Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

 
y
Torpaq
bakteriyaları
dən mənimsənilir.   Bundan başqa, 
südün  qatığa  çevrilməsi,  kələmin 
turşuması da bakteriyaların kömə-
yi  ilə  həyata  keçirilir.  Bəzi  bakte-
riyalar  ərzaq  məhsullarını  qida 
üçün  yararsız  vəziyyətə  salır.  Bu-
nun  qarşısının  alınması  üçün  bəzi 
2
Xəstəliktörədən bakteriyalar. Bakteriyalar insanda qarın yata-
lağı, vəba, difteriya, vərəm, tetanus, angina, Sibir yarası, brusellyoz 
və s. xəstəlikləri törədirlər. İnsanlar xəstələrlə təmasda olduqda, 
habelə  danışıq  və  öskürək  zamanı  havaya  yayılan  ağız  suyunun 
damcıları  ilə,  həmçinin  bakteriyalarla  çirklənmiş  qida  və 
sudan istifadə etdikdə bu xəstəliklərlə yoluxa bilirlər.
Antisanitariya şəraitində, gigiyena qaydalarına əməl edilməyən, 
əhalisi sıx olan çirkli yerlərdə bakteriyaların inkişafı üçün əlverişli 
mühit yaranır. Bu, əhali arasında kütləvi epidemiyaların yayılma-
sına səbəb ola bilir.
kiçik 
Sualları müzakirə edin:
· İnsan qida məhsullarını uzun müddət saxlamaq üçün hansı 
üsullardan istifadə edir?
· Bu üsullar nəyə əsaslanır?
ərzaq məhsulları qurudulur, duzlanır, turşuya, yaxud   şəkərə qo-
yulur və ya konservləşdirilir. Konservləşdirmə zamanı bakteriya və 
onun sporları qızdırılma yolu ilə məhv edilir. Bakteriyaların fəaliy-
yəti günəş şüalarının, duzun və şəkərin təsirindən zəifləyir.
· Bakteriyalar təbiət və insan üçün hansı əhəmiyyət kəsb edir?
· İnsan xəstəliktörədən bakteriyalarla hansı şəraitdə yoluxa bilir?
Vəba
vibrionu
Sibir 
yarası
törədicisi
Taun 
çöpü
Difteriya 
basilli
Streptokok – 
angina 
törədicisi
Bakteriyalar pambıqda hommoz, heyvanlarda brusellyoz, Sibir 
yarası əmələ gətirir. İnsan özü də heyvandan keçən xəstəliklərlə yo-
luxa bilir; məsələn, insan brusellyozla yoluxmuş qaramaldan sağıl-
mış  çiy  və  ya  yaxşı  bişirilməmiş  südlə  qidalandıqda  bu  xəstəliyə 
yoluxur. 
Viruslar. Hüceyrəvi quruluşlu orqanizmlərlə yanaşı, təbiətdə hü-
ceyrəsiz həyat formalarına da rast gəlinir. Bunlar viruslar adlanır. 
Viruslar  hüceyrə  daxilində  parazitlik  edərək  burada  çoxalır  və 
adətən, hüceyrənin məhvinə səbəb olurlar. 
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi
Xəstəliktörədən bakteriyalar

37
36
İnsanda viruslar – qrip, qızılca, çiçək və QİÇS (qazanılmış immun 
çatışmazlığı sindromu) xəstəliyi törədirlər.
Qrip virusu
1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun:
Bakteriya
Yaşadığı mühit
Təbiətdə 
əhəmiyyəti
İnsan həyatında 
əhəmiyyəti
Kokklar
Basillər
Vibrionlar
1. Vəba  2. Difteriya  3. Angina  4. Sibir yarası 
1. Mövzudakı şəkillərə əsasən, xəstəliklərin adlarını onları törədən 
bakteriyaların formasına görə uyğun sütunlarda yerləşdirin. 
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
2. Suallara cavab verin:
Körpünün taxta dirəkləri yarıya qədər suyun içindədir. Çürümə daha 
tez harada baş verəcək: havada, suda, yoxsa hava ilə suyun sərhədində?
Bəzi qida maddələrini uzun müddət saxlamaq üçün qurudurlar. Niyə 
qurudulmuş qida məhsullarında çürümə  prosesi  çətinləşir?
b
a
Taun, vəba, qarın yatalağı və s. __ aiddir. 
Hüceyrə quruluşu olmayanlar __ adlanır.
 Qonur ayının yeni doğulan balasının çəkisi 500q-a çatsa da, özü təx-
minən 700-800 kq olur.   Palıd qozası inkişaf edərək nəhəng ağaca 
çevrilir.
· Bütün bunlar nəyin nəticəsində baş verir?
Orqanizmlərdə böyümə onun hüceyrələrinin bölünməsi hesabına 
gedir. Hüceyrənin bölünməsi mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə bir 
ana hüceyrənin bölünməsi nəticəsində iki qız hüceyrə yaranır. Bö-
lünmədə ən vacib rolu nüvədə olan xromosomlar oynayır.
Hüceyrənin bölünməsi. Hüceyrədə bölünmədən əvvəl xromosom-
lar  ikiləşir.  Bölünmə  prosesində  hər  bir  ikiləşmiş  xromosom  əvvəl 
hüceyrənin  ekvatorunda  düzülür,  sonra  bir-birindən  ayrılaraq  hü-
ceyrənin əks qütblərinə çəkilir. Qütblərə çəkilən xromosomların ət-
rafında nüvə pərdəsi əmələ gəlir. Daha sonra isə hüceyrənin sitoplaz-
ması iki bərabər hissəyə bölünür. Beləliklə, bir ana hüceyrənin tam 
oxşarı olan iki qız hüceyrə yaranır.
Mitoz  (yun. “mitos” – sap, tel). Bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən 
eyni  xromosom  sayına  malik  iki  qız  hüceyrənin  yaranması  ilə 
nəticələnən  hüceyrə  bölünməsi  –  mitoz  adlanır.  Mitoz  bölünmə 
əsasən bədən hüceyrələrinə xasdır.
10. 
Hüceyrələrin bölünməsi və inkişafı  
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Bəzi hallarda  bir ana hüceyrədən xromosom sayının 
yarısına malik 4 qız hüceyrə meydana gəlir. Belə bölünmə üsulu meyoz 
(yun.  “meiozis”  –  azalma)  adlanır.  Meyoz  bölünmə  orqanizmin  bütün 
hüceyrələrində getmir. Adətən, cinsi hüceyrələr bu yolla əmələ gəlir və 
onların  hər biri ana hüceyrənin xromosomlarının yarısını daşıyır. Cinsi 
çoxalma zamanı cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində   yeni 
orqanizmə  başlanğıc  verən  tam  xromosom  dəstinə  malik  hüceyrə   
yaranır.
Açar sözl e r
Xəstəliktörədən bakteriyalar
Viruslar
Tütün mozaikası 
xəstəliyinin virusu
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi
1
Hüceyrənin bölünməsi təsvirinə baxın və suallara cavab verin. 
· İlkin hüceyrədə neçə xromosom olmalıdır?
· Sonda əmələ gələn iki hüceyrənin hər birində neçə xromosom alınır?
1
2
3
4
5
6
Qazanılmlş immun 
çatışmazlığı 
sindromu (QİÇS) 
virusu 

37
36
İnsanda viruslar – qrip, qızılca, çiçək və QİÇS (qazanılmış immun 
çatışmazlığı sindromu) xəstəliyi törədirlər.
Qrip virusu
1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun:
Bakteriya
Yaşadığı mühit
Təbiətdə 
əhəmiyyəti
İnsan həyatında 
əhəmiyyəti
Kokklar
Basillər
Vibrionlar
1. Vəba  2. Difteriya  3. Angina  4. Sibir yarası 
1. Mövzudakı şəkillərə əsasən, xəstəliklərin adlarını onları törədən 
bakteriyaların formasına görə uyğun sütunlarda yerləşdirin. 
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
2. Suallara cavab verin:
Körpünün taxta dirəkləri yarıya qədər suyun içindədir. Çürümə daha 
tez harada baş verəcək: havada, suda, yoxsa hava ilə suyun sərhədində?
Bəzi qida maddələrini uzun müddət saxlamaq üçün qurudurlar. Niyə 
qurudulmuş qida məhsullarında çürümə  prosesi  çətinləşir?
b
a
Taun, vəba, qarın yatalağı və s. __ aiddir. 
Hüceyrə quruluşu olmayanlar __ adlanır.
 Qonur ayının yeni doğulan balasının çəkisi 500q-a çatsa da, özü təx-
minən 700-800 kq olur.   Palıd qozası inkişaf edərək nəhəng ağaca 
çevrilir.
· Bütün bunlar nəyin nəticəsində baş verir?
Orqanizmlərdə böyümə onun hüceyrələrinin bölünməsi hesabına 
gedir. Hüceyrənin bölünməsi mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə bir 
ana hüceyrənin bölünməsi nəticəsində iki qız hüceyrə yaranır. Bö-
lünmədə ən vacib rolu nüvədə olan xromosomlar oynayır.
Hüceyrənin bölünməsi. Hüceyrədə bölünmədən əvvəl xromosom-
lar  ikiləşir.  Bölünmə  prosesində  hər  bir  ikiləşmiş  xromosom  əvvəl 
hüceyrənin  ekvatorunda  düzülür,  sonra  bir-birindən  ayrılaraq  hü-
ceyrənin əks qütblərinə çəkilir. Qütblərə çəkilən xromosomların ət-
rafında nüvə pərdəsi əmələ gəlir. Daha sonra isə hüceyrənin sitoplaz-
ması iki bərabər hissəyə bölünür. Beləliklə, bir ana hüceyrənin tam 
oxşarı olan iki qız hüceyrə yaranır.
Mitoz  (yun. “mitos” – sap, tel). Bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən 
eyni  xromosom  sayına  malik  iki  qız  hüceyrənin  yaranması  ilə 
nəticələnən  hüceyrə  bölünməsi  –  mitoz  adlanır.  Mitoz  bölünmə 
əsasən bədən hüceyrələrinə xasdır.
10. 
Hüceyrələrin bölünməsi və inkişafı  
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Bəzi hallarda  bir ana hüceyrədən xromosom sayının 
yarısına malik 4 qız hüceyrə meydana gəlir. Belə bölünmə üsulu meyoz 
(yun.  “meiozis”  –  azalma)  adlanır.  Meyoz  bölünmə  orqanizmin  bütün 
hüceyrələrində getmir. Adətən, cinsi hüceyrələr bu yolla əmələ gəlir və 
onların  hər biri ana hüceyrənin xromosomlarının yarısını daşıyır. Cinsi 
çoxalma zamanı cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində   yeni 
orqanizmə  başlanğıc  verən  tam  xromosom  dəstinə  malik  hüceyrə   
yaranır.
Açar sözl e r
Xəstəliktörədən bakteriyalar
Viruslar
Tütün mozaikası 
xəstəliyinin virusu
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi
1
Hüceyrənin bölünməsi təsvirinə baxın və suallara cavab verin. 
· İlkin hüceyrədə neçə xromosom olmalıdır?
· Sonda əmələ gələn iki hüceyrənin hər birində neçə xromosom alınır?
1
2
3
4
5
6
Qazanılmlş immun 
çatışmazlığı 
sindromu (QİÇS) 
virusu 

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Mitoz nəticəsində bir ana hüceyrədən neçə yeni hüceyrə yaranır? 
a) 1  b) 2    c) 3   d) 4
2. 8 xromosomlu nüvədən mitoz nəticəsində neçə xromosomlu nüvə yaranır?
a) 4 xromosomlu  b) 6 xromosomlu  c) 8 xromosomlu  d) 12 xromosomlu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Hüceyrənin bölünmə mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyənləş-
dirin  və  xüsusiyyətlərini 
 qeyd edin. 
dəftərinizdə
1
2
3
4
5
6
__ bölünmə nəticəsində bir __ iki__ əmələ 
gəlir. Bölünmədə nüvədə olan __ əsas rol 
oynayır. 
Hüceyrənin inkişafı. Bölünmə qurtardıqdan sonra qız hüceyrə-
lər böyüyür, müəyyən ölçüyə çatır və yenidən bölünür. Beləliklə, 
hüceyrələrin bölünməsi və böyüməsi nəticəsində orqanizm inkişaf 
edir.
Hüceyrənin bölünməsinin əhəmiyyəti. Bölünmə sayəsində 
hüceyrəli orqanizmlər sayca artır. Belə artım nəticəsində onlar sü-
rətlə yayılır. Çoxhüceyrəlilərdə isə hüceyrənin bölünməsi orqaniz-
min böyümə və inkişafına səbəb olur. Hüceyrələrin bölünməsi nəti-
cəsində həmçinin bədənin zədələnmiş yerlərində  məhv olmuş toxu-
ma hüceyrələri yenisi ilə əvəz edilir. 
bir-
 
1
Hollandiyalı alim Levenhuk həyətdəki dolçada uzun müddət qal-
mış sudan  bir damcı götürərək mikroskopla nəzərdən keçirdi. O, 
suda sürətlə hərəkət edən çoxlu miqdarda canlı varlıq gördü və 
bunları “animalkulyuslar”, yəni “kiçik heyvancıqlar” adlandırdı. 
A.Levenhuk əvvəlcə “kiçik heyvancıqlar”ın yağış vasitəsilə dolça-
ya düşdüklərini güman etdi. Ancaq yağış suyunda onların olmadı-
ğını müəyyən etdikdən sonra bu fikirdən əl çəkdi.
O belə qənaətə gəldi ki, gördüyü bu canlı “heyvancıqlar” uzun müd-
dət qalmış durğun sularda yaranır.     
· Su damcısında görünənlər hansı canlılar ola bilərdi? 
· Nə üçün 
 sularda bunlar daha çox olur?
uzun müddət qalmış durğun 
11.
 Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər
Birhüceyrəli orqanizmlər. Bunlara bak-
teriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar 
arasında   rast gəlinir. Bədənləri yalnız bir 
hüceyrədən  təşkil  olunmuş  orqanizmlər-
dir.  Onların  qidalanma,  tənəffüs,  ifrazat, 
çoxalma və bu kimi bütün həyat prosesləri 
bir hüceyrə daxilində gedir. Aktiv hərəkətli 
formalarında  qamçılar  (bəzi  bakteriyalar, 
yaşıl evqlena), kirpikciklər (infuzor-tərlik) 
və yalançı ayaqlar (amöbdə) kimi hərəkətə 
xidmət edən strukturlar olur. 
Bəzən  bir-
hüceyrəlilər qruplara yığılaraq koloniyalar 
əmələ  gətirir.  Koloniya  halında  yaşayan 
birhüceyrəlilərin hüceyrələri arasında ixti-
saslaşma getmədiyindən onlar müstəqil də 
yaşaya bilirlər. Belə canlılar – 
bə-
zi bakteriyalardır.  
Koloniyalı  birhüceyrəlilər. 
volvoks və 
Xlamidomonada 
yosunu
Xromosomlar
Ana hüceyrə
Qız hüceyrələr
Mitoz
Açar sözl e r
2
2
39
38
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi
Bitki hüceyrəsinin inkişafı
Cavan 
hüceyrə
Yaşlı
hüceyrə
Şəkildə göstərilən birhüceyrəli 
orqanizmlərə diqqət yetirin. Onlar 
üçün səciyyəvi olan quruluş 
xüsusiyyətlərini göstərin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Şəkildəki birhüceyrəlilər 
bir-birindən  nə ilə fərqlənirlər?
1
2
3
4
İnfuzor-tərlik 
Birhüceyrəli orqanizmlər
 
Volvoks
Koloniyalı birhüceyrəlilər 

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Mitoz nəticəsində bir ana hüceyrədən neçə yeni hüceyrə yaranır? 
a) 1  b) 2    c) 3   d) 4
2. 8 xromosomlu nüvədən mitoz nəticəsində neçə xromosomlu nüvə yaranır?
a) 4 xromosomlu  b) 6 xromosomlu  c) 8 xromosomlu  d) 12 xromosomlu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Hüceyrənin bölünmə mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyənləş-
dirin  və  xüsusiyyətlərini 
 qeyd edin. 
dəftərinizdə
1
2
3
4
5
6
__ bölünmə nəticəsində bir __ iki__ əmələ 
gəlir. Bölünmədə nüvədə olan __ əsas rol 
oynayır. 
Hüceyrənin inkişafı. Bölünmə qurtardıqdan sonra qız hüceyrə-
lər böyüyür, müəyyən ölçüyə çatır və yenidən bölünür. Beləliklə, 
hüceyrələrin bölünməsi və böyüməsi nəticəsində orqanizm inkişaf 
edir.
Hüceyrənin bölünməsinin əhəmiyyəti. Bölünmə sayəsində 
hüceyrəli orqanizmlər sayca artır. Belə artım nəticəsində onlar sü-
rətlə yayılır. Çoxhüceyrəlilərdə isə hüceyrənin bölünməsi orqaniz-
min böyümə və inkişafına səbəb olur. Hüceyrələrin bölünməsi nəti-
cəsində həmçinin bədənin zədələnmiş yerlərində  məhv olmuş toxu-
ma hüceyrələri yenisi ilə əvəz edilir. 
bir-
 
1
Hollandiyalı alim Levenhuk həyətdəki dolçada uzun müddət qal-
mış sudan  bir damcı götürərək mikroskopla nəzərdən keçirdi. O, 
suda sürətlə hərəkət edən çoxlu miqdarda canlı varlıq gördü və 
bunları “animalkulyuslar”, yəni “kiçik heyvancıqlar” adlandırdı. 
A.Levenhuk əvvəlcə “kiçik heyvancıqlar”ın yağış vasitəsilə dolça-
ya düşdüklərini güman etdi. Ancaq yağış suyunda onların olmadı-
ğını müəyyən etdikdən sonra bu fikirdən əl çəkdi.
O belə qənaətə gəldi ki, gördüyü bu canlı “heyvancıqlar” uzun müd-
dət qalmış durğun sularda yaranır.     
· Su damcısında görünənlər hansı canlılar ola bilərdi? 
· Nə üçün 
 sularda bunlar daha çox olur?
uzun müddət qalmış durğun 
11.
 Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər
Birhüceyrəli orqanizmlər. Bunlara bak-
teriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar 
arasında   rast gəlinir. Bədənləri yalnız bir 
hüceyrədən  təşkil  olunmuş  orqanizmlər-
dir.  Onların  qidalanma,  tənəffüs,  ifrazat, 
çoxalma və bu kimi bütün həyat prosesləri 
bir hüceyrə daxilində gedir. Aktiv hərəkətli 
formalarında  qamçılar  (bəzi  bakteriyalar, 
yaşıl evqlena), kirpikciklər (infuzor-tərlik) 
və yalançı ayaqlar (amöbdə) kimi hərəkətə 
xidmət edən strukturlar olur. 
Bəzən  bir-
hüceyrəlilər qruplara yığılaraq koloniyalar 
əmələ  gətirir.  Koloniya  halında  yaşayan 
birhüceyrəlilərin hüceyrələri arasında ixti-
saslaşma getmədiyindən onlar müstəqil də 
yaşaya bilirlər. Belə canlılar – 
bə-
zi bakteriyalardır.  
Koloniyalı  birhüceyrəlilər. 
volvoks və 
Xlamidomonada 
yosunu
Xromosomlar
Ana hüceyrə
Qız hüceyrələr
Mitoz
Açar sözl e r
2
2
39
38
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi
Bitki hüceyrəsinin inkişafı
Cavan 
hüceyrə
Yaşlı
hüceyrə
Şəkildə göstərilən birhüceyrəli 
orqanizmlərə diqqət yetirin. Onlar 
üçün səciyyəvi olan quruluş 
xüsusiyyətlərini göstərin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Şəkildəki birhüceyrəlilər 
bir-birindən  nə ilə fərqlənirlər?
1
2
3
4
İnfuzor-tərlik 
Birhüceyrəli orqanizmlər
 
Volvoks
Koloniyalı birhüceyrəlilər 

41
40
 
Çoxhüceyrəli  orqanizmlər. 
Onların  hüceyrələri  arasında  ixtisas-
laşma mövcuddur. Hüceyrələrin bir qismi qida-
lanmağa,  bəziləri  tənəffüsə,  digərləri  çoxalma 
kimi proseslərə ixtisaslaşmışlar. Çoxhüceyrəli or-
qanizmlərdə  hüceyrələr  birləşərək  toxumaları, 
toxumalar  isə  orqanları  əmələ  gətirir.  Orqanlar 
da öz növbəsində orqanlar sistemini təşkil edir-
lər. Lakin yosunlar, göbələklər, heyvanlardan isə 
süngər və bağırsaqboşluqlular kimi orqanizmlər-
də  toxuma  və  orqanlar  olmur.  Çoxhüceyrəlilər-
dən  ən  ali  quruluşlu  orqanizmlər  ali  bitkilər  və 
xordalı heyvanlar hesab olunur.
Çoxhüceyrəli  or-
qanizmlər bitki, heyvan və göbələklər aləminə da-
xildirlər. 
Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yaşıl evqlena
Xlamidomonada 
yosunu
İnfuzor-tərlik
Adi amöb
1.  Şəkildə göstərilən birhüceyrəli orqanizmlərin  nə vasitəsilə 
hərəkət etdiyini göstərin.
__ bütün həyat prosesləri bir hüceyrə daxi-
lində  gedir.  __  hüceyrələr  arasında  ixtisas-
laşma getmişdir.
2. Kolonial və çoxhüceyrəli orqa-
nizmlər arasında oxşar və fərqli 
cəhətləri müəyyən edin.
Kolonial
Çoxhüceyrəlilər
12. 
Bitkinin törədici, örtük və mexaniki toxumaları
XIX əsrdə  alimlər  müəyyən etdilər ki, bitki və heyvan orqanizm-
ləri  hüceyrələrdən  təşkil  olunmuşdur.  Hüceyrələr  orqanizmdə 
müxtəlif  funksiyaları  yerinə  yetirirlər.  Bunun  üçün  müəyyən 
hüceyrələr  birgə  işləməli  və  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olma-
lıdır.
1
Təchizat:  çiy və bişmiş kartof.
İşin gedişi:
1. Çiy və bişmiş kartofu  hissələrə bölün. 
2. Əllə onun dəriciyini doğranmış  hissələrdən ayırmağa çalışın. Qabıq 
və yumşaq  hissələr bir-birindən quruluşuna görə nə ilə fərqlənir?
3. Kiçik parçaları əllə yarıya bölün, onları ovmağa çalışın.
· Çiy və bişmiş kartofla olan nəticəni müqayisə edin. Bunu nə ilə izah et-
mək olar?
Nəticəni müzakirə edək:
Toxuma. 
tirən  hüceyrələr  qrupu  və  hüceyrəarası  maddə  —  toxuma  adlanır. 
Toxumalara həm bitkilərdə, həm də heyvanlarda rast gəlinir. 
Bitki toxumaları. Törədici, əsas, örtük, ötürücü, mexaniki və ifra-
zat toxuma qruplarını   ayırırlar.
Törədici  və  ya  meristem  toxuması  (yun.  “meristes”  –  bölünən).     
Hüceyrələri kiçik, nazik qılaflı və iri nüvəli olub  bölünmə qabiliyyəti-
nə malikdir. Digər toxumaların hüceyrələrinə başlanğıc verərək bitki-
lərin bütün ömrü boyu  böyüməsini və inkişafını təmin edir.
Örtük toxuması. Bitkini xaricdən örtərək onu ətraf mühitin əlve-
rişsiz təsirindən  qoruyur. Yarpaqların və cavan zoğların səthi örtük to-
xumasının bir növü olan dəricik və ya epiderma (yun. “epi” – üstündə 
və “derma” – dəri)  ilə örtülür. 
Quruluş və mənşəcə eyni olan və oxşar funksiya yerinə ye-
· Nə üçün hüceyrələr müxtəlif funksiyaları yerinə yetirirlər?
Hüceyrələrin birgə fəaliyyət göstərməsinin səbəbi nədir?
·