpaq birləşir. Bu, topalı düzülüş adlanır. Növbəli dü- Qarşı-qarşıya Növbəli düzülüş Qarşı-qarşıya düzülüş Topalı düzülüş Zоğ üzərində düzülüş Lələkvarı Barmaqvarı Üçər Mürəkkəb yarpaqlar Sadə yarpaq 3 Otaq bitkiləri və ya herba- riləşdirilmiş bitkilərin yarpaq damarlarına baxın. Onların damarlanmasını sxem şəklində göstərin. Nəticəni müzakirə edək: · Damarlar yarpaqda necə yerləşir? Yarpaq damarlanması. yarpaq damarlanması deyilir. Bir neçə damarlanma tipi ayırırlar: · paralel damarlanma – iri damarlar yarpaq ayasında bir-birinə paralel yerləşir (buğda, qamış); Yarpaq boyunca damarların keçməsinə Yarpaq növləri 19. Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü Qışın sonuna yaxın məktəbin həyətində alma bağı sal- maq qərarına gəldilər. Bağ üçün nəzərdə tutulan yerə onlar çoxlu ağac tingləri əkdilər. Yazda ağaclara qulluq edən zaman alma ilə yanaşı, səhvən digər tinglərin də əkildiyi aşkar olundu. şagirdlər · bunu necə müəyyən etdilər? Şagirdlər 1 Yarpağın ümumi quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: sinif otağında olan otaq bitkiləri, herbarilər. İşin gedişi: · Otaq bitkiləri və ya herbariləşdirilmiş bitkilərin yarpaqlarını diqqətlə nəzərdən keçirin, onları şəkildəki yarpaqlarla müqayisə edin. · Yarpağın genişlənmiş hissəsi olan yarpaq ayasına baxın. · Ayanın ucuna, kənarlarına, əsasına, formasına və yarpaq saplağına diqqət yetirin. · Dəftərinizdə yarpaqların şəklini çəkin. Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaq – yarpaq ayası və saplaqdan təşkil olunmuşdur. Yarpaq ayası – əksər bitkilərdə saplaq vasitəsilə zoğa birləşir. Saplağın əsas funksiyası yarpağı işığa çıxarmaq və maddələrin hərəkətini təmin etməkdir. Bəzi bitki yarpaqlarında saplaq olmur. Belə yarpaqlara oturaq yarpaqlar deyilir. Oturaq yarpaqlar – kətan, qərənfil, aloe kimi bitkilərdə müşahidə edilir. Yarpağın saplağının gövdə ilə birləşən nisbətən genişlənmiş aşağı hissəsi yarpaq əsası adlanır. Yarpaq əsasında bəzi hal- larda çıxıntı şəklində iki kiçik yarpaqcıq – yarpaqaltlıqları yerləşir. Yarpağın quruluşu Yarpaq ayası Saplaq Yarpaq əsası Yarpaqaltlığı Nəticəni müzakirə edək: · Yarpaqlar hansı quruluşa malikdir və bitkidə o, hansı funksiyanı yeri- nə yetirir? · Bitkilərin həyatında yarpağın rolu nədən ibarətdir? Təklələkvarı Cütlələkvarı · dən başqa) qövs şəklində əyilir (inciçiçəyi, bağayarpağı); · torvarı damarlanma – yarpaq ayasını tor şəklində əhatə edir . qövsvarı damarlanma – ayanın hər bir damarı (mərkəzdəkin- (çinar, üzüm, palıd) Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Mətndən istifadə edərək təklif olunmuş anlayışlara malik sxemləri tamamlayın. 1. müqayisə etdikdən sonra nəticələrinizi dəftərinizdə çəkdiyiniz cədvəldə yazın. Yarpaqları a b Yarpaq __ və __ təşkil olunmuşdur. Yarpaqlar __ və __ olmaqla 2 qrupa bölünür. Yarpaq boyunca damarların keçməsi . __ adlanır Açar sözl e r Yarpaq ayası Saplaq Sadə yarpaq Mürəkkəb yarpaq Yarpaq damarlanması 1. Paralel 2. Qövsvarı 3-4. Torvarı 3 4 2 1 Yarpaqların damarlanması Yarpağın növləri Yarpaq damarlanması Yarpaq düzülüşü Saplağın olub-olmaması Damarlanma tipi Yarpaq ayalarının forması Yarpaq ayalarının sayı 1 № 2 61 60 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 1 20. Yarpağın hüceyrəvi quruluşu Bitkini uzun müddət qaranlıqda saxlayanda yarpaqları saralır. Onu uzun müddət sulamadıqda yarpaqları büzüşür. Laboratoriya işi. Yarpağın dəricik hüceyrəsinin quruluşu. Təchizat: yarpağın en kəsiyinin hazır preparatı (və ya tablosu), işıq mik- roskopu. İşin gedişi: 1. Yarpağın en kəsiyinin hazır preparatına mikroskopla baxın. 2. Onun müxtəlif cür hüceyrələrdən əmələ gəldiyinə diqqət yetirin. 3. Preparatda dəricik hüceyrələrini taparaq onların forma və quru- luşuna baxın. 4. Alt dəricikdə yerləşən ağızcıq hüceyrələrini tapın və onun mik- roskopdan şəklini çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Üst və alt dəriciyin arasında yerləşən hüceyrələr qrupu bir-birindən nə ilə fərqlənir? · Onların hansılarında xloroplastların miqdarı çoxdur? · Ağızcıq hüceyrələri digər dəricik hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? · Yarpaq damarları yarpağın hansı hüceyrələrinin arasında yerləşir? Cavabları dəftərinizə qeyd edin. · Bütün bunlar hansı səbəbdən baş verir? · Yarpağın öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün o, hansı quruluşa malik olmalıdır? Yarpağın daxili quruluşu. Yarpaq xaricdən dəricik adlanan şəf- faf hüceyrələrlə örtülmüşdür. Üst və alt dəricik arasında yarpaq lə- ti yerləşir. Üst dəricik hüceyrələrinin altında çoxlu xloroplastlara malik sütunşəkilli hüceyrələrdən ibarət sütunvarı toxuma yerləşir. Sütunvarı toxuma əsasən fotosintez funksiyasını yerinə yetirdi- yindən yarpağın günəş işığı düşən hissəsində olur. Ondan altda qey- ri-düzgün formalı hüceyrələrə malik və xloroplastları nisbətən az olan süngərvarı toxuma yerləşir. Süngərvarı toxuma hüceyrələri arasında içərisi hava ilə dolu hüceyrəarası sahə – boşluqlar olur. Dəricik hüceyrələrinin bəziləri yaşıl rəngli olub ağızcıqlar əmələ gətirir. Quruda yaşayan bitkilərin əksəriyyətində ağızcıqlar yarpağın alt dəriciyində yerləşir. Viktoriya, suzanbağı bitkilərində onlar üst dəri- cikdə, süsən və kələmdə isə yarpağın hər iki tərəfində yerləşir. Ağızcıqlar. Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən və onların arasında olan ağızcıq yarığından təşkil olunmuşdur. Onlar açılıb-qapanmaqla qaz və su mübadiləsini (transpirasiyanı) tənzimlə- yir. · dən başqa) qövs şəklində əyilir (inciçiçəyi, bağayarpağı); · torvarı damarlanma – yarpaq ayasını tor şəklində əhatə edir . qövsvarı damarlanma – ayanın hər bir damarı (mərkəzdəkin- (çinar, üzüm, palıd) Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Mətndən istifadə edərək təklif olunmuş anlayışlara malik sxemləri tamamlayın. 1. müqayisə etdikdən sonra nəticələrinizi dəftərinizdə çəkdiyiniz cədvəldə yazın. Yarpaqları a b Yarpaq __ və __ təşkil olunmuşdur. Yarpaqlar __ və __ olmaqla 2 qrupa bölünür. Yarpaq boyunca damarların keçməsi . __ adlanır Açar sözl e r Yarpaq ayası Saplaq Sadə yarpaq Mürəkkəb yarpaq Yarpaq damarlanması 1. Paralel 2. Qövsvarı 3-4. Torvarı 3 4 2 1 Yarpaqların damarlanması Yarpağın növləri Yarpaq damarlanması Yarpaq düzülüşü Saplağın olub-olmaması Damarlanma tipi Yarpaq ayalarının forması Yarpaq ayalarının sayı 1 № 2 61 60 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|