Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Uyğunluğu müəyyən edin: A) İnsanın bioloji xüsusiyyətləri B) İnsanın sosial xüsusiyyətləri N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Əmək alətlərinin düzəldilməsi 2. Barmaqlarda yastı dırnaqların olması 3. Ovucda tükün olmaması 4. Nitqin olması 5. Beyinin irihəcmli olması 6. İctimai həyat tərzi İnsan __ dəstəsinə aiddir. Hazırda insanın yalnız __ qalmışdır. İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında __ , böyük rolu olmuşdur. növü __, __ və __ 1. Düzgün cavabları qeyd edin: a) İnsan xordalılar tipinə aiddir; b) İnsan onurğalılar tipinə aiddir c) Dərrakəli insan heyvanlar aləminin növlə- rindən biridir d) İnsan primatlar dəstəsinə mənsubdur e) İnsan onurğalılar sinfinə aiddir. ; ; ; 2. Şəkillərdən hansının insana və ya meymuna aid edildiyini müəyyələşdirin: Dərrakəli insan / Bioloji amillər / Primatlar / Sosial amillər / Əmək / Təfəkkür / Nitq / İctimai həyat tərzi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri insanda meymundan fərqli olaraq kəllənin beyin şöbəsi üz şöbəsin- dən böyükdür. Bu onda şüurun inkişaf etməsinə və əlin əmək alətinə çevrilməsinə səbəb oldu. Bu səbəbdən o, Homo (insan) cinsinə aiddir. Hazırda insanın yalnız bir növü – Homo sapiens (dərrakəli insan) qalmışdır. İnsanın biososial təbiəti. İnsan bioloji varlıqdır. Onun həyat fəa- liyyəti qidalanma, tənəffüs, ifrazat, hərəkət, çoxalma kimi bioloji proseslərə əsaslanır. Heyvanlardan fərqli olaraq insan sosial varlıqdır. Onun sosial varlıq kimi formalaşmasında əmək, ictimai həyat tərzi, nitq və tə- fəkkürün böyük rolu olmuşdur. ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ CİNS NÖV Heyvanlar Xordalılar Məməlilər Primatlar Homo (insan) Homo sapiens (dərrakəli insan) FƏSİLƏ Hominidlər 24 ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR 1. Canlı təbiətin aləmləri ilə onları öyrənən elm sahələri arasında uyğunluğu müəyyən edin. 4. Verilən açar sözlərdən istifadə edərək ifadələri tamamlayın: Açar sözlər: ) Canlı orqanizmlərin bir-biri və ətraf mühit ilə əlaqələrini öyrənən elm __ adlanır. ) Sistematikanın əsas vahidi __ dür. ) __ qorunması məqsədilə respublikamızın ərazisində dövlət qoruqları, dövlət təbiət yasaqlıqları və milli parklar yara- dılmışdır. ) “Qırmızı kitab”a daxil olan __ ən kiçik dəniz məməlisidir. ) __ aləminin nümayəndələri bütün ömrü boyu böyüyür. bitkilər, nadir bitki və heyvanlar, növ, Xəzər suitisi, eko- logiya. a b c d e Canlı təbiətin aləmləri Elm sahələri А. В. С. D. Mikologiya Botanika Zoologiya Bakteriologiya Heyvanlar Bitkilər Aləm 1 2 3 4 5 6 7 Aləm 3. Cədvəlin xanalarına müvafiq olaraq bitki və heyvana aid olan sis- tematik qrupların adlarını ardıcıl yerləşdirin: cins, tip, fəsilə, dəstə, sinif, növ, şöbə, sıra 2. Verilmiş anlayışlardan istifadə etməklə düzgün cümlələr qurun: 1) İnsan buğumayaqlılar/xordalılar tipinə aiddir. 2) İnsan primatlar/xordalılar dəstəsinə aiddir. 3) Müasir insan bacarıqlı insan/dərrakəli insan növünə aiddir. 4) İnsan primatlar/onurğalılar dəstəsinə aiddir. 5) İnsan məməlilər/onurğalılar sinfinə aiddir. 6) İnsan heyvanlar/çoxhüceyrəlilər aləminə aiddir. 1 2 3 4 25–86 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 6. Laboratoriya avadanlıqları 7. Hüceyrənin ümumi quruluşu 8. Prokariot orqanizmlər 9. Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar 10. Hüceyrələrin bölünməsi və inkişafı 11. Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər 12. Bitkinin törədici, örtük və mexaniki toxumaları 13. Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat toxumaları 14. Heyvan toxumaları 15. Heyvanların orqanları və orqanlar sistemi · Ümumiləşdirici tapşırıqlar 25 2 -ci f e sil 4 -cü f e sil Bitkilərin generativ orqanları 24. Çiçək 25. Çiçək qrupları 26. Toxumun quruluşu 27. Meyvə · Ümumiləşdirici tapşırıqlar 2 2 3 -cü f e sil Bitkilərin vegetativ orqanları 16. Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları 17. Zoğ və tumurcuğun quruluşu. Tumurcuğun inkişafı 18. Gövdənin daxili quruluşu 19. Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü 20. Yarpağın hüceyrəvi quruluşu 21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri 22. Bitki orqanlarının yeraltı şəkildəyişmələri 23. Bitki orqanlarının yerüstü şəkildəyişmələri · Ümumiləşdirici tapşırıqlar Dişli və dişsiz pinset Lanset 2 2 6. Laboratoriya avadanlıqları Böyüdücü cihazlar. Böyüdücü cihazlara elmi tədqiqatlar üçün nə- zərdə tutulan lupa və mikroskoplar aiddir. 2 -ci f e sil Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Deyilənlərə görə, Hollandiyanın Middelburq şəhərində təxminən 400 il bundan əvvəl eynək ustasının oğlanları qısa mis borunun içərisinə eynək şüşələrini qoyaraq baxdıqda ətrafdakı əşyaların xeyli böyük göründüyünü müşahidə etdilər. Uşaqların atası belə şüşələri olan uzun və hərəkətli boru düzəltdi. Beləliklə, ilk mikros- kop meydana gəldi. Onu ilk dəfə 1590-cı ildə eynək ustası Zaxari Yansen, daha doğrusu, onun oğulları təsadüfən ixtira etdilər. · Hansı böyüdücü cihazları tanıyırsınız? · Onlardan necə istifadə edilir? 1 Şəkildə hansı cihazlar təsvir olunub? Canlı orqanizmlərin öyrənil- məsində onlardan necə istifadə edilə bilər? Cədvəli dəftərinizə köçürüb tamamlayın. 1 2 3 4 5 Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Yer üzərində yaşayan bütün canlılar (viruslar istisna olmaqla) hüceyrələrdən təşkil olunub. Hüceyrələrin əksəriyyəti çox kiçik ölçülərə malikdir. Canlı orqanizmlərin quruluşunun daha dərindən öyrə- nilməsi yalnız böyüdücü cihazların kəşfindən sonra mümkün olmuşdur. Elektron mikroskop 2 Mətnlə tanış olun. Mikros- kopun hissə- lərini onların nömrələrinə uyğun olaraq dəftərinizdə qeyd edin. 1 2 3 4 5 6 7 Tubus (baxış borusu) – mikrosko- pun ştativinə bərkidilir. Vintlərin köməyi ilə onu cismə yaxınlaşdır- maq və uzaqlaşdırmaq mümkün- dür. Ştativ – mikroskopun hissələrini birləşdirən gövdəsidir. Okulyar (lat. “okulus” – göz) – tu- busun yuxarı hissəsində yerləşdiri- lir. Çərçivə və iki böyüdücü şüşədən ibarətdir. Obyektiv (lat. “obyektum” – cisim) – tubusun aşağı hissəsində yerləşir. Çərçivə və bir neçə böyüdücü şüşə- dən ibarətdir. Əşya kürsüsü – ştativə birləşdirilir. Onun mərkəzi hissəsində işığın keç- məsi üçün dəlik olur. Güzgü – işığı preparata yönəltmək üçündür. (əşyanın na- zik kəsiyi) 27 26 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Bioloji obyektlərin öyrənilməsində istifadə olunan avadanlıq- lar. Laboratoriya və praktik işlərin aparılması üçün müxtəlif dişli və dişsiz pinsetlər, preparat iynələri, metal və ya plastmas van- nalar, pipetlər, qayçılar, lansetlər və s. müəyyən laboratoriya ava- danlığının olması zəruridir. Maddələrin qızdırılması, qarışdırılması və ya müvəqqəti saxla- nılması üçün müxtəlif kolbalar, sınaq şüşələri, laboratoriyada işlə- dilən qablar lazımdır. Canlıların quruluşunun daha dərindən öyrə- nilməsi üçün, adətən, lupa və mikroskop kimi böyüdücü cihaz- lardan istifadə edilir. Pipet Preparat iynələri Qayçı Cihazlar İstifadəsi 1 ... Lupa – sadə quruluşlu böyü- dücü cihazdır. Əl lupası – dəstə- yə malik çərçivədən və hər iki tə- rəfi qabarıq, böyüdücü şüşədən ibarətdir. O, əşyanı 2–25 dəfəyə qədər böyüdə bilir. Mikroskoplar. Orqanizmlə- rin quruluşunu daha dəqiq öy- rənmək üçün, adətən, mikros- kopdan (yun. “mikros” – kiçik, “skopeo” – baxıram) istifadə edirlər. a) İşıq mikroskopu. Əşyanın təsvirini 3600 dəfəyədək böyüdə bilir. b) Elektron mikroskop. Cismi on və ya yüz minlərcə dəfə bö- yüdür. Hüceyrənin ən kiçik strukturları bu mikroskopda daha aydın görünür. Sınaq şüşələri Kolba Laboratoriya qabı Dişli və dişsiz pinset Lanset 2 2 6. Laboratoriya avadanlıqları Böyüdücü cihazlar. Böyüdücü cihazlara elmi tədqiqatlar üçün nə- zərdə tutulan lupa və mikroskoplar aiddir. 2 -ci f e sil Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Deyilənlərə görə, Hollandiyanın Middelburq şəhərində təxminən 400 il bundan əvvəl eynək ustasının oğlanları qısa mis borunun içərisinə eynək şüşələrini qoyaraq baxdıqda ətrafdakı əşyaların xeyli böyük göründüyünü müşahidə etdilər. Uşaqların atası belə şüşələri olan uzun və hərəkətli boru düzəltdi. Beləliklə, ilk mikros- kop meydana gəldi. Onu ilk dəfə 1590-cı ildə eynək ustası Zaxari Yansen, daha doğrusu, onun oğulları təsadüfən ixtira etdilər. · Hansı böyüdücü cihazları tanıyırsınız? · Onlardan necə istifadə edilir? 1 Şəkildə hansı cihazlar təsvir olunub? Canlı orqanizmlərin öyrənil- məsində onlardan necə istifadə edilə bilər? Cədvəli dəftərinizə köçürüb tamamlayın. 1 2 3 4 5 Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Yer üzərində yaşayan bütün canlılar (viruslar istisna olmaqla) hüceyrələrdən təşkil olunub. Hüceyrələrin əksəriyyəti çox kiçik ölçülərə malikdir. Canlı orqanizmlərin quruluşunun daha dərindən öyrə- nilməsi yalnız böyüdücü cihazların kəşfindən sonra mümkün olmuşdur. Elektron mikroskop 2 Mətnlə tanış olun. Mikros- kopun hissə- lərini onların nömrələrinə uyğun olaraq dəftərinizdə qeyd edin. 1 2 3 4 5 6 7 Tubus (baxış borusu) – mikrosko- pun ştativinə bərkidilir. Vintlərin köməyi ilə onu cismə yaxınlaşdır- maq və uzaqlaşdırmaq mümkün- dür. Ştativ – mikroskopun hissələrini birləşdirən gövdəsidir. Okulyar (lat. “okulus” – göz) – tu- busun yuxarı hissəsində yerləşdiri- lir. Çərçivə və iki böyüdücü şüşədən ibarətdir. Obyektiv (lat. “obyektum” – cisim) – tubusun aşağı hissəsində yerləşir. Çərçivə və bir neçə böyüdücü şüşə- dən ibarətdir. Əşya kürsüsü – ştativə birləşdirilir. Onun mərkəzi hissəsində işığın keç- məsi üçün dəlik olur. Güzgü – işığı preparata yönəltmək üçündür. (əşyanın na- zik kəsiyi) 27 26 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Bioloji obyektlərin öyrənilməsində istifadə olunan avadanlıq- lar. Laboratoriya və praktik işlərin aparılması üçün müxtəlif dişli və dişsiz pinsetlər, preparat iynələri, metal və ya plastmas van- nalar, pipetlər, qayçılar, lansetlər və s. müəyyən laboratoriya ava- danlığının olması zəruridir. Maddələrin qızdırılması, qarışdırılması və ya müvəqqəti saxla- nılması üçün müxtəlif kolbalar, sınaq şüşələri, laboratoriyada işlə- dilən qablar lazımdır. Canlıların quruluşunun daha dərindən öyrə- nilməsi üçün, adətən, lupa və mikroskop kimi böyüdücü cihaz- lardan istifadə edilir. Pipet Preparat iynələri Qayçı Cihazlar İstifadəsi 1 ... Lupa – sadə quruluşlu böyü- dücü cihazdır. Əl lupası – dəstə- yə malik çərçivədən və hər iki tə- rəfi qabarıq, böyüdücü şüşədən ibarətdir. O, əşyanı 2–25 dəfəyə qədər böyüdə bilir. Mikroskoplar. Orqanizmlə- rin quruluşunu daha dəqiq öy- rənmək üçün, adətən, mikros- kopdan (yun. “mikros” – kiçik, “skopeo” – baxıram) istifadə edirlər. a) İşıq mikroskopu. Əşyanın təsvirini 3600 dəfəyədək böyüdə bilir. b) Elektron mikroskop. Cismi on və ya yüz minlərcə dəfə bö- yüdür. Hüceyrənin ən kiçik strukturları bu mikroskopda daha aydın görünür. Sınaq şüşələri Kolba Laboratoriya qabı XVII əsrin mikroskopu 7. Hüceyrənin ümumi quruluşu 1665-ci ildə R.Huk mikroskopla ağacın mantar kəsiyinə baxaraq onun arı şanına bənzər kiçik hücrələrdən ibarət olduğunu müşa- hidə etdi. O bu hücrələri ilk dəfə olaraq “hüceyrə” adlandırdı. Onun müasiri olan Antoni van Levenhuk özünün təkmilləşdir- · Nə üçün orqanizmlərin hüceyrəli quruluşunun öyrənilməsi mik- roskopun kəşfindən sonra mümkün olmuşdur? 1 Laboratoriya işi. Soğanın dəricik hüceyrələri preparatına mikroskopla baxılması Təchizat: İşin gedişi: 1. Müəllim tərəfindən hazırlanmış soğanın dəricik hüceyrələrinin preparatına 2. Gördüklərinizi dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Soğan pərdəsindən düzəldilmiş preparatda (yodla rənglənmiş) hücey- rələrin hansı hissəsi daha yaxşı görünür? · Bu hissəcik hüceyrədə hansı funksiyanı yerinə yetirir? soğanın dəricik hüceyrələrindən hazırlanmış preparat. yod- la rənglənmiş əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük bö- yüdücüsü altında baxın. 3. Çəkdiyiniz şəkildə hüceyrənin əsas hissələrinin adını yazın. Robert Huk (1635–1703) İngilis alimi təbiətşünası. Mikroskopu təkmilləşdirmiş və ilk dəfə “hüceyrə” termi- nini elmə daxil etmişdir. və Krossvordu həll edin (cavabları dəftərdə qeyd edin): 1. Onun köməyi ilə tubusu cismə yaxınlaş- dırmaq və uzaqlaşdırmaq mümkündür. 2. Mikroskopun gövdəsi. 3. Mikroskopun baxış borusu. 4. Tubusun yuxarı hissəsində yerləşdirilir. 5. Bu hissənin adı “cisim” latın sözündən yaranıb. 1. Öyrənilən obyektlə böyüdücü cihaz arasında uyğunluğu müəyyənləş- dirin. Nəticələri dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəldə qeyd edin. A. Milçəyin qanadı B. Bakteriya D. Böcəyin ayağı C. Qan hüceyrəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e M İ K R O S K O P 1 3 4 5 2 N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n __ __ ən sadə böyüdücü cihazdır. ştativinə əşya kürsüsü və tubus birləşdirilir. Cisimləri görünüşcə ən çox böyüdən cihaz __dur. Açar sözl e r İşıq mikroskopu Elektron mikroskop Lupa 2 2 29 28 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Lupa İşıq mikroskopu 2. Cədvəldə verilmiş şəkillərə əsasən ikinci sütunu tamamlayın. Laboratoriya avadanlıqları d а b с diyi mikroskopla ilk dəfə müxtəlif birhüceyrəli canlı- ları kəşf etdi. Mikroorqanizmlərin kəşfi mikroskop- lara marağı sürətləndirdi və ondan tədqiqat işlərində geniş istifadə edilməyə başlandı. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Mikroskopun böyütmə dərəcəsini obyektivin bö- yütmə göstəricisini okulyarın böyütmə göstəricisinə vurmaqla müəy- yən edirlər. Məsələn, əgər obyektivin üzərində ´ 8, okulyarın üzərində ´ 10 yazılıbsa, mikroskopun böyütmə dərəcəsi 8 ´ 10=80 olar. Funksiyaları XVII əsrin mikroskopu 7. Hüceyrənin ümumi quruluşu 1665-ci ildə R.Huk mikroskopla ağacın mantar kəsiyinə baxaraq onun arı şanına bənzər kiçik hücrələrdən ibarət olduğunu müşa- hidə etdi. O bu hücrələri ilk dəfə olaraq “hüceyrə” adlandırdı. Onun müasiri olan Antoni van Levenhuk özünün təkmilləşdir- · Nə üçün orqanizmlərin hüceyrəli quruluşunun öyrənilməsi mik- roskopun kəşfindən sonra mümkün olmuşdur? 1 Laboratoriya işi. Soğanın dəricik hüceyrələri preparatına mikroskopla baxılması Təchizat: İşin gedişi: 1. Müəllim tərəfindən hazırlanmış soğanın dəricik hüceyrələrinin preparatına 2. Gördüklərinizi dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Soğan pərdəsindən düzəldilmiş preparatda (yodla rənglənmiş) hücey- rələrin hansı hissəsi daha yaxşı görünür? · Bu hissəcik hüceyrədə hansı funksiyanı yerinə yetirir? soğanın dəricik hüceyrələrindən hazırlanmış preparat. yod- la rənglənmiş əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük bö- yüdücüsü altında baxın. 3. Çəkdiyiniz şəkildə hüceyrənin əsas hissələrinin adını yazın. Robert Huk (1635–1703) İngilis alimi təbiətşünası. Mikroskopu təkmilləşdirmiş və ilk dəfə “hüceyrə” termi- nini elmə daxil etmişdir. və Krossvordu həll edin (cavabları dəftərdə qeyd edin): 1. Onun köməyi ilə tubusu cismə yaxınlaş- dırmaq və uzaqlaşdırmaq mümkündür. 2. Mikroskopun gövdəsi. 3. Mikroskopun baxış borusu. 4. Tubusun yuxarı hissəsində yerləşdirilir. 5. Bu hissənin adı “cisim” latın sözündən yaranıb. 1. Öyrənilən obyektlə böyüdücü cihaz arasında uyğunluğu müəyyənləş- dirin. Nəticələri dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəldə qeyd edin. A. Milçəyin qanadı B. Bakteriya D. Böcəyin ayağı C. Qan hüceyrəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e M İ K R O S K O P 1 3 4 5 2 N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n __ __ ən sadə böyüdücü cihazdır. ştativinə əşya kürsüsü və tubus birləşdirilir. Cisimləri görünüşcə ən çox böyüdən cihaz __dur. Açar sözl e r İşıq mikroskopu Elektron mikroskop Lupa 2 2 29 28 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Lupa İşıq mikroskopu 2. Cədvəldə verilmiş şəkillərə əsasən ikinci sütunu tamamlayın. Laboratoriya avadanlıqları d а b с diyi mikroskopla ilk dəfə müxtəlif birhüceyrəli canlı- ları kəşf etdi. Mikroorqanizmlərin kəşfi mikroskop- lara marağı sürətləndirdi və ondan tədqiqat işlərində geniş istifadə edilməyə başlandı. Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Mikroskopun böyütmə dərəcəsini obyektivin bö- yütmə göstəricisini okulyarın böyütmə göstəricisinə vurmaqla müəy- yən edirlər. Məsələn, əgər obyektivin üzərində ´ 8, okulyarın üzərində ´ 10 yazılıbsa, mikroskopun böyütmə dərəcəsi 8 ´ 10=80 olar. Funksiyaları Verilən şərhləri oxuyun və uyğun terminlərin adını dəftərinizdə yazın: a) hüceyrənin daxili möhtəviyyatını təşkil edən həlməşik maddə – ; b) hüceyrənin rəngsiz və rəngli strukturları – ; c) hüceyrənin daxili möhtəviyyatını xarici təsirlərdən qoruyan struk- tur – ; d) hüceyrə şirəsi ilə dolu şəffaf qovuqcuqlar formasında olan hüceyrə strukturu – . 1. Soğanın dəricik hüceyrəsinin quruluş hissələrini müəyyən edin: 2. İsti otaqda qoyulmuş yaşıl pomidor tədricən qızarır və ya işıqlı yerdə olan kartof yumrusu yaşıllaşir. Payızda yarpaqlar sarı, narıncı, qır- mızı rəng alır. Bütün bunlar niyə baş verir? Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|