Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 1 20. Yarpağın hüceyrəvi quruluşu Bitkini uzun müddət qaranlıqda saxlayanda yarpaqları saralır. Onu uzun müddət sulamadıqda yarpaqları büzüşür. Laboratoriya işi. Yarpağın dəricik hüceyrəsinin quruluşu. Təchizat: yarpağın en kəsiyinin hazır preparatı (və ya tablosu), işıq mik- roskopu. İşin gedişi: 1. Yarpağın en kəsiyinin hazır preparatına mikroskopla baxın. 2. Onun müxtəlif cür hüceyrələrdən əmələ gəldiyinə diqqət yetirin. 3. Preparatda dəricik hüceyrələrini taparaq onların forma və quru- luşuna baxın. 4. Alt dəricikdə yerləşən ağızcıq hüceyrələrini tapın və onun mik- roskopdan şəklini çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Üst və alt dəriciyin arasında yerləşən hüceyrələr qrupu bir-birindən nə ilə fərqlənir? · Onların hansılarında xloroplastların miqdarı çoxdur? · Ağızcıq hüceyrələri digər dəricik hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? · Yarpaq damarları yarpağın hansı hüceyrələrinin arasında yerləşir? Cavabları dəftərinizə qeyd edin. · Bütün bunlar hansı səbəbdən baş verir? · Yarpağın öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün o, hansı quruluşa malik olmalıdır? Yarpağın daxili quruluşu. Yarpaq xaricdən dəricik adlanan şəf- faf hüceyrələrlə örtülmüşdür. Üst və alt dəricik arasında yarpaq lə- ti yerləşir. Üst dəricik hüceyrələrinin altında çoxlu xloroplastlara malik sütunşəkilli hüceyrələrdən ibarət sütunvarı toxuma yerləşir. Sütunvarı toxuma əsasən fotosintez funksiyasını yerinə yetirdi- yindən yarpağın günəş işığı düşən hissəsində olur. Ondan altda qey- ri-düzgün formalı hüceyrələrə malik və xloroplastları nisbətən az olan süngərvarı toxuma yerləşir. Süngərvarı toxuma hüceyrələri arasında içərisi hava ilə dolu hüceyrəarası sahə – boşluqlar olur. Dəricik hüceyrələrinin bəziləri yaşıl rəngli olub ağızcıqlar əmələ gətirir. Quruda yaşayan bitkilərin əksəriyyətində ağızcıqlar yarpağın alt dəriciyində yerləşir. Viktoriya, suzanbağı bitkilərində onlar üst dəri- cikdə, süsən və kələmdə isə yarpağın hər iki tərəfində yerləşir. Ağızcıqlar. Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən və onların arasında olan ağızcıq yarığından təşkil olunmuşdur. Onlar açılıb-qapanmaqla qaz və su mübadiləsini (transpirasiyanı) tənzimlə- yir. 21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri Güclü küləklər a yıxılmır və sınmır. ğacları əysə də, əksər hallarda buna dözür, onlar 1 Laboratoriya işi. Kökün quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: lupa, skalpel, buğda və ya noxud cücərtisi. İşin gedişi: · Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın. · Kökün ucunda tündrəngli və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti- rin. · Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq- qət edin. · Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyənləşdirin. · Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə çəkin. Kök – bitkinin vegetativ orqanla- rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu- nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor- paq hissəcikləri tərəfindən zədələn- mədən qorunması üçün kök üsküyü ilə örtülmüşdür. Kök üsküyü bir- bi rinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tündrəngli canlı hüceyrələrdən iba- rətdir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq hissəciklərinə sürtülərək məhv olsa da, törədici toxuma tərəfindən yenisi əmələ gəlir. Cavan kökün zonaları. Bitki kökü müxtəlif hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zonalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, sorucu və ötürücü zonalar. Bölünmə zonasının hüceyrələri irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr daim bölünərək sayca ar- tırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan uzununa istiqamətdə böyü- yərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. Bu zona kökün uzununa bö- yüməsini təmin edir. Böyümə zonasında tam formalaşmamış ötü- rücü borular olur. · Bu, nə üçün belədir? · Bitkini torpağa bərkidən nədir? Kökün zonaları Bölünmə zonası Böyümə zonası Sorucu zona Ötürücü zona Kök üsküyü 63 62 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin yarpaqlarında ötürücü borulara (ələyəbənzər borular və yarpaq borucuqları) malik damar- lar olur. Ələyəbənzər borularla yarpaqlarda yaranan üzvi maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su və mi- neral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin onlara möhkəm- lik verən mexaniki liflər olur. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın: Yarpağın hissələri Toxuma növü Dəricik Sütunvarı və süngərvarı toxuma Borucuqlar və ələyəbənzər borular Ötürücü topaların lifləri Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir; b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan və ələyəbənzər borulardan ibarətdir; ç) Borucuqlarla üzvi maddələr ötürülür. Yarpaq xaricdən örtülmüşdür. Yarpaq lətini __ və __ toxumalar təşkil edir. __ Açar sözl e r Dəricik Sütunvarı Süngərvarı Alt dəricik Hava boşluqları Sütunvarı toxuma Süngərvarı toxuma Qapayıcı hüceyrələr Ağızcıq Üst dəricik Yarpaq damarı Ələyəbənzər borular Yarpaq borucuqları Mexaniki liflər Yarpağın daxili quruluşu 21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri Güclü küləklər a yıxılmır və sınmır. ğacları əysə də, əksər hallarda buna dözür, onlar 1 Laboratoriya işi. Kökün quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: lupa, skalpel, buğda və ya noxud cücərtisi. İşin gedişi: · Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın. · Kökün ucunda tündrəngli və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti- rin. · Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq- qət edin. · Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyənləşdirin. · Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə çəkin. Kök – bitkinin vegetativ orqanla- rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu- nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor- paq hissəcikləri tərəfindən zədələn- mədən qorunması üçün kök üsküyü ilə örtülmüşdür. Kök üsküyü bir- bi rinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tündrəngli canlı hüceyrələrdən iba- rətdir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq hissəciklərinə sürtülərək məhv olsa da, törədici toxuma tərəfindən yenisi əmələ gəlir. Cavan kökün zonaları. Bitki kökü müxtəlif hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zonalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, sorucu və ötürücü zonalar. Bölünmə zonasının hüceyrələri irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr daim bölünərək sayca ar- tırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan uzununa istiqamətdə böyü- yərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. Bu zona kökün uzununa bö- yüməsini təmin edir. Böyümə zonasında tam formalaşmamış ötü- rücü borular olur. · Bu, nə üçün belədir? · Bitkini torpağa bərkidən nədir? Kökün zonaları Bölünmə zonası Böyümə zonası Sorucu zona Ötürücü zona Kök üsküyü 63 62 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin yarpaqlarında ötürücü borulara (ələyəbənzər borular və yarpaq borucuqları) malik damar- lar olur. Ələyəbənzər borularla yarpaqlarda yaranan üzvi maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su və mi- neral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin onlara möhkəm- lik verən mexaniki liflər olur. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın: Yarpağın hissələri Toxuma növü Dəricik Sütunvarı və süngərvarı toxuma Borucuqlar və ələyəbənzər borular Ötürücü topaların lifləri Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir; b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan və ələyəbənzər borulardan ibarətdir; ç) Borucuqlarla üzvi maddələr ötürülür. Yarpaq xaricdən örtülmüşdür. Yarpaq lətini __ və __ toxumalar təşkil edir. __ Açar sözl e r Dəricik Sütunvarı Süngərvarı Alt dəricik Hava boşluqları Sütunvarı toxuma Süngərvarı toxuma Qapayıcı hüceyrələr Ağızcıq Üst dəricik Yarpaq damarı Ələyəbənzər borular Yarpaq borucuqları Mexaniki liflər Yarpağın daxili quruluşu Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin: 1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan təşkil olunmuşdur? 2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, digərlərində köklər bir-birindən seçilmir? 3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin bütün kökləri onun __ təşkil edir. Açar sözl e r Kök üsküyü Kök sistemləri A. Kök sistemi B. sas kök Ə C. Yan köklər D. lavə köklər Ə Anlayış Anlayışın şərhi 1. sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər Ə 2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök 3. Gövdədən və yarpaqdan çıxan köklər 4. Bitkinin bütün köklərinin cəmi Yonca Zəncirotu Qırtıc Noxud Bağayarpağı Qarğıdalı 65 64 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Bitkinin adı ? ? Sorucu zonada ötürücü borular tam for- malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın örtük toxumasının (dəricik) hüceyrələ- rindən əmici tellər yaranır. Əmici tellər vasitəsilə bitki torpaqda olan su və suda həll olmuş mineral duzları udur. Əmici tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa- yır, sonra məhv olur. Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl- ki sorucu zonanın yerində ötürücü zona əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi- təsilə kökdən yarpağa doğru su və mineral duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə- rəkət edir. Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü- Kökün növləri 2 Kök sisteminin öyrənilməsi. Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər. İşin gedişi: · Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök- lərini nəzərdən keçirin. · Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin. · Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir? · Buğdada bu cür kökə rast gəlinirmi? Kök sistemi. gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ noxud, günəbaxan, quşəppəyi, zəncirotu və di- gər bitkilər üçün səciyyəvidir. Saçaqlı kök sistemində əsas kök bəzən tez quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa- yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir. şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm- çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in- kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur. Əlavə kök Yan köklər Əsas kök Saçaqlı kök sistemi Mil kök sistemi Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin: 1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan təşkil olunmuşdur? 2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, digərlərində köklər bir-birindən seçilmir? 3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin bütün kökləri onun __ təşkil edir. Açar sözl e r Kök üsküyü Kök sistemləri A. Kök sistemi B. sas kök Ə C. Yan köklər D. lavə köklər Ə Anlayış Anlayışın şərhi 1. sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər Ə 2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök 3. Gövdədən və yarpaqdan çıxan köklər 4. Bitkinin bütün köklərinin cəmi Yonca Zəncirotu Qırtıc Noxud Bağayarpağı Qarğıdalı 65 64 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Bitkinin adı ? ? Sorucu zonada ötürücü borular tam for- malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın örtük toxumasının (dəricik) hüceyrələ- rindən əmici tellər yaranır. Əmici tellər vasitəsilə bitki torpaqda olan su və suda həll olmuş mineral duzları udur. Əmici tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa- yır, sonra məhv olur. Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl- ki sorucu zonanın yerində ötürücü zona əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi- təsilə kökdən yarpağa doğru su və mineral duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə- rəkət edir. Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü- Kökün növləri 2 Kök sisteminin öyrənilməsi. Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər. İşin gedişi: · Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök- lərini nəzərdən keçirin. · Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin. · Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir? · Buğdada bu cür kökə rast gəlinirmi? Kök sistemi. gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ noxud, günəbaxan, quşəppəyi, zəncirotu və di- gər bitkilər üçün səciyyəvidir. Saçaqlı kök sistemində əsas kök bəzən tez quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa- yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir. şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm- çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in- kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur. Əlavə kök Yan köklər Əsas kök Saçaqlı kök sistemi Mil kök sistemi 2 · Soğanı uzununa iki yerə bölərək təpə və yan tumurcuqlarına diqqət edin. Soğan kəsiyinin şəklini dəftərinizdə çəkin. Mətnlə tanış olduq- dan sonra hissələrini qeyd edin. 67 66 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Yerkökü Çuğundur Kök yumruları Meyvəköklər Georgin Şəklini dəyişmiş köklər Köklərin şəkildəyişmələri. Bitkilərin kökləri də ehtiyat qida maddəsi toplayaraq şəkildəyişmələr əmələ gətirə bilir. Belə köklər tez böyüyərək iriləşir və qeyri-adi xarici görkəm alır. Əgər ehtiyat qida maddələri əsas kökdə (bəzən həm də gövdənin aşağı hissəsində) toplanırsa, meyvəkök, əlavə və ya yan köklərində toplanırsa, kök yumruları əmələ gəlir. Meyvəköklərə turpu, yerkökünü və çuğun- Kartofun gövdə yumrusu 4 3 5 2 1 6 6 Soğanaq Şəklini dəyişmiş zoğlar 22. Bitki şəkildəyişmələri orqanlarının yeraltı Deyilənə görə, kartof bitkisini İngiltərəyə 1586-cı ildə məşhur ad- miral Frensis Dreyk gətirmiş və onu öz bağında əkməyi bağbanı- na tapşırmışdı. Bitki böyüyəndən sonra bağban onun yaşıl meyvələrini dadıb acı olduğunu bildirir. Admiral bağbana bitkini kökündən çıxarıb at- mağı tapşırır. Bitkini çıxarmağa çalışan bağban torpağın altında kartof yumrularını aşkar edir. Onları bişirərək dadına baxır. Onun qiymətli bitki olduğunu başa düşür. Sonradan kartof çox mühüm qida bitkisi kimi geniş yayıldı. 1 · Torpaqdan çıxarılan çayırın yeraltı hissəsi – kökümsovunu əvvəl göz- lə, sonra lupa ilə nəzərdən keçirin. · Onun yeraltı hissəsinin kökə oxşadığına diqqət yetirin. Bu hissə kök- dən nə ilə fərqlənir? · Çayırın yeraltı hissəsinin – kökümsovunun üzərində olan buğumlara və tumurcuqlara, həmçinin pulcuqşəkilli yarpaqcıqlara diqqət yeti- rin. Nəticəni müzakirə edək: · Nə üçün kökümsov kökə oxşasa da, onu kök adlandırmırlar? Zoğun şəkildəyişmələri. Bəzən yeraltı zoğların ehtiyat toplama- sı nəticəsində onun şəkildəyişmələri yaranır. Şəklini dəyişmiş belə zoğlara kökümsov, gövdə yumruları və soğanaqları aid etmək olar. Kökümsov. Yerüstü zoğlarda olduğu kimi, üzərində təpə və yan tumurcuqları, həmçinin şəklini dəyişmiş pulcuğabənzər yarpaqcıq- lar olur. İnkişaf zamanı bitkilər burada toplanan ehtiyat qida mad- dələrindən istifadə edir. Kökümsov gövdələrə inciçiçəyi, çayır, ayrıqotu, dəvədabanı və gicitkəndə rast gəlmək olur. Gövdə yumruları. Yeraltı zoğların uc hissəsinin genişlənməsin- dən əmələ gəlir. Burada ehtiyat halında nişasta toplanır. Gövdə yumrularına kartof və topinamburda (yerarmudu) rast gəlinir. Müəyyən bitkilərin yeraltı və yerüstü orqanları bəzən mühit şə- raitinin təsirindən müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır. · Torpaqda olan hissələri yeyilən daha hansı bitkiləri tanıyırsınız? Soğanaq. Baş soğanın yeraltı qısa gövdəsi dibcik (3) adlanır. Dibciyin üzərində yarpağın şəkildəyişməsi olan ətli pulcuqlar (2) vardır. Bu pulcuqlarda su və suda həll olan şəkər, həmçinin digər maddələr ehtiyat halında saxlanılır. Yarpağın şəkildəyişməsi olan quru pulcuqlar (1) soğanağı xaricdən örtərək onu ətraf mühitin əl- verişsiz təsirlərindən qoruyur. Dibcikdən əlavə köklər (4) çıxır. Dib- ciyin üzərində təpə (5), ətli pulcuqların qoltuğunda isə qoltuq tu- murcuqları (6) olur. Soğanaqlı bitkilərə soğan, sarımsaq, dağlaləsi, nərgiz, hiasint və qazsoğanı kimi bitkilər aiddir. 2 · Soğanı uzununa iki yerə bölərək təpə və yan tumurcuqlarına diqqət edin. Soğan kəsiyinin şəklini dəftərinizdə çəkin. Mətnlə tanış olduq- dan sonra hissələrini qeyd edin. 67 66 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|