Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Hüceyrə __, __ və __ ibarətdir. Hüceyrə xa- ricdən __ örtülmüşdür. Qılafın daxilində __ yerləşir. Hüceyrəsində nüvəsi olan orqanizm- lər __ adlanır. 31 30 Hüceyrələrin ümumi quruluşu. Əksər orqanizmlərin hüceyrəsi qılaf, sitoplazma və nüvədən təşkil olunmuşdur. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Yer üzərində yaşayan bütün canlılar hüceyrənin qu- ruluşuna görə iki böyük qrupa bölünür: hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan (prokariotlar) və nüvəsi olan (eukariotlar). Qılaf. qoruyur. Bitki və göbələk hüceyrəsinin qılafının xarici hissəsi qalın hüceyrə divarını əmələ gətirmişdir. Qılafın daxili hissəsi plazmatik membran adlanır. Sitoplazma. Hüceyrənin daxili möhtəviyyatını həlməşik maddə olan sitoplazma təşkil edir. Sitoplazma hüceyrə strukturları (orqa- noidlər) üçün daxili mühit yaradaraq onların birgə fəaliyyətini tə- min edir. Hüceyrəni xaricdən örtərək onu ətraf mühitin təsirindən Vakuol. Bitki və göbələk hüceyrələrinin (xüsusən yaşlı hücey- rələrin) sitoplazmasında içərisi hüceyrə şirəsi ilə dolu vakuol (lat. “vakuus” – boş) adlandırılan boşluqlar olur. Hüceyrə şirəsində suda həll olmuş şəkər və digər üzvi və qeyri-üzvi maddələr olur. Açar sözl e r Qılaf Sitoplazma Nüvə Eukariot Plazmatik membran Nüvə. Bitki, heyvan və göbələk hü- ceyrələrində nüvə olur. Hüceyrəsində nüvəsi olan belə orqanizmlərə euka- riotlar deyilir. Nüvənin içərisində irsi məlumat saxlayan xüsusi cisimciklər – xromosomlar (yun. “xromo” – rəng, “soma” – bədən) olur. Plastidlər. Bitki hüceyrəsinin sito- plazmasında göbələk və heyvan hü- ceyrəsindən fərqli olaraq çoxsaylı ki- çik cisimciklər şəklində olan plastid- lər mövcuddur. Bitkinin yaşıl rəngli plastidləri – xloroplastlar adlanır. On- lara yaşıllıq verən xlorofil piqmenti- dir. Bitkinin digər hissələrinə müx- təlif rəng verən plastidlər – xromo- plastlar adlanır. Rəngsiz hissələrdə isə leykoplastlara rast gəlinir. Bitkidə plastidlərin yerləşdiyi hissələr Xromoplast Xloroplast Leykoplast 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Bitki hüceyrəsi Heyvan hüceyrəsi Göbələk hüceyrəsi Nüvə Sito- plazma Xloroplast Vakuol Hüceyrə divarı Plazmatik membran Nüvə Plazmatik membran Ehtiyat qida maddələri Hüceyrələrin ümumi quruluşu 1 2 3 4 1. __ 2. __ 3. __ 4. __ Vakuol Sitoplazma Hüceyrə divarı Verilən şərhləri oxuyun və uyğun terminlərin adını dəftərinizdə yazın: a) hüceyrənin daxili möhtəviyyatını təşkil edən həlməşik maddə – ; b) hüceyrənin rəngsiz və rəngli strukturları – ; c) hüceyrənin daxili möhtəviyyatını xarici təsirlərdən qoruyan struk- tur – ; d) hüceyrə şirəsi ilə dolu şəffaf qovuqcuqlar formasında olan hüceyrə strukturu – . 1. Soğanın dəricik hüceyrəsinin quruluş hissələrini müəyyən edin: 2. İsti otaqda qoyulmuş yaşıl pomidor tədricən qızarır və ya işıqlı yerdə olan kartof yumrusu yaşıllaşir. Payızda yarpaqlar sarı, narıncı, qır- mızı rəng alır. Bütün bunlar niyə baş verir? Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Hüceyrə __, __ və __ ibarətdir. Hüceyrə xa- ricdən __ örtülmüşdür. Qılafın daxilində __ yerləşir. Hüceyrəsində nüvəsi olan orqanizm- lər __ adlanır. 31 30 Hüceyrələrin ümumi quruluşu. Əksər orqanizmlərin hüceyrəsi qılaf, sitoplazma və nüvədən təşkil olunmuşdur. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Yer üzərində yaşayan bütün canlılar hüceyrənin qu- ruluşuna görə iki böyük qrupa bölünür: hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan (prokariotlar) və nüvəsi olan (eukariotlar). Qılaf. qoruyur. Bitki və göbələk hüceyrəsinin qılafının xarici hissəsi qalın hüceyrə divarını əmələ gətirmişdir. Qılafın daxili hissəsi plazmatik membran adlanır. Sitoplazma. Hüceyrənin daxili möhtəviyyatını həlməşik maddə olan sitoplazma təşkil edir. Sitoplazma hüceyrə strukturları (orqa- noidlər) üçün daxili mühit yaradaraq onların birgə fəaliyyətini tə- min edir. Hüceyrəni xaricdən örtərək onu ətraf mühitin təsirindən Vakuol. Bitki və göbələk hüceyrələrinin (xüsusən yaşlı hücey- rələrin) sitoplazmasında içərisi hüceyrə şirəsi ilə dolu vakuol (lat. “vakuus” – boş) adlandırılan boşluqlar olur. Hüceyrə şirəsində suda həll olmuş şəkər və digər üzvi və qeyri-üzvi maddələr olur. Açar sözl e r Qılaf Sitoplazma Nüvə Eukariot Plazmatik membran Nüvə. Bitki, heyvan və göbələk hü- ceyrələrində nüvə olur. Hüceyrəsində nüvəsi olan belə orqanizmlərə euka- riotlar deyilir. Nüvənin içərisində irsi məlumat saxlayan xüsusi cisimciklər – xromosomlar (yun. “xromo” – rəng, “soma” – bədən) olur. Plastidlər. Bitki hüceyrəsinin sito- plazmasında göbələk və heyvan hü- ceyrəsindən fərqli olaraq çoxsaylı ki- çik cisimciklər şəklində olan plastid- lər mövcuddur. Bitkinin yaşıl rəngli plastidləri – xloroplastlar adlanır. On- lara yaşıllıq verən xlorofil piqmenti- dir. Bitkinin digər hissələrinə müx- təlif rəng verən plastidlər – xromo- plastlar adlanır. Rəngsiz hissələrdə isə leykoplastlara rast gəlinir. Bitkidə plastidlərin yerləşdiyi hissələr Xromoplast Xloroplast Leykoplast 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Bitki hüceyrəsi Heyvan hüceyrəsi Göbələk hüceyrəsi Nüvə Sito- plazma Xloroplast Vakuol Hüceyrə divarı Plazmatik membran Nüvə Plazmatik membran Ehtiyat qida maddələri Hüceyrələrin ümumi quruluşu 1 2 3 4 1. __ 2. __ 3. __ 4. __ Vakuol Sitoplazma Hüceyrə divarı 33 32 8. Prokariot orqanizmlər Bakteriyalar Yer üzərində yaşayan orqanizmlərin ən qədimi hesab olunur. İlk bakteriyaların təqribən 3,5 milyard il əvvəl meydana gəl- diyi güman edilir. Bakteriyalar canlıların sadə quruluşlu nümayən- dələri olub uzun dövr ərzində, demək olar, dəyişilməmiş qalmışlar. · Sizcə, bakteriya bitki və heyvandan nə ilə fərqlənir? Nüvəsiz orqanizmlər (prokariotlar). nüvəsi olmayan orqanizmlər prokariotlar adlanır. ra bakteriyalar aiddir. Bakteriyaların quruluşu. Bakteriya hüceyrəsinin sitoplazması xaricdən plazmatik membranla əhatələnmişdir. Onun da membra- nının xarici hissəsində qalın və möhkəm hüceyrə divarı olur. Bunlar bakteriya hüceyrəsinin qılafını əmələ gətirir. Hüceyrə divarı üzə- rində bəzən qoruyucu funksiya yerinə yetirən selikli kapsula da rast gəlinir. Hüceyrə qılafının səthində bəzi bakteriyalarda hərə- Hüceyrəsində formalaş- mış Prokariotla- kin dəyişdikdə, quru havada qalın örtüklə örtülərək spor (yun. “spora” – toxum) əmələ gətirirlər. Sporlar külək vasitəsilə asan ya- yılır. Şərait əlverişli olduqda sporun qabığı dağılır və bakteriya hü- ceyrəsi yenidən fəaliyyətə başlayır. Bakteriyaların formaları. Bakteriyalar formalarına görə kürə- şəkilli (kokklar), spiralşəkilli (spirillər), vergülşəkilli (vibrionlar) və çöpşəkilli (basillər) olur. Bakteriyaların əksəriyyəti çox kiçik öl- çüdə olduqları üçün onları mikroskopla görmək mümkündür. 1 Bakteriya hər 20 dəqiqədən bir ikiyə bölünərsə, sxemi davam etdirməklə 1 saat ərzində yara- nan bakteriyaların sayını hesab- layın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Bakteriya formaları · Bakteriyalar prokariotlara aid edilir, ona görə ki, __. · Bakteriya hüceyrələrinin bitki hüceyrələrindən fərqi __. · Əlverişsiz şəraitdə bəzi bakteriyalar __ halında olur. Buraxılmış sözləri əlavə etməklə cümlələri tamamlayın: N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Bakteriyalar __ aiddirlər. Onların __, __, __ və __ adlandırılan müxtəlf formaları olur. Bakteriya hüceyrəsi zülal sintezində iştirak edən __ malikdir. Bəzi bakteriyada əlverişsiz şəraitdə __ yaranır. kətə xidmət edən bir və ya bir neçə qamçı olur. Bəzi hallarda qamçısı olmayan hərəkətsiz formalara da rast gəlinir. Bakteriya və digər pro- kariotlarda formalaşmış nüvə ol- masa da, hüceyrənin mərkəzi his- səsində nüvənin funksiyasını ye- rinə yetirən irsiyyət maddəsi, həm- çinin zülal sintezində iştirak edən ribosom olur. Sporun yaranması. Bakteriya- ların bəziləri əlverişsiz şəraitdə – qida çatmadıqda, temperatur kəs- Kürəşəkilli (kokklar) Spiralşəkilli (spirillər) Vergülşəkilli (vibrionlar) Çöpşəkilli (basillər) Açar sözl e r Prokariotlar Kokklar Spirillər Vibrionlar Basillər Ribosom Spor 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 2 Bakteriya hüceyrəsinin əsas hissəciklərinin adlarını dəftəri- nizdə yazın. 1 2 3 4 5 6 7 Bitki hüceyrəsi Bakteriya Şəkilləri müqayisə edin. Bakteriya və bitki hüceyrələrinin fərqini dəftərinizdə qeyd edin. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Bəzi kimyəvi maddələr (məsələn, etil spirti, yod məhlulu və s.) bakteriyaların fəaliyyətini dayandıra bilir. Ona görə də dərimiz zədələnərkən bu maddələrdən istifadə olunur. Bakteriyaların kimyəvi maddələrlə məhv edilməsi dezinfeksiya adlanır. Bitki hüceyrəsi Bakteriya 20 dəq 20 dəq 20 dəq ? 2 ? 1 saat 33 32 8. Prokariot orqanizmlər Bakteriyalar Yer üzərində yaşayan orqanizmlərin ən qədimi hesab olunur. İlk bakteriyaların təqribən 3,5 milyard il əvvəl meydana gəl- diyi güman edilir. Bakteriyalar canlıların sadə quruluşlu nümayən- dələri olub uzun dövr ərzində, demək olar, dəyişilməmiş qalmışlar. · Sizcə, bakteriya bitki və heyvandan nə ilə fərqlənir? Nüvəsiz orqanizmlər (prokariotlar). nüvəsi olmayan orqanizmlər prokariotlar adlanır. ra bakteriyalar aiddir. Bakteriyaların quruluşu. Bakteriya hüceyrəsinin sitoplazması xaricdən plazmatik membranla əhatələnmişdir. Onun da membra- nının xarici hissəsində qalın və möhkəm hüceyrə divarı olur. Bunlar bakteriya hüceyrəsinin qılafını əmələ gətirir. Hüceyrə divarı üzə- rində bəzən qoruyucu funksiya yerinə yetirən selikli kapsula da rast gəlinir. Hüceyrə qılafının səthində bəzi bakteriyalarda hərə- Hüceyrəsində formalaş- mış Prokariotla- kin dəyişdikdə, quru havada qalın örtüklə örtülərək spor (yun. “spora” – toxum) əmələ gətirirlər. Sporlar külək vasitəsilə asan ya- yılır. Şərait əlverişli olduqda sporun qabığı dağılır və bakteriya hü- ceyrəsi yenidən fəaliyyətə başlayır. Bakteriyaların formaları. Bakteriyalar formalarına görə kürə- şəkilli (kokklar), spiralşəkilli (spirillər), vergülşəkilli (vibrionlar) və çöpşəkilli (basillər) olur. Bakteriyaların əksəriyyəti çox kiçik öl- çüdə olduqları üçün onları mikroskopla görmək mümkündür. 1 Bakteriya hər 20 dəqiqədən bir ikiyə bölünərsə, sxemi davam etdirməklə 1 saat ərzində yara- nan bakteriyaların sayını hesab- layın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Bakteriya formaları · Bakteriyalar prokariotlara aid edilir, ona görə ki, __. · Bakteriya hüceyrələrinin bitki hüceyrələrindən fərqi __. · Əlverişsiz şəraitdə bəzi bakteriyalar __ halında olur. Buraxılmış sözləri əlavə etməklə cümlələri tamamlayın: N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Bakteriyalar __ aiddirlər. Onların __, __, __ və __ adlandırılan müxtəlf formaları olur. Bakteriya hüceyrəsi zülal sintezində iştirak edən __ malikdir. Bəzi bakteriyada əlverişsiz şəraitdə __ yaranır. kətə xidmət edən bir və ya bir neçə qamçı olur. Bəzi hallarda qamçısı olmayan hərəkətsiz formalara da rast gəlinir. Bakteriya və digər pro- kariotlarda formalaşmış nüvə ol- masa da, hüceyrənin mərkəzi his- səsində nüvənin funksiyasını ye- rinə yetirən irsiyyət maddəsi, həm- çinin zülal sintezində iştirak edən ribosom olur. Sporun yaranması. Bakteriya- ların bəziləri əlverişsiz şəraitdə – qida çatmadıqda, temperatur kəs- Kürəşəkilli (kokklar) Spiralşəkilli (spirillər) Vergülşəkilli (vibrionlar) Çöpşəkilli (basillər) Açar sözl e r Prokariotlar Kokklar Spirillər Vibrionlar Basillər Ribosom Spor 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 2 Bakteriya hüceyrəsinin əsas hissəciklərinin adlarını dəftəri- nizdə yazın. 1 2 3 4 5 6 7 Bitki hüceyrəsi Bakteriya Şəkilləri müqayisə edin. Bakteriya və bitki hüceyrələrinin fərqini dəftərinizdə qeyd edin. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Bəzi kimyəvi maddələr (məsələn, etil spirti, yod məhlulu və s.) bakteriyaların fəaliyyətini dayandıra bilir. Ona görə də dərimiz zədələnərkən bu maddələrdən istifadə olunur. Bakteriyaların kimyəvi maddələrlə məhv edilməsi dezinfeksiya adlanır. Bitki hüceyrəsi Bakteriya 20 dəq 20 dəq 20 dəq ? 2 ? 1 saat 35 34 Bakteriyaların yayılması və rolu. Bakteriyalar Yer kürəsində yüksək sürətlə çoxalma ilə əlaqədar sayca çoxluq tə edirlər. On- lara xüsusilə münbit torpaqlarda daha çox rast gəlinir. Bakteriya- lar təbiətdə maddələr dövranında iştirak edir. Onların fəaliyyəti nəticəsində bitki və heyvan qalıqları çürüyərək minerallaşır və mineral duzlar şəklində yenidən torpağa qayıdaraq bitkilər tərəfin- şkil Süd turşusu bakteriyaları 9. Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar İnsanın bədən kütləsinin 2 kiloqramını onun orqanizmində yaşa- yan bakteriyalar təşkil edir. Bir ədəd bağırsaq çöpü bakteriyasının 2 gün ərzində verdiyi nəsil oturacağı 2 km hündürlüyü 1 km-ə ça- tan piramidanı doldura bilərdi. , 1 Laboratoriya işi. Bakteriyaların müşahidə edilməsi. Məqsəd: bakteriyaların quruluş və formaları barədə təsəvvürlərin yaranması. Təchizat: bakteri alara aid preparatlar, mikroskop. İşin gedişi: 1. Bakteriyalara aid hazır preparatlara mikroskopun böyük böyüdü- cüsü altında baxın. 2. Onların quruluş və formalarına diqqət edin. Nəticəni müzakirə edək: · Preparatda gördüyünüz bakteriyaların quruluşu və forması necədir? · Gördüklərinizin şəklini çəkərək bakteriyaların ümumi quruluş sxemi ilə müqayisə edin. y Torpaq bakteriyaları dən mənimsənilir. Bundan başqa, südün qatığa çevrilməsi, kələmin turşuması da bakteriyaların kömə- yi ilə həyata keçirilir. Bəzi bakte- riyalar ərzaq məhsullarını qida üçün yararsız vəziyyətə salır. Bu- nun qarşısının alınması üçün bəzi 2 Xəstəliktörədən bakteriyalar. Bakteriyalar insanda qarın yata- lağı, vəba, difteriya, vərəm, tetanus, angina, Sibir yarası, brusellyoz və s. xəstəlikləri törədirlər. İnsanlar xəstələrlə təmasda olduqda, habelə danışıq və öskürək zamanı havaya yayılan ağız suyunun damcıları ilə, həmçinin bakteriyalarla çirklənmiş qida və sudan istifadə etdikdə bu xəstəliklərlə yoluxa bilirlər. Antisanitariya şəraitində, gigiyena qaydalarına əməl edilməyən, əhalisi sıx olan çirkli yerlərdə bakteriyaların inkişafı üçün əlverişli mühit yaranır. Bu, əhali arasında kütləvi epidemiyaların yayılma- sına səbəb ola bilir. kiçik Sualları müzakirə edin: · İnsan qida məhsullarını uzun müddət saxlamaq üçün hansı üsullardan istifadə edir? · Bu üsullar nəyə əsaslanır? ərzaq məhsulları qurudulur, duzlanır, turşuya, yaxud şəkərə qo- yulur və ya konservləşdirilir. Konservləşdirmə zamanı bakteriya və onun sporları qızdırılma yolu ilə məhv edilir. Bakteriyaların fəaliy- yəti günəş şüalarının, duzun və şəkərin təsirindən zəifləyir. · Bakteriyalar təbiət və insan üçün hansı əhəmiyyət kəsb edir? · İnsan xəstəliktörədən bakteriyalarla hansı şəraitdə yoluxa bilir? Vəba vibrionu Sibir yarası törədicisi Taun çöpü Difteriya basilli Streptokok – angina törədicisi Bakteriyalar pambıqda hommoz, heyvanlarda brusellyoz, Sibir yarası əmələ gətirir. İnsan özü də heyvandan keçən xəstəliklərlə yo- luxa bilir; məsələn, insan brusellyozla yoluxmuş qaramaldan sağıl- mış çiy və ya yaxşı bişirilməmiş südlə qidalandıqda bu xəstəliyə yoluxur. Viruslar. Hüceyrəvi quruluşlu orqanizmlərlə yanaşı, təbiətdə hü- ceyrəsiz həyat formalarına da rast gəlinir. Bunlar viruslar adlanır. Viruslar hüceyrə daxilində parazitlik edərək burada çoxalır və adətən, hüceyrənin məhvinə səbəb olurlar. 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Xəstəliktörədən bakteriyalar 35 34 Bakteriyaların yayılması və rolu. Bakteriyalar Yer kürəsində yüksək sürətlə çoxalma ilə əlaqədar sayca çoxluq tə edirlər. On- lara xüsusilə münbit torpaqlarda daha çox rast gəlinir. Bakteriya- lar təbiətdə maddələr dövranında iştirak edir. Onların fəaliyyəti nəticəsində bitki və heyvan qalıqları çürüyərək minerallaşır və mineral duzlar şəklində yenidən torpağa qayıdaraq bitkilər tərəfin- şkil Süd turşusu bakteriyaları 9. Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar İnsanın bədən kütləsinin 2 kiloqramını onun orqanizmində yaşa- yan bakteriyalar təşkil edir. Bir ədəd bağırsaq çöpü bakteriyasının 2 gün ərzində verdiyi nəsil oturacağı 2 km hündürlüyü 1 km-ə ça- tan piramidanı doldura bilərdi. , 1 Laboratoriya işi. Bakteriyaların müşahidə edilməsi. Məqsəd: bakteriyaların quruluş və formaları barədə təsəvvürlərin yaranması. Təchizat: bakteri alara aid preparatlar, mikroskop. İşin gedişi: 1. Bakteriyalara aid hazır preparatlara mikroskopun böyük böyüdü- cüsü altında baxın. 2. Onların quruluş və formalarına diqqət edin. Nəticəni müzakirə edək: · Preparatda gördüyünüz bakteriyaların quruluşu və forması necədir? · Gördüklərinizin şəklini çəkərək bakteriyaların ümumi quruluş sxemi ilə müqayisə edin. Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|