Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözl e r Bitkilərdə toxuma qrupları Örtük Törədici Mexaniki Birhüceyrəlilər Nümayəndələri Xüsusiyyətləri Nümayəndələri Xüsusiyyətləri Çoxhüceyrəlilər 2 2 Birhüceyrəlilər Çoxhüceyrəlilər CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Çoxhüceyrəli orqanizmlər Ulva yosunu Şirinsu hidrası 41 40 Çoxhüceyrəli orqanizmlər. Onların hüceyrələri arasında ixtisas- laşma mövcuddur. Hüceyrələrin bir qismi qida- lanmağa, bəziləri tənəffüsə, digərləri çoxalma kimi proseslərə ixtisaslaşmışlar. Çoxhüceyrəli or- qanizmlərdə hüceyrələr birləşərək toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Orqanlar da öz növbəsində orqanlar sistemini təşkil edir- lər. Lakin yosunlar, göbələklər, heyvanlardan isə süngər və bağırsaqboşluqlular kimi orqanizmlər- də toxuma və orqanlar olmur. Çoxhüceyrəlilər- dən ən ali quruluşlu orqanizmlər ali bitkilər və xordalı heyvanlar hesab olunur. Çoxhüceyrəli or- qanizmlər bitki, heyvan və göbələklər aləminə da- xildirlər. Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın: Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Yaşıl evqlena Xlamidomonada yosunu İnfuzor-tərlik Adi amöb 1. Şəkildə göstərilən birhüceyrəli orqanizmlərin nə vasitəsilə hərəkət etdiyini göstərin. __ bütün həyat prosesləri bir hüceyrə daxi- lində gedir. __ hüceyrələr arasında ixtisas- laşma getmişdir. 2. Kolonial və çoxhüceyrəli orqa- nizmlər arasında oxşar və fərqli cəhətləri müəyyən edin. Kolonial Çoxhüceyrəlilər 12. Bitkinin törədici, örtük və mexaniki toxumaları XIX əsrdə alimlər müəyyən etdilər ki, bitki və heyvan orqanizm- ləri hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hüceyrələr orqanizmdə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirirlər. Bunun üçün müəyyən hüceyrələr birgə işləməli və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olma- lıdır. 1 Təchizat: çiy və bişmiş kartof. İşin gedişi: 1. Çiy və bişmiş kartofu hissələrə bölün. 2. Əllə onun dəriciyini doğranmış hissələrdən ayırmağa çalışın. Qabıq və yumşaq hissələr bir-birindən quruluşuna görə nə ilə fərqlənir? 3. Kiçik parçaları əllə yarıya bölün, onları ovmağa çalışın. · Çiy və bişmiş kartofla olan nəticəni müqayisə edin. Bunu nə ilə izah et- mək olar? Nəticəni müzakirə edək: Toxuma. tirən hüceyrələr qrupu və hüceyrəarası maddə — toxuma adlanır. Toxumalara həm bitkilərdə, həm də heyvanlarda rast gəlinir. Bitki toxumaları. Törədici, əsas, örtük, ötürücü, mexaniki və ifra- zat toxuma qruplarını ayırırlar. Törədici və ya meristem toxuması (yun. “meristes” – bölünən). Hüceyrələri kiçik, nazik qılaflı və iri nüvəli olub bölünmə qabiliyyəti- nə malikdir. Digər toxumaların hüceyrələrinə başlanğıc verərək bitki- lərin bütün ömrü boyu böyüməsini və inkişafını təmin edir. Örtük toxuması. Bitkini xaricdən örtərək onu ətraf mühitin əlve- rişsiz təsirindən qoruyur. Yarpaqların və cavan zoğların səthi örtük to- xumasının bir növü olan dəricik və ya epiderma (yun. “epi” – üstündə və “derma” – dəri) ilə örtülür. Quruluş və mənşəcə eyni olan və oxşar funksiya yerinə ye- · Nə üçün hüceyrələr müxtəlif funksiyaları yerinə yetirirlər? Hüceyrələrin birgə fəaliyyət göstərməsinin səbəbi nədir? · Açar sözl e r Bitkilərdə toxuma qrupları Örtük Törədici Mexaniki Birhüceyrəlilər Nümayəndələri Xüsusiyyətləri Nümayəndələri Xüsusiyyətləri Çoxhüceyrəlilər 2 2 Birhüceyrəlilər Çoxhüceyrəlilər CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Çoxhüceyrəli orqanizmlər Ulva yosunu Şirinsu hidrası Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Mətndən istifadə edərək dəftərinizdə cədvəli doldurun. Toxuma Harada yerləşir Funksiyası Hüceyrələrin xüsusiyyətləri N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Toxuma qrupları ilə onları xarakterizə edən xüsusiyyətlər arasında uy- ğunluğu göstərin. __ bitkilərin bütün ömrü boyu böyüməsini təmin edir. Bitkini ətraf mühitin əlverişsiz təsirindən __ qoruyur. __ bitkilərə möhkəmlik verir. 43 42 Dəricik şəffaf və canlı hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Hüceyrələri sıx yerləşir. Üzəri dəriciklə örtül- müş bitki orqanlarında qaz mübadiləsi xüsusi quru- luşlu ağızcıqlarla gedir. Payızda bitkinin bəzi hissələ- rində dəricik örtük toxumasının digər növü olan man- tarla əvəz olunur. Mantar. Üzərinə yağabənzər maddələr hopmuş qalın divarlı ölü hüceyrələrdən ibarətdir. O, bitkiyə su və işı- ğın keçməsinin qarşısını alır. Üzəri mantarla örtülmüş bitki orqanlarında qaz mübadiləsi mərciməklər adlanın Soğanın dəricik hüceyrələri Açar sözl e r Örtük toxuması / Törədici toxuma / Dəricik / Ağızcıq / Mantar / Qabıq / Mexaniki toxuma 13. Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat toxumaları Baobab ağacının vitaminlərlə zəngin şirəli və yumşaq hissələrini insanlar qida kimi istifadə edirlər. onun nəhəng gövdəsi yağışlar dövründə su ehtiyatı toplayır. Gövdədə yaranan nəmişlik isə termitlərə (həşəratların bir növü) baobabın qabığını deşməyə imkan vermir. Quraqlıqdan qorunmaq üçün · Ağacın belə xüsusiyyətlər qazanması hansı toxumanın hesabınadır? · Bitkidə hansı toxumalar ola bilər? · Onlar hansı funksiyanı yerinə yetirir? 1 Bitki budağını bir müddət rənglənmiş suya qoyun. Təcrübədə o, mine- ral maddələri əvəz edir. 2–3 gündən sonra zoğda eninə və uzununa kə- siklər aparın. · Nə müşahidə etdiniz? Ötürücü toxuma. rucuqlar ( boruları) ilə yuxarı qalxır. Borucuqlar Su və mineral duzlar gövdə boyunca yerləşən bo- ksilema yan divar- Borucuqlar Ələyəbənzər borular ları qalınlaşmış və arakəsmələri isə itərək boru şəklini almış olunmuşdur. Yarpaqlarda və yaşıl gövdələr- də sintez olunan üzvi maddələr isə gövdənin qabıq hissəsində yerləşən floema (ələyəbən- zər) boruları ilə bitkinin müxtəlif orqanları- na aparılır. Floema boruları arakəsmələri ələk kimi deşikli olan canlı hüceyrələrdən təşkil edilmişdir. Parenxim (əsas) toxuma. Nazik qılaflı canlı hüceyrələrdən ibarətdir. Bitkinin bü- tün orqanlarında rast gəlinir və orqan- lararası boşluğu doldurur. Əsas toxuma maddələrin əmələ gəlməsində və toplan- masında iştirak edir: a) Fotosintezedici toxuma. Əsas toxuma növüdür. Sitoplazmasında çoxlu miqdar- da yaşıl xloroplastlar olur. Bitkilərin yaşıl hissələrində, xüsusən yarpaqlarda rast gə- linir. Əsasən fotosintez prosesini həyata ke- çirir və üzvi maddələr əmələ gətirir. ölü hüceyrələrdən təşkil 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi a b Orqanlar və bütöv bitki üçün dayaq. e Əlverişsiz təsirlərdən və zədələrdən qoruyur. d Bitkinin böyüməsini təmin edir. ç İri nüvəli, daim bölünən, kiçikölçülü hüceyrələr. c Daxili toxumaları su itkisindən, tozdan və mikroblardan qoruyur. Kökün möhkəmliyini və elastikliyini təmin edir. 1. Örtük toxuması 2. Mexaniki toxuma 3. Törədici toxuma kiçik dəliklər vasitəsilə olur. Bitkinin yaşı artdıqca mantar qatı qa- lınlaşır. Mexaniki toxuma. Gövdədə, yarpaq saplağında, yerləşir. Mexaniki toxuma bitkiyə möhkəmlik verərək dayaq funk- siyasını yerinə yetirir. Onlar əsasən ölü (bəzən canlı) hüceyrələrdən iba- rətdir. yarpaq damarında Ötürücü toxuma Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Mətndən istifadə edərək dəftərinizdə cədvəli doldurun. Toxuma Harada yerləşir Funksiyası Hüceyrələrin xüsusiyyətləri N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Toxuma qrupları ilə onları xarakterizə edən xüsusiyyətlər arasında uy- ğunluğu göstərin. __ bitkilərin bütün ömrü boyu böyüməsini təmin edir. Bitkini ətraf mühitin əlverişsiz təsirindən __ qoruyur. __ bitkilərə möhkəmlik verir. 43 42 Dəricik şəffaf və canlı hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Hüceyrələri sıx yerləşir. Üzəri dəriciklə örtül- müş bitki orqanlarında qaz mübadiləsi xüsusi quru- luşlu ağızcıqlarla gedir. Payızda bitkinin bəzi hissələ- rində dəricik örtük toxumasının digər növü olan man- tarla əvəz olunur. Mantar. Üzərinə yağabənzər maddələr hopmuş qalın divarlı ölü hüceyrələrdən ibarətdir. O, bitkiyə su və işı- ğın keçməsinin qarşısını alır. Üzəri mantarla örtülmüş bitki orqanlarında qaz mübadiləsi mərciməklər adlanın Soğanın dəricik hüceyrələri Açar sözl e r Örtük toxuması / Törədici toxuma / Dəricik / Ağızcıq / Mantar / Qabıq / Mexaniki toxuma 13. Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat toxumaları Baobab ağacının vitaminlərlə zəngin şirəli və yumşaq hissələrini insanlar qida kimi istifadə edirlər. onun nəhəng gövdəsi yağışlar dövründə su ehtiyatı toplayır. Gövdədə yaranan nəmişlik isə termitlərə (həşəratların bir növü) baobabın qabığını deşməyə imkan vermir. Quraqlıqdan qorunmaq üçün · Ağacın belə xüsusiyyətlər qazanması hansı toxumanın hesabınadır? · Bitkidə hansı toxumalar ola bilər? · Onlar hansı funksiyanı yerinə yetirir? 1 Bitki budağını bir müddət rənglənmiş suya qoyun. Təcrübədə o, mine- ral maddələri əvəz edir. 2–3 gündən sonra zoğda eninə və uzununa kə- siklər aparın. · Nə müşahidə etdiniz? Ötürücü toxuma. rucuqlar ( boruları) ilə yuxarı qalxır. Borucuqlar Su və mineral duzlar gövdə boyunca yerləşən bo- ksilema yan divar- Borucuqlar Ələyəbənzər borular ları qalınlaşmış və arakəsmələri isə itərək boru şəklini almış olunmuşdur. Yarpaqlarda və yaşıl gövdələr- də sintez olunan üzvi maddələr isə gövdənin qabıq hissəsində yerləşən floema (ələyəbən- zər) boruları ilə bitkinin müxtəlif orqanları- na aparılır. Floema boruları arakəsmələri ələk kimi deşikli olan canlı hüceyrələrdən təşkil edilmişdir. Parenxim (əsas) toxuma. Nazik qılaflı canlı hüceyrələrdən ibarətdir. Bitkinin bü- tün orqanlarında rast gəlinir və orqan- lararası boşluğu doldurur. Əsas toxuma maddələrin əmələ gəlməsində və toplan- masında iştirak edir: a) Fotosintezedici toxuma. Əsas toxuma növüdür. Sitoplazmasında çoxlu miqdar- da yaşıl xloroplastlar olur. Bitkilərin yaşıl hissələrində, xüsusən yarpaqlarda rast gə- linir. Əsasən fotosintez prosesini həyata ke- çirir və üzvi maddələr əmələ gətirir. ölü hüceyrələrdən təşkil 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi a b Orqanlar və bütöv bitki üçün dayaq. e Əlverişsiz təsirlərdən və zədələrdən qoruyur. d Bitkinin böyüməsini təmin edir. ç İri nüvəli, daim bölünən, kiçikölçülü hüceyrələr. c Daxili toxumaları su itkisindən, tozdan və mikroblardan qoruyur. Kökün möhkəmliyini və elastikliyini təmin edir. 1. Örtük toxuması 2. Mexaniki toxuma 3. Törədici toxuma kiçik dəliklər vasitəsilə olur. Bitkinin yaşı artdıqca mantar qatı qa- lınlaşır. Mexaniki toxuma. Gövdədə, yarpaq saplağında, yerləşir. Mexaniki toxuma bitkiyə möhkəmlik verərək dayaq funk- siyasını yerinə yetirir. Onlar əsasən ölü (bəzən canlı) hüceyrələrdən iba- rətdir. yarpaq damarında Ötürücü toxuma Açar sözlər Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Müxtəlif sütunlarda verilmlş məlumatlar arasında uyğunluğu tapın: Toxuma Funksiyası Quruluşu 1. Törədici 2. Örtücü 3. Mexaniki 4. Əsas 5. Ötürücü A) Möhkəmlik vermək və dayaq B) Ehtiyat qida mad- dəsi toplamaq C) Mühafizə Ç) Böyümə D) Bitkilərdə su və maddələri daşımaq I. Qalın qılaflı ölü hüceyrələr II. Kiçikölçülü hüceyrələri daim bölünürlər. III. Hüceyrələri bir-birinə sıx söykənir. IV. Hüceyrələri nəqledici borular əmələ gətirir. V. Hüceyrələrində çoxlu xloroplastlar olur. 1. Aşağıda göstərilən obyektlərin toxuma qrupunu təyin edin: a. Çinarın gövdəsinin özəyi__ b. Pomidorun ləti __ c. Gicitkənin tükcükləri __ d. Kökün ucu __ e. Yarpaq damarı __ Bitkidə maddələrin daşınması __ vasitəsilə həyata keçirilir. Bitkinin bütün orqanlarında __ rast gəlinir. Bitkidə nektarlıqlar __ aiddir. Açar sözl e r Ötürücü toxuma Əsas toxuma İfrazat toxuması N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1 14. Heyvan toxumaları Orqanizmlərin əksəriyyəti xaricdən örtüklə örtülmüşdür. Fildə dəri ör- tüyünün qalınlığı 1,8 sm-ə, Nil begemotunda isə 2,5 sm-ə çatır. Bitki və heyvanlarda örtük toxumasının quruluşunun öyrənilməsi. · Bitki və heyvanlarda örtük toxumalarının şəkillərini müqayisə edin. · Bu toxuma hüceyrələrinin hansı quruluş xüsusiyyət- lərinə görə oxşar və fərqli olduğunu müəyyənləşdirin. · Nə üçün bu toxumaları örtük toxuması adlandırırlar? və ya bir neçə qatdan ibarət hü- ceyrələrdən təşkil olunur. Onlar- da hüceyrəarası maddələr az olur. Heyvanlarda bu toxumaya dəri- nin üst qatında, dərinin törəmələ- rində (buynuz, dırnaq və s.), vəzi- lərdə və tənəffüs yollarında rast gəlinir. Quruluş xüsusiyyətinə və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə epiteli toxumasının yastı, və- zili, kirpikli, kubşəkilli və bu ki- mi müxtəlif növlərini ayırırlar. Birləşdirici toxuma. Heyvan orqanlarının əsas hissəsini təşkil edir. Birləşdirici toxuma orqa- nizmdə əsasən müdafiə və dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Bir- ləşdirici toxumanın müxtəlif funksiya yerinə yetirən bir neçə növü var. Bu qrupa sümük, qığırdaq, qan və toxumaları aiddir. Birləşdirici toxumada, adə- tən, hüceyrəarası maddə çox olur. lifli, piy Epiteli toxumaları Kirpiklər Vəzi kanalı Çoxqatlı yastı epiteli (dəridə) Vəzili epiteli (vəzilərdə) Kirpikli epiteli (tənəffüs yollarında) A Heyvanlarda da oxşar hüceyrələr və hüceyrəarası maddələr qrupu toxumalar əmələ gətirir. Heyvan toxumaları. Epiteli, birləşdirici, əzələ, sinir kimi 4 toxu- ma qrupunu ayırırlar. Epiteli toxuması. Epiteli toxuması bir-birinə sıx söykənmiş bir Lifli Piy Qığırdaq Qan Birləşdirici toxumalar B · Bitkilərin örtük və digər toxumaları heyvanların toxumalarından fərqlənirmi? Fotosintezedici (parenxim) toxuma 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 45 44 b) Ehtiyat toplayıcı toxuma. Hücey- rələri iri vakuollara malikdir. Vakuol- lar içərisindəki hüceyrə şirəsində müx- təlif ehtiyat qida maddələri – nişasta dənələri, yağ damlaları, suda həll olmuş şəkər və s. toplanır. Ehtiyat maddələr əsasən böyümə üçün istifadə olunur. İfrazat toxumasına bitkilərin nektarlıqları, şirə ifraz edən ka- nalcıqlar aiddir. Hüceyrələrində həşəratları bitkiyə cəlb etmək, bitkini heyvanlar tərəfindən yeyilməkdən mühafizə etmək və s. üçün xüsusi maddələr toplanır. Açar sözlər Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Müxtəlif sütunlarda verilmlş məlumatlar arasında uyğunluğu tapın: Toxuma Funksiyası Quruluşu 1. Törədici 2. Örtücü 3. Mexaniki 4. Əsas 5. Ötürücü A) Möhkəmlik vermək və dayaq B) Ehtiyat qida mad- dəsi toplamaq C) Mühafizə Ç) Böyümə D) Bitkilərdə su və maddələri daşımaq I. Qalın qılaflı ölü hüceyrələr II. Kiçikölçülü hüceyrələri daim bölünürlər. III. Hüceyrələri bir-birinə sıx söykənir. IV. Hüceyrələri nəqledici borular əmələ gətirir. V. Hüceyrələrində çoxlu xloroplastlar olur. 1. Aşağıda göstərilən obyektlərin toxuma qrupunu təyin edin: a. Çinarın gövdəsinin özəyi__ b. Pomidorun ləti __ c. Gicitkənin tükcükləri __ d. Kökün ucu __ e. Yarpaq damarı __ Bitkidə maddələrin daşınması __ vasitəsilə həyata keçirilir. Bitkinin bütün orqanlarında __ rast gəlinir. Bitkidə nektarlıqlar __ aiddir. Açar sözl e r Ötürücü toxuma Əsas toxuma İfrazat toxuması N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1 14. Heyvan toxumaları Orqanizmlərin əksəriyyəti xaricdən örtüklə örtülmüşdür. Fildə dəri ör- tüyünün qalınlığı 1,8 sm-ə, Nil begemotunda isə 2,5 sm-ə çatır. Bitki və heyvanlarda örtük toxumasının quruluşunun öyrənilməsi. · Bitki və heyvanlarda örtük toxumalarının şəkillərini müqayisə edin. · Bu toxuma hüceyrələrinin hansı quruluş xüsusiyyət- lərinə görə oxşar və fərqli olduğunu müəyyənləşdirin. · Nə üçün bu toxumaları örtük toxuması adlandırırlar? və ya bir neçə qatdan ibarət hü- ceyrələrdən təşkil olunur. Onlar- da hüceyrəarası maddələr az olur. Heyvanlarda bu toxumaya dəri- nin üst qatında, dərinin törəmələ- rində (buynuz, dırnaq və s.), vəzi- lərdə və tənəffüs yollarında rast gəlinir. Quruluş xüsusiyyətinə və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə epiteli toxumasının yastı, və- zili, kirpikli, kubşəkilli və bu ki- mi müxtəlif növlərini ayırırlar. Birləşdirici toxuma. Heyvan orqanlarının əsas hissəsini təşkil edir. Birləşdirici toxuma orqa- nizmdə əsasən müdafiə və dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Bir- ləşdirici toxumanın müxtəlif funksiya yerinə yetirən bir neçə növü var. Bu qrupa sümük, qığırdaq, qan və toxumaları aiddir. Birləşdirici toxumada, adə- tən, hüceyrəarası maddə çox olur. lifli, piy Epiteli toxumaları Kirpiklər Vəzi kanalı Çoxqatlı yastı epiteli (dəridə) Vəzili epiteli (vəzilərdə) Kirpikli epiteli (tənəffüs yollarında) A Heyvanlarda da oxşar hüceyrələr və hüceyrəarası maddələr qrupu toxumalar əmələ gətirir. Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|